مراد علي مرزا جو وڇوڙو

مراد علي مرزا جو وڇوڙو

عنايت بلوچ

فقط ويهه ايڪيهه ڏينهن اڳ 7 فيبروري 2011ع تي مون ڪاوش جي هن ئي صفحي تي مراد علي مرزا (جيڪو هاڻي مرحوم ٿي چڪو آهي) سان سندس بيماريءَ جي بستري تي ملاقات جو مختصر ذڪر ڪيو هو. هيءَ ملاقات حيدرآباد جي هڪ اسپتال جي وارڊ ۾ ٿي هئي. ان ملاقات ۾ مراد صاحب اکين جي اشارن سان منهنجي آجيان ڪئي هئي ۽ منهنجو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهلي مون ڏانهن نهاريو هو، ڄڻ ته مونکي چئي رهيو هو، عنايت صاحب، اوهان سان پنهنجي زبان سان نه ئي سهي پر اکين جي اشارن سان ته ڪچهري ڪري سگهان ٿو. (مراد صاحب تڏهن ڳالهائي نٿي سگهيو) ان وقت مون کي مرزا غالب جي سِٽ هنيانءَ تي هُري آئي هئي ته:

گو هاتهه کو جنبش نهين، آنکهون مين تو دم هي​

جيڪي ٻه چار سٽون 7 فيبروريءَ تي مون لکيون هيون، انهن جي آخر ۾ ڌڻيءَ در ٻاڏايو هئم ته الله پاڪ! مراد صاحب کي جلد سُگهو ۽ صحتمند ڪري ته جيئن اسانجو دوست وري علم وارن جي سونهن ۽ اديبن جي سٿَ جو سينگار بڻجي وڃي، پر مقدر جي لکيئي کي ڪوبه ٽاري نٿو سگهي ۽ مراد علي مرزا ڪالهه اسان سڀني کان وڇڙي ويو، يا ائين چوڻ اڃا به وڌيڪ مناسب ٿيندو ته هو پنهنجن اصل سچن ساٿين يعني پنهنجن ڪتابن کان وڇڙي ويو آهي، جن سان ڪلاڪن جا ڪلاڪ ۽ راتين جو راتيون ويهي رهاڻ ڪندو هو. ماڻهن کان گهڻي ڀاڱي ڪناره ڪشي ڪرڻ، اڪيلائيءَ کي پسند ڪرڻ ۽ اڪيلائيءَ جو حظ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪتابن سان ڪچهري ڪرڻ سندس محبوب مشغلو هوندو هو. باقي انسانن ۾ ڪي ٿورڙا ئي هوندا، جيڪي سندس پڪا پختا دوست هوندا. ڳالهين ڳالهين مان معلوم ٿيو ته سائين محمد ابراهيم جويو ۽ محترم ع-ق شيخ (مرحوم) سندس يگانا يار هئا ۽ شام جو اڪثر ڪري ٽيئي دوست گڏجي هوا خوري ڪرڻ لاءِ ٻاهر نڪرندا هئا. بُڪ اسٽالن تي وڃي ڪتابن کي ڏسڻ ۽ خريد ڪرڻ، لائبريرين ۾ ويهي مطالعو ڪرڻ ۽ ادبي گڏجاڻين ۽ ڪانفرنسن ۾ کين گڏ گهمندي ۽ هڪ ٻئي سان ادبي ويچار ونڊيندي ماڻهو اڪثر کين پيا ڏسندا پسندا هئا. گهڻا سال اڳ ع-ق شيخ کانئن ڇِڄي ڏورانهين ڏيهه هليو ويو ۽ ڪالهه مراد علي مرزا به موڪلائي ويو ته مونکي لطيف جو هي بيت ياد پيو:

