رحيمداد خان مولائي شيدائي : مؤرخ، محقق، اديب ۽ شاعر محمد عثمان ميمڻ سنڌ جو ناليوارو مؤرخ، محقق، اديب ۽ شاعر رحيمداد مولائي شيدائي ولد شير محمد خان بروهي 1894ع ڌاري سکر شهر ۾ پيدا ٿيو. مولائي شيدائيءَ جا وڏا اصل بلوچستان جا رهاڪو هئا. جتان سندس ڏاڏو لڏي اچي سنڌ ۾ پهريان سيوهڻ ۽ پوءِ ڪوٽڙيءَ ۾ ويٺو. جتي مولائي شيدائيءَ جو والد محترم ڄائو. جيڪو بعد ۾ سکر ۾ اچي آباد ٿيو. مولائي شيدائي ابتدائي تعليم سکر جي مدرسن ۽ مڪتبن ۾ ورتي. انگريزي پڙهڻ لاءِ سکر جي ميونسپل هاءِ اسڪول ۾ داخل ٿيو. هو مئٽرڪ ۾ پهتو ته سندس والد جيڪو ريلوي کاتي ۾ نوڪري ڪندو هو، رٽائر ٿيو. هن کيس تعليم اڌ ۾ ڇڏرائي ريلوي کاتي ۾ ”سن ڪوٽا“ تحت نوڪري وٺرائي ڏني. 1913ع ۾ ڀرتي ٿيل رحميداد ترقي ڪري گارڊ جي عهدي تي پهتو, جتان 1939ع ۾ رٽائر ڪيائين. مولائي شيدائي کي تعليم واري زماني ۾ ئي مطالعي جو شوق هوندو هو ۽ ملازمت دوران به سندس اهو شغل جاري رهيو. هن باقاعده لکڻ جي ابتدا 1934ع ۾ ڪئي ۽ هڪ تاريخي نيم افسانوي رنگ جو مضمون ’ممتاز محل‘ جي نالي سان لکيو. هن اهو مضمون مولانا دين محمد وفائي کي ڏيکاريو. جنهن نه رڳو اهو مضمون پسند ڪيو پر رسالي ”توحيد“ ۾ شايع ڪرڻ جو خيال ڏيکاريو. مسئلو ليکڪ جو پيدا ٿيو. سرڪاري ملازمت ۾ هئڻ سبب ليکڪ پنهنجي نالي سان ’توحيد‘ رسالي ۾ ڇپجڻ نوڪري لاءِ خطرو پئي سمجهيو، آخر ’ستاره سنڌ‘ جي دفتر ۾ هڪ علمي تقريب ۾ پير علي محمد راشدي، پير حسام الدين راشدي ۽ مولانا وفائيءَ جي باهمي مشوري سان سندس قلمي نالو ”مولائي شيدائي“ تجويز ڪيو ويو. اهڙي ريت ”ممتاز محل“ نالي سان سندس پهرين ڪاوش 1934ع ۾ ”توحيد“ رسالي ۾ شايع ٿي ۽ هڪ نئون محقق ۽ مورخ ”مولائي شيدائي“ جي نالي سان سنڌي علمي ۽ ادبي دنيا ۾ روشناس ٿيو. اڳتي هلي چرچي چرچي ۾ رکيل اهو قلمي نالو، سنڌ جي سڀيتا ۽ ساهت ۾ ساڀيان وارو نالو ٿي اڀريو ۽ مشهور ٿيو. ان بعد مولائي شيدائي مسلسل لکندو رهيو. سندس تربيت ۾ مولانا وفائي ۽ راشدي برادران جو وڏو هٿ رهيو. اهڙي طرح پاڻ ستاره سنڌ، سنڌ زميندار ۽ توحيد اخبارن ۾ لکندو رهيو. ان کانپوءِ سنڌ جي سڀني ادبي رسالن ۽ اخبارن ۾ سندس هزارين مقالا شايع ٿيندا رهيا. نوڪريءَ مان رٽائر ٿيڻ کانپوءِ کيس صحافت جو شوق ٿيو ۽ صحافتي زندگيءَ جي شروعات مولانا عبدالڪريم چشتيءَ جي ادارت هيٺ ڪراچيءَ مان جاري ٿيل اخبار ”آزاد“ کان ڪئي. بعد ۾ ”ڪاروان“ حيدرآباد ۽ ”مهراڻ“ جو ايڊيٽر ٿي رهيو. ڪجهه وقت هلال پاڪستان اخبار سان به وابسته رهيو. صحافت مان رٽائر ڪرڻ کانپوءِ سکر جي هڪ پر رونق ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي زندگيءَ جا ڏينهن اچي ڪٽڻ لڳو ۽ ان پرسڪون ۽ دلفريب ماحول ۾ مطالعي ۽ تحرير جو عمل جاري رکيائين. مولائي شيدائي ٿوري ٿڪي شاعري پڻ ڪئي. باقي نثر ۾ ته واهڙ وهائي ڇڏيائين. خاص ڪري تاريخ نويسي جي ميدان ۾ سندس ڪيل خدمتون هميشه ياد رهنديون. تاريخ جي موضوع تي هن وڏي محنت ۽ جاکوڙ سان ڇنڊ ڇاڻ ڪري ڪيترائي مستند ڪتاب لکيا. سندس تاريخي، تحقيقي ۽ تنقيدي مقالن ۽ ڪتابن جو سرمايو ايترو ته گهڻو آهي جو هوند پاڻ يورپ ۾ هجي ها ته کيس يقينن ڪنهن وڏي اعزاز سان نوازيو وڃي ها. مولائي شيدائي جي لائبريري به علم ۽ ادب جو ڀنڊار هئي. جنهن ۾ رڳو تاريخ جي موضوع تي ئي انگريزي سنڌي، اردو ۽ فارسيءَ ۾ اٺ سؤ ڪتاب هئا. مولائي شيدائي خوش خط به ڪمال جو هو! هُن لڳ ڀڳ اڌ صدي جو عرصو سنڌ جي تاريخ لاءِ عرق گڏ ڪندي ۽ سنڌي ادب لاءِ نور نچوڙيندي گذاريو. سندس اڪيچار مضمونن کانسواءِ هيٺيون تصنيفون آهن. جن ۾ ڪي ڇپيل ته ڪي اڻ ڇپيل صورت ۾ آهن. جن ۾: جنت السنڌ 1958ع، تاريخ بلوچستان 1941ع، تاريخ تمدن سنڌ 1959ع، تاريخ خاصخيلي 1961ع، موسوين جي تاريخ، تاريخ بکر، تاريخ سکر، سنڌ جي اقتصادي ۽ تجارتي تاريخ، روضت السنڌ، سفينت النوح، تاريخ هندستان (ترجمو) اقاليم اسلام، تاريخ ٽالپر، تاريخ سنڌ، شعر بلوچستان، تاريخ قلات (اردو انسائيڪلو پيڊيا آف بلوچستان (سنڌي)، تاريخ اسلام، سنڌ جا مقديم شهر، تاريخ ترڪستان، مقالعت شيدائي ۽ مئخانه شيدائي (خط) قابل ذڪر آهن. سنڌ جي هن برک شاعر 12 فيبروري 1978ع تي وفات ڪئي. افسوس جو سنڌ جي هن نامور محقق جا ڪيترائي مسودا اڄ به قلمي صورت ۾ پيل آهن ۽ منظر عام تي اچي ناهن سگهيا. مولائي شيدائي سنڌي ادب ۾ ڪافي اهميت جو حامل آهي. پر اها وقت جي ڪيڏي نه ستم ظريفي چئبي جو اهڙي تاريخ ساز شخصيت جي تربت به شهر جي حد دخلين جي ڪري مسمار ٿيڻ واري آهي. اختيارين کي گهرجي ته مولائي شيدائي جي تربت تي ڪم ڪرائي تربت کي ثقافت کاتي جي تحويل ۾ آندو وڃي ۽ ان سان گڏوگڏ سندس ڇپجڻ کان رهجي ويل ڪتاب پڻ شايع ڪرايا وڃن، جن جي اشد ضرورت آهي. ____