ڪڻا منجهه قرار، هئا هيڪاندا سنگ ۾،​

ڳاهي ڳاهه فراق جي، ڪيا ڌارو ڌار،​

نه ڄاڻان ٻيهار، ڪير ملندا ڪن سين.​

ڪالهه جيئن مراد صاحب جي ماڳ مٽڻ جي خبر پئي ته تڏي تي پهتاسين، جتي تمام گهڻا دوست سندس آخري ديدار لاءِ موجود هئا، جن ۾ جيترن مهربانن جا نالا ياد اچن ٿا، اُهي هي آهن: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، محمد ابراهيم جويو، حميد سنڌي، پروفيسر اعجاز قريشي، ڊاڪٽر قاضي خادم، انعام شيخ، نصير مرزا، شمس جعفراڻي، ڊاڪٽر محمد علي مانجهي، منظور مراد (سندس پٽ) ذوالفقار هاليپوٽو، تاج جويو، علي محمد چنا، پروانو ڀٽي، اختر مرزا، سجاد مرزا، جاويد مرزا، مولا بخش قبراڻي، زوار نقوي، عبدالقيوم صائب، ظهير مرزا، ڪاظم رضا بيگ، محمد ايوب جمالي، گل محمد عمراڻي، فقير محمد ڍول ۽ ٻيا به ڪيترائي ماڻهو هئا، جيڪي مراد صاحب جا مداح ۽ سندس بيحد عزت ڪندا هئا. آلين اکين ۽ مغموم چهرن سان، داتا جمن شاهه شهيد جي سندن اباڻي قبرستان ۾ مراد علي مرزا کي، سندس عزيز، جگري دوست ۽ عظيم ليکڪ ممتاز مرزا جي ڀر ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.

مراد علي مرزا هڪ وڏو ليکڪ هو. سنڌيڪاري، ڊراما نگاري ۽ ناول نگاري سندس خاص صنفون هيون. گهڻا سال اڳ هڪ مصري ليکڪ توفيق الحڪمت جي ڪتاب جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين، جنهن جو عنوان هو، ”مونجهارو“، جيڪو انهن ڏينهن ۾ گهڻو پڙهيو ويو، پر جيڪو ٻيو ڪتاب مراد صاحب ترجمو ڪيو، اهو وڌيڪ اهم ۽ شهڪار هو ۽ اهو ڪتاب ڪولمبيا جي برک ليکڪ ۽ نامياري اديب گارشيا مارڪيز جو لکيل هو، جنهن جو عنوان Hundred years of solitude هو. مراد صاحب ان جو سڌو سنئون ترجمو ”اڪيلائيءَ جا سئو سال“ ڪيو هو، جيڪو سنڌ جي ليکڪن ۽ اديبن ۾ هن وقت تائين گهڻو پڙهيو ويندڙ ڪتاب آهي. تڏي تي موجود مهمانن مان پروفيسر اعجاز قريشيءَ هن موضوع تي ڳالهائيندي انڪشاف ڪيو ته هن سال 2002ع ۾ ميڪسيڪو ۾ اقوام متحده طرفان ڪوٺايل هڪ بين الاقوامي ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪئي هئي، جتي اتفاق سان سندس ملاقات گارشيا مارڪيز سان ٿي هئي. جڏهن قريشي صاحب کيس ٻڌايو ته پاڪستان جي هڪ وڏي ليکڪ مراد علي مرزا سندس ڪتاب جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو، جيڪو سنڌ جي اديبن ۾ بيحد مقبول ٿيو هو ته هو بيحد خوش ٿيو هو ۽ فرمائش ڪئي هئائين ته مهرباني ڪري اهو ڪتاب کيس موڪليو وڃي. اعجاز قريشيءَ وڌيڪ ٻڌايو ته گارشيا مارڪيز اڃا تائين زنده، صحتمند ۽ خوش خرم زندگي گذاري رهيو آهي.

مراد صاحب دنيا جي شاهڪار افسانن جو پڻ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو، جنهن کي سنڌي ادبي بورڊ پاران ڇپرايو ويو هو. ان ڪتاب جو عنوان هو ”عالمي افسانا“ پر سندس وڏن ۽ مشهور ترجمن منجهان ”پورب ڄائي“ سندس هڪ شاهڪار ترجمو آهي، جيڪو محترمه بينظير ڀٽو (شهيد) جي عالمي شهرت يافته ڪتاب (Daughter of the East) جو ترجمو آهي ۽ انهيءَ سنڌيڪاريءَ تي کيس پرائيڊ آف پرفارمنس جو ايوارڊ پڻ مليو هو پر منهنجي نظر ۾ دنيا جي شاعرن جي سرتاج حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ رحه تي سندس لکيل ناول ”سامي سڄ وڙاءُ“ سندس سڀني تحريرن کان وڌيڪ شاهڪار، نج ۽ اوريجنل تخليق آهي. هڪ ته شاهه لطيف جي شاعريءَ ۽ زندگيءَ تي سنڌيءَ ۾ لکيل هي پهريون ناول آهي، ٻي خاص ڳالهه اها آهي ته لطيف جهڙي عظيم شاعر جي زندگيءَ کي ناول جي سانچي ۾ بيحد خوبصورتيءَ سان فِٽ ڪرڻ فقط ۽ فقط مراد علي مرزا جو ڪارنامو آهي، ڪنهن به ٻي جي ڀيڻي ڀر نه آهي. خبر ناهي ايترا ته سهڻا، سلوڻا، ميٺاڄ وارا ۽ ذائقي دار نج سنڌي لفظ ۽ من موهيندڙ انداز مراد صاحب کي ڪٿان هٿ آيو آهي، جو ناول پڙهندي ان جي ٻوليءَ جي چهراڻ ۽ چاشنيءَ کان دل نٿي ڀرجي.

مراد علي مرزا پنهنجي نفاست، شرافت ۽ حليم طبيعت سبب پنهنجن دوستن ۽ عزيزن جي دلين ۾ زنده رهندو ۽ پنهنجين شاهڪار تحريرن، ترجمن، ڊرامن ۽ مجموعي علمي، ادبي تخليقن جي ڪري ايندڙ نسل جي پڻ رهنمائي ڪندو رهندو۔

عظيم ڊرامه نگار ۽ ناول نويس جو لاڏاڻو

مصطفيٰ ملاح/ ڪراچي


27 آگسٽ 1929ع ۾ حيدرآباد جي وسندي ٽنڊي آغا ۾ اک کوليندڙ سنڌ جو نالي وارو ناول نويس، نقاد، مترجم، ڊرامه نگار، افسانه نگار مراد علي مرزا ڪالهه صبح جو دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. مشهور ٽي وي آرٽسٽ منظور مراد جي والد مراد علي مرزا تي ڪجهه وقت اڳ فالج جو حملو ٿيو هو، حيدرآباد جي هڪ اسپتال ۾ علاج هيٺ رهيو پر ان دوران حڪومتي پارٽيءَ جي ڪنهن به اڳواڻ يا وزير سندس طبيعت نه پڇي. سندس علاج ريڊيو پاڪستان جي انتظاميا طرفان هلندڙ هو. مراد علي مرزا شهيد بينظير ڀٽو جي خواهش تي انگريزي ڪتاب ”ڊاٽر آف ايسٽ“ جو سنڌيءَ ۾ ترجمو (پورب ڄائي) ڪيو، جڏهن ته شهيد بينظير ڀٽو ڪيترن ئي نالي وارن ليکڪن کان انگريزي ڪتاب ”ڊاٽر آف ايسٽ“ جي ترجمي لاءِ سوچيو پر وري چونڊ مراد علي مرزا جي ڪئي وئي. افسوس جو پ پ حڪومت مراد علي مرزا جي لاءِ ڪجهه نه ڪري سگهي، جڏهن ته ادبي مڃتا طور ان وقت جي صدر فاروق لغاري جي هٿان 1995ع ۾ هن کي صدارتي ايوارڊ ڏنو ويو هو.

مراد علي مرزا شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ تي ناول ”سامي سج وڙاءُ“ لکيو، جيڪو سنڌي ادب ۾ شاهه لطيف تي لکيل پهريون ناول آهي.اهو ڪتاب ڇهه مهينا اڳ مارڪيٽ ۾ آيو ۽ ايترو ته وڪرو ٿيو آهي، جو بڪ اسٽالن تان ختم ٿي ويو آهي. ان ڪتاب کي اڪيڊمي ادبيات پاڪستان، سنڌي ادبي سنگت ۽ نيشنل بئنڪ آف پاڪستان پاران سال جو بهترين ناول قرار ڏيئي ايوارڊ ڏنا ويا. 1960ع ۾ مراد علي مرزا ريڊيو پاڪستان تي پروڊيوسر جي حيثيت ۾ ملازمت شروع ڪئي ۽ 1989ع ۾ پروگرام مينيجر جي عهدي تان ريٽائرمينٽ ورتائين. مرحوم مراد علي مرزا سنڌي ادبي بورڊ ۽ سنڌي لئنگويج اٿارٽيءَ جو مختلف وقتن تي سيڪريٽري به رهيو، ۽ ٻن ادارن جو سيڪريٽري رهڻ هڪ اعزاز آهي. مرحوم جي مشهور ڊرامن ۾ ريڊيو پاڪستان تي ”قربتون ۽ فاصلا“ ۽ ٽي وي ڊرامن ۾ ”هوشو شهيد“ شامل آهن، جڏهن ته هوشو شهيد تي اڄ تائين ڪنهن به ٽي وي ڊرامو نه لکيو آهي.جڏهن ته مرحوم مراد علي مرزا جي مشهور ڪتابن ۾ عالمي افسانه، مونجهارو، اڪيلائيءَ جا سئو سال، ٻارن لاءِ آکاڻيون، ادبي تنقيد جا احوال، ايشيا جون لوڪ ڪهاڻيون شامل آهن. هن ڪيترائي ٽي وي ڊراما، ريڊيو ڊراما ۽ اسٽيج ڊراما پڻ لکيا.