سنڌ جو مولائي شيدائي خالد ٻانڀڻ چون ٿا ته سنڌ جي مايا ناز تاريخدان رحيم داد خان جنهن جو لقب مولائي شيدائي آهي. سنڌ جي ٻن تاريخ ساز ڀائر شخصيتن پير حسام الدين راشدي ۽ پير علي محمد راشدي رحيم داد جا علمي ادبي دوست هئا. هن ماڻهو جي فقير طبيعت ڏسي هڪ ڀاءُ کيس مولائي لقب ڏنو. ٻئي شيدائي ڏنو. ڳالهه فرد ۾ اچي وئي. آخر نيٺ مولانا دين محمد وفائي فيصلو ڪري کيس مولائي شيدائي جو لقب ڏنو ۽هي پوري سنڌ ۾ مولائي شيدائي جي نالي سان مشهور ٿيو. مولائي نه رڳو تاريخ تي پر صحافت ۾ به پاڻ مڃرايو. هن 1941ع ۾ خان بهادر الله بخش سومرو، ان وقت جي سنڌ جي سي ايم، جي نگراني ۾ نڪرندڙ روزاني اخبار آزاد جو سب ايڊيٽر رهيو. هن جا تاريخ ۽ ادب تي مضمون ستاره سنڌ، توحيد، المنار، اولحيد ۽ سنڌو ۾ شايع ٿيا ۽ ڏاڍو مقبول ٿيا. هن نه رڳو سنڌ پر بلوچستان جي تاريخ سان به انسيت ان جي ڪري رکي ته جو سندس وڏڙن جو تعلق بلوچستان سان هو. ان جي ڪري 1941ع ۾ ڪتاب ”مختصر تاريخ بلوچستان“ لکيو، جنهن ۾ بلوچ قومن جا شجرا ۽ ٻيا تفصيل ڏنا هئا. ھن 1894ع ۾ سکر ۾ ريلوي جي ملازم شير محمد بروهي جي گهر ۾ جنم ورتو. گورنمينٽ هاءِ اسڪول سکر مان تعليم مڪمل ڪرڻ بعد، پنهنجي والد وانگر 1919ع ۾ ريلوي انجڻ شيڊ روهڙي ۾ ڪلينر جي نوڪري ڪئي. بعد ۾ گارڊ جي عهدي تي پهتو. پر هن کي علم ادب ۽ صحافت سان جيڪو چاهه هو، ان اڃ نيٺ 1939ع ۾ ريلوي جي نوڪري تان استيفعيٰ ڏياريس. جنهن بعد مولائي 12 کان 14 ڪلاڪ لکڻ پڙهڻ ۾ گذاريندو هو. سندس پهريون شاهڪار ڪتاب سنڌ جي تاريخ بابت جنت السند آھي. ان کان علاوه سکر جا مسلمان ۽ هندو بزرگ، سنڌ ۾ رهندڙ بلوچ قبيلا، تاريخ تمندن سنڌ، سنڌ جي اقتصادي ۽ تجارتي تاريخ، سنڌ جا پراڻا شهر، پيغام نور، ٽالپرن جي مختصر تاريخ، اقالين اسلام، سرزمين بلوچ، اردوءَ ۾ تاريخ قلات ڪتاب لکيا. جڏهن ته سندس سڀ کان وڌيڪ مشهور ڪتاب تاريخ سکر اڄ به سکر تي ڪم ڪندڙ صحافين، اديبن، شاعرن لاءِ رهبر بڻيل آهي. جنهن جي مطالعي کان سواءِ سکر تي لکڻ اڌورو هوندو. مولائي 1945ع هلال پاڪستان جو پڻ ايڊيٽر رهيو. مان سمجهان ٿو ته سنڌ جو پهريون صحافي هو جنهن اخبارن ۾ ڪارٽون جو سلسلو شروع ڪيو. شيدائي 1950ع ۽ 1955ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ۾ ريسرچ فيلو رهيو. هن مڙس مولائي جا اڄ به ڪيترا ئي ڪتاب اڻ ڇپيل سندس پوٽن وٽ پيل آهن. جن ڪتابن ۾ اقالين اسلام جيڪو ٽن جلدن تي