روزانه ڪاوش تان ورتل

 

جواب: مراد علي مرزا جو وڇوڙو

موج ڀرئي مهراڻ جو سادو پاڻي جيئن!

نصير مرزا

[justify]جيڪا موسم هُن جي روح کي گهڻو وڻندي هئي، اُن ئي موسم ۾ هن جي روح پرواز ڪيو. حقيقت ۾، مراد علي مرزا جو روح، هڪڙو عجب ئي روح هو. ساڻس ڪنهن شام جو ڊگهي واڪ تي هڪڙي دفعي نڪتس، ته سخت ڳڻتيءَ مان چيائين: ”اڙي يار!! حيدرآباد جو شهر وڻن کان ته خالي ئي ٿي ويو آهي! ڏس يار! ڪنهن به رستي جي پاسي کان، ڪو به وڻ، نظر ئي نٿو اچي. اسان جي ننڍپڻ ۾ ته هر پاسي، وڻ ئي وڻ... باغ ئي باغ نظر ايندا هئا، هن شهر ۾! ۽ هاڻي ته ڪو هڪڙو وڻ به ڪٿي نظر نٿو اچي.“ تڏهن دل وٺڻ لاءِ، ٺهَه پَهه چيو هو مانس: ”ڪا ڳالهه ناهي سَر! توهين جو اسان جا وڻ آهيو!“ هڪ دفعي کيس ڪو ڪتاب گفٽ ڪندي لکي ڏنم: ”مراد صاحب! توهين مون کي ائينءَ وڻندا آهيو، جيئن پکين کي آسمان وڻندو آهي.“ 2009ع ۾، جڏهن سندس شاندار ناول ”سامي سڄ وڙاءُ“ ڇپجي آيو ته، اهو هُو پاڻ مون کي تحفي طور ڏيڻ لاءِ آفيس ۾ آيو. اتاولائيءَ مان ٽائٽل هٽائي، اندر ڏٺم، لکيل هو، ”پياري نصير لاءِ!! جنهن کي آئون ائين وڻندو آهيان، جيئن پکين کي آسمان“. هڪ دفعي هجت مان چيومانِس، توهان جي ۽ منهنجي هڪ ئي محبوبا آهي، ۽ اهو ٻڌي وضعدار مراد صاحب سخت ششدر ٿي ويو. حيران ٿيندي پراسرار نموني ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڏسي (جيئن هنن جي عادت هوندي هئي) رازداري سان پڇائون: ”اها ڀلا ڪهڙي؟“ وراڻيم: ”عيني آپا“ يعني قرت العين حيدر...آگ ڪا دريا واري ناول نگار...۽ بس ايترو ٻڌندي ئي، ٻارن وانگر ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو...ها....ها...ها...”عيني آپا...عيني آپا“ واقعي يار...نوپرابلم....صحيح آهي، صحيح آهي، ڪو اعتراض ڪونهي.“

يارو! مون کي اڄ اعتراف آهي ته ريڊيو حيدرآباد تي اهو به مراد صاحب ئي هو، جنهن مون کي سڀ کان پهرين ڪمپيئر طور متعارف ڪرايو. پوءِ آئون هن جو ڪليگ بڻيس ۽ آخر ۾ هو منهنجو باس ٿيو. پر حقيقت هيءَ آهي ته مراد صاحب منهنجو اول آخر دوست هو، ۽ منهنجي ساڻن علالت دوران جيڪا آخري ملاقات اسپتال ۾ ٿي هئي، سندن گهر واريءَ کين گهري غشي مان سجاڳ ڪندي چيو پئي، مرزا صاحب! اکيون کوليو...اوهان جو پيارو دوست مرزا نصير آيو اٿوَ. اصل ۾ مراد صاحب ۽ منهنجي پائيدار دوستيءَ جا ٻه وڏا ڪارڻ هئا...هڪڙو ته ڊگها ڊگها پنڌ ڪرڻ ۽ ٻي ڳالهه هيءَ ته اسان جي پسند جا ليکڪ به ساڳيا ئي هئا... ”عيني“، نير مسعود، شيخ اياز...غلام رباني آگرو...ممتاز مرزا...پر هو پاڻ به گهٽ درجي جو نثر نگار ڪو نه هو. ”سامي سڄ وڙاءُ“ ۽ ”گارشيا“ جي ناول: اڪيلائي جا هڪ سئو سال ۾ جيڪو هن مترجم جي حيثيت ۾ سنڌي نثر لکيو آهي، ان جو به ڪو جواب ڪونهي. ”شعر“ مراد صاحب کي گهڻو ڪري گهٽ ئي ياد هوندا هئا، پر ڪي ڪي ڳالهيون، هو ڏاڍيون شاعراڻيون ۽ حيرت ۾ وجهندڙ ڪندو هو. مثال طور، ڪنهن ڏينهن آفيس مان، پنڌ ئي پنڌ گهر ويندي، موسم جهڙالي ٿي ويندي هئي، ته پاڻ جهڙوڪر سڄو خوشيءَ سان ڀرجي ويندو هو، ۽ مٿان جي رکي رکي آسمان مان ڪا بوند ڇڻي، سندس پيشانيءَ يا چپن تي اچي پوندي هئس ته چوندو هئو: ”يار نشا چڙهي ويا“... ۽ پنڌ هلندي هلندي ڪنهن گهر يا ڪنهن اوسي پاسي، سائي ستابي وڻ تي سندس نظر پوندي هئي ته ساون پنن کي ائين حيرت ۽ محبت سان ڏسڻ لڳندو هو، ڄڻ پنهنجي اولاد کي ڏسي آسيس پيو ماڻي. اونهاري ۾ ڌوڙين واري موسم ۽ پن ڇڻ ۾ آفيس جي دريءَ مان، ٽارين تان هوا ۾ جڏهن پَن ڇڻڻ لڳندا هئا، ته انهن ڏانهن ڏسندي، ڪيئي ڀيرا مون هن کي اداس ٿيندي به ڏٺو هو. رات جي سناٽي ۾، پري کان ايندڙ تِڏ، ڪنهن پکيءَ جي رڙ يا دور کان ايندڙ ڪنهن ڪتي جي اوناڙ ۽ اهي سڀ آواز، هن کي ڏاڍو هانٽ ڪندا هئا، ۽ پنهنجي اندر ۾، ڇاڪاڻ ته هو هڪڙو ڏاڍو پراسرار انسان هئو ۽ ڪيفيتن ۾ سوچيندڙ قلمڪار هو، ان ڪري ”نثر“ ۾ هو نهايت ڪامياب سيناريو لکڻ تي وڏي قدرت رکندو هو. ”سامي سڄ وڙاءُ“ ناول ۾ هن سنڌ جي ڳوٺن، خاموشين ۽ پراسرار سناٽن جا جيڪي جيڪي منظرناما لکيا آهن، انهن کي پڙهندي مون کي ته گهٽ ۾ گهٽ ائين لڳو پئي، ڄڻ مان ”سامي سڄ وڙاءُ“ ناول نه، هالي ووڊ جي ڪائي سئنيما اسڪوپ ڪلاسڪس مووي پيو ڏسان.

اصل ۾ ڇا آهي ته، مراد صاحب يا آئون به، حيدرآباد جي پسگردائيءَ ٽنڊي آغا ۽ ٽنڊي ٺوڙهي جا رهواسي آهيون ۽ عجب اتفاق! اسان جا اهي ٻئي پاڙا، عجب ئي پراسرار علائقا آهن. انگڻ ونگڻ گهٽيون، بي ترتيب گهر، پر پيچ رستا، آس پاس ٻنيون، واهه، ريل جو ٽريڪ...سو اهڙن پراسرار پاڙن مان نڪري جڏهن حيدرآباد شهر جي رستن تي هلڻ لڳندا هئاسين ته، شهر جي دنيا ئي اسان ٻنهي کي نئين نئين پئي محسوس ٿيندي هئي. ظاهر آهي ته مون کي ته شهر جي گوڙ شور ۾ لطف پيو ايندو هو، پر مراد صاحب وري ڀيڙ ۽ ٽرئفڪ جي هنگامي کان بيزار ٿي چوڻ لڳندو هو، ”اڙي يار!! هن هبس مان جلدي نڪر...“ ۽ ائين ڇوڏڪي گهٽي ۽ فقير جي پڙ مان هيٺ لهي، آفندي باغ وٽان لنگهندا هئاسين، تڏهن وڃي هو ڪي سک جا ساهه کڻندو هو. هڪ ڀيري اهڙي هل هلان دوران چيائين، حيدرآباد جي شهر ۽ ان جي سڪون وارن ڏينهن ۾ گهڻي ۾ گهڻو پنڌ، مون ئي ڪيو آهي، يا مون سان گڏ ع.ق. شيخ ۽ جويي صاحب! ۽ شهر حيدرآباد جي ڳلين ۽ رستن تي پنڌ ڪندڙ، ان مراد صاحب پنهنجو آخري پنڌ اجهو هن ئي سال شروع جنوريءَ ۾ ڪيو ۽ ان کان پوءِ جيئنءَ ئي هو کٽ وٺي ويٺو ته، ڌرتيءَ تي وري پير نه رکي سگهيو. ياد اٿم، جنهن صبح جو، ڊوڙي هن وٽ پهتو هوس، فالج ڪم ڏيکاري چڪو هو ۽ خالي خالي نگاهن سان ڏسندي ڏسندي، هڪڙو ڪوئي ڳرو پهاڙ جيڏو لڙڪ هو، جيڪو هن جي اک جي ڪنڊ تي اچي بيهي رهيو. ڀانئيان ٿو وڇوڙي جو اهو ئي اُهو پهريون پٿر هو، جيڪو ان ڏينهن مون تي اچي ڪريو هو. مون کي ياد آهي، حياتيءَ جي پر رونق محفلن ۾ مون ڪيترائي ڀيرا، پنهنجي هن دوست جي مبارڪ هٿن مان ترنگ وارو پيالو وٺي پيتو هو، ۽ تازو پهرين مارچ تي صبح جو ساڍي يارهين وڳي منظور مراد....سڏڪندڙ آواز ۾ موبائيل تي سندن وصال جي وائي چپن تي آندي، ته ڪيئي دفعا مراد صاحب جي واتان ٻڌل هن فارسي شعر جا پڙاڏا ذهن ۾ گونجڻ لڳا هئا. ”هڳاءُ ڀريو مڌُ جو پيالو ڀڄي ڀُري پيو ۽ افسوس! ساقي به هليو ويو.“

ڪنهن وقت مراد صاحب، ممتاز مرزا صاحب جي تعزيتي نوٽ بوڪ ۾ لکيو هو: ”انسان جي حياتي ڪيتري نه ننڍڙي ۽ مختصر آهي، جهڙي اک ڇنڀ!...۽ ان اک ڇنڀ ۾ هو ڇا ڇا نه ڪري ٿو يا وري، هُن کان ڇا ڇا نه ڪرايو وڃي ٿو.“ ۽ مراد صاحب جي انهن تعزيتي سٽن جي تسلسل ۾ مون کان ٻڌو ته ”اک ڇنڀ“ جيتري ان مختصر حياتيءَ ۾ مراد صاحب بي پناهه لکيو...افسانه...ڊراما...ٽي وي ناٽڪ....ريڊيائي پروگرام...ناول...ترجما...۽ نهايت ايمانداريءَ سان زندگيءَ جو هڪ هڪ پل سجايو گذاريو. بي طمع رهيو ۽ گوشه نشين ٿي گهاريائين ۽ جنهن وقت پهرين مارچ تي، شام جو ساڍي پنجين وڳي پاڪيزه چهري ۽ شفاف هٿن سان پاڻ پنهنجي لحد ڏانهن وڌيو پئي، تڏهن مون ڏٺو، موسم عين سندن سڀاءَ کي وڻندڙ لقاءَ جهڙي ٿي وئي هئي. تڏهن ان وقت ڪنهن نامه نگار دوست مون کان پڇيو، مراد علي مرزا صاحب جي سڀاءَ ۽ شخصيت بابت جيڪڏهن مختصر ترين لفظن ۾ ڪجهه چوڻ چاهيو ته ڇا چوندئو؟ تڏهن يڪدم ئي وراڻيو هئم:[/justify]

هو،
سادو هُئو اِيئنءَ،
مَوجَ ڀريي مهراڻ جو،
سادو پاڻي جيئنءَ

روزانه ڪاوش 3 مارچ 2011 تان ورتل

 

جواب: مراد علي مرزا جو وڇوڙو

اڄ مراد علي مرازا جي پهرين ورسي آهي۔ سنڌ سلامت جو سمورو سٿ سندس پهرين ورسي تي کيس ڀيٽا پيش ڪري ٿو۔

 

ڪڏهن ڪڏهن يار جي ياد!

ڪڏهن ڪڏهن يار جي ياد!
نصير مرزا

[JUSTIFY]مراد علي مرزا صاحب ڀٽائي صاحب جي حياتي بابت هڪڙو ڏاڍو حيرت جهڙو ناول لکيو هو: سامي سڄ وڙاءُ، چاهيان ته مراد صاحب سان گڏ گذاريل چاليهه ورهين جي ساروڻين کي آئون به ناول جي روپ ۾ پيش ڪري سگهان ٿو، جو سوچيندو آهيان، ”شخصيتن بابت سنڌي ٻوليءَ ۾ هي ناول آخر ڪير لکڻ شروع ڪندو؟ خير....سنڌيءَ زبان ۾ اهڙي زبردست روايت جو آغاز جيستائين ڪو ٻيو ڪري! مراد صاحب اهڙي ابتدا بلا آخر ڪري ئي ڏيکاري. اصل ۾ ته شاهه لطيف بابت ناول لکڻ جي خواهش يا ائين چوان ته خواب سڀ کان پهرئين ته شيخ اياز صاحب ڏٺو هو. ظاهر آهي، شيخ صاحب اهڙو ناول لکي ها ته اهو ناول به، ڇا ته ناول هجي ها! پر افسوس!! ڀٽائي صاحب، شيخ اياز جي قلم مان نئون جنم وٺڻ کان الائجي ته ڇو نابري واري؟ ۽ ناول جي صورت دنيا ۾ نئون جنم وٺي اچڻ چاهيو، ته مرثيي جي عظيم شاعر، مرزا ٻڍل بيگ جي پوٽي، مراد علي مرزا جي قلم سان اچڻ پسند ڪيو...اڙي سائين! هي رڳو ايترو ئي ڪٿي! ڀٽائي صاحب، ٽنڊي آغا جي هن وضعدار خاندان جي هڪ ٻئي شخص عاليشان کي به ڇا ته سعادت بخشي! ڪهڙي سعادت!؟ اجهو هيءَ ته، ڀٽائي خانوادي وٽ، لطيف سرڪار جي رسالي جو جيڪو گنج وارو ”ڪهنو نسخو هو، اهو خاندان وارن کان، گهڻن ئي هاڪارن اسڪالرن ڏسڻ جي لاءِ گهريو. جيئن ان کي هو ابوالحسن واري پراڻي صورت خطي مان ڪڍي سر بارٽل فريئر واري هن موجوده جديد صورت خطيءَ ۾ منتقل ڪن ۽ گنج واري نسخي کي عام خاص جي آڏو آڻين. اڙي هان؟ ڀٽائي صاحب خانوادي ته اهڙن مڙني ئي هاڪارن اسڪالرن کي ليکي ۾ ئي ڪونه آندو ۽ سربستو ڪُهنو نسخو، پوءِ جنهن سهڻي، پر لااُبالي انسان جي حوالي ڪري ڇڏيو.....ته اهو به ڪو ٻيو نه ٽنڊي آغا واري مرثيه خوان، مرزا گل حسن احسن ڪربلائيءَ جو هڪڙو پٽ هو: ممتاز مرزا!

آئون ڀانئيان ته، ڀٽائي هونئن ته الائي ڪنهن ڪنهن کي ڪهڙي ڪهڙي ريت ۽ ڪيئن ڪيئن نوازي ڇڏيو آهي. پر پنهنجي ”ذات“ ۽ ”لات“ جي حوالي سان پاڻ هي جيئن مراد علي مرزا صاحب ۽ ممتاز مرزا کي نوازي ڇڏيو، اهو ته بنهه رشڪ جي قابل ڪم ٿيو، ممتاز مرزا.....يا سندس ثقافتي انداز وارو نثر ڇا هئو!؟ ۽ هي وقت مون پاران، ان بابت ڪجهه لکڻ جو ناهي، هتي ڳالهه مون کي پنهنجي دوست، پنهنجي مهربان بزرگ مراد علي مرزا صاحب جي ڪرڻي آهي. جنهن کي وڇڙيي اڄ پورو هڪڙو سال اچي ٿيو آهي، ۽ هي مراد صاحب جيڪو پنهنجي ذات ۾ انتهائي نفيس انسان هو. نهايت وضعدار....بهترين ڊرامانگار ۽ بي مثل براڊ ڪاسٽر ۽ هي به سندس ئي نگاهه هئي، جنهن علي بابا، عبدالقادر جوڻيجي ۽ شوڪت حسين شوري ۾ ڊرامانگاري جو گُڻ دريافت ڪيو ۽ کانئن ريڊيو حيدرآباد جي لاءِ ڏاڍا شاهڪار ريڊيائي ڊراما لکرايا. سندن لک لک احسان جو مون ناچيز کي به پهريون ڀيرو پاڻ ئي پنهنجي ادبي پروگرام ”مخرن“ ۾ موقعو ڏنو ۽ جنهن جي طفيل بلا آخر آئون ريڊيو تي بالا آفيسر جي درجي تي پهتس. عام زندگيءَ ۾ جيئن آئون سادو سودو آهيان، مراد صاحب ته شايد مون کان به وڌيڪ سادگي پسند انسان هو، ۽ سڀ ڪجهه هوندي سوندي ۽ سهوليتون ميسر هوندي به، هميشه پنڌ هلڻ کي ترجيح ڏيندو هو. هونئن مراد صاحب سان حيدرآباد شهر جي رستن ۽ گهٽين ۾ پنڌ ڪرڻ جو ته سچ پڇو لطف ئي پنهنجو هو. ڪنهن سائي ستابي وڻ کي، ڪنهن رستي جي ڀرسان بيٺل ڏسندو هو ته اُن کي ائين حُب ۽ سڪ سان گهورڻ ۽ ڏسڻ بيهي رهندو هو، ڄڻ ڪنهن ورهين کان وڇڙيل دوست کي ٻيو ڏسي. ڪنهن جُهڙالي رُت ۾ گهر ڏانهن ويندي رستي ۾ مينهن پئجي ويندو هو ته، ٻارن وانگر خوش ٿي چوندو هو. ”واهه جو مزو اچي ويو.“ اونهاري جي آمد آمد وقت ڌوڙيا لڳندا هئا. يا پن ڇڻ جي موسم ۾ ڇڻيل پن دائرا در دائرا اسان جي پيرن هيٺان پيا ايندا هئا، ته مراد صاحب تي اداسي طاري ٿي ويندي هئي. رات جو ڪٿان پريان کان ايندڙ ”ڪتن“ جي ڀونڪار يا ”تڏ“ جو آواز....يا ريل جي ڪوڪ....۽ اهي سڀ آواز به، مراد صاحب کي ڏاڍو هانٽ ڪندا هئا.

ڪنهن زماني ۾، سندن رهائش گاهه جي سامهون، حسن علي آفندي صاحب جو زبردست باغ هوندو هو. هڪڙي ڀيري ٻڌايائين.... ”نصير! مون اِن ۾ولايتي انگورن جون وليون ۽ ڊاک جا بهترين ”ڇڳا به ڏٺا هئا.“ پوءِ ٻڌائيندو هو ”اڙي يار....انهن مان شراب به واهه جو ڪشيد ٿيندو هوندو.“ ڪنهن ڏينهن ائينءَ پيادل هلندي هلندي جنهن ڏينهن انگور رس جي ڳالهه ڇڙي پوندي هئي ته ڳالهائيندي ڳالهائيندي اڻ لکن نشن ۾، ڊگهن ڊگهن پنڌن جي به اسان کي اصل خبر ئي ڪانه پوندي هئي ۽ اغرب مان وڃي مغرب ۾ پهچندا هئاسين. آئون ڀانئيان ته مراد صاحب حيدرآباد شهر جو آخري ”پنڌ پسند“ بزرگ هو. ياد اٿم گذريل سال جنوريءَ جي ههڙي ئي سخت سيارن ۾ اسان گڏجي پنڌ ڪيا هئا، پوءِ شايد اهو فيبروري جو آخري هفتو هو. سخت سرد رات هئي ۽ هو واڪ تي گهران نڪري پيو هو. گهر موٽيو ته بي هوش ٿي ويو. سي ايم ايڇ اسپتال....جتي هن کي ايڊمٽ ڪيو ويو. ڊوڙي وٽن پهتس ته، خالي خالي اکين سان مون کي ڏسڻ لڳا، لڳم....چهرن ۽ منظرن جي هڪڙي ڪائنات آهي، جيڪا سندن نيڻن جي آڏو ڦري پيئي. تڏهن ڏٺم منهنجي آڏو هي هشاش بشاش، ترو تازو اڇو اجرو، پاڪ و پاڪيزه ۽ صحتمند مراد علي مرزا صاحب ڪونه هو. اڙي بابا!

ان وقت ته مون کي هو صفا اڄوڪي سنڌ جو سمبل پئي لڳو. اجاڙ اجاڙ...۽ برباد برباد مراد علي مرزا....تڏهن ان ڏينهن سي ايم ايڇ هاسپيٽل جي لان ۾ شيشي جي هن پار ڏٺم رت جا تازه تازه گل ٽڙيل هئا، ۽ حيدرآباد شهر جو هي آخري ”پنڌ پسند“ ماڻهو هوريان هوريان مون کان هٿ ڇڏائي رهيو هو، ۽ دوستو! گذريل سال اهو هي اڄوڪو ئي ته ڏينهن هو. جي ها! پهرين مارچ 2011ع ۽ وقت صبح جا يارنهن، جڏهن مراد علي مرزا صاحب مون سان نه رهيو هو.[/JUSTIFY]

روزانه ڪاوش پهرين مارچ 2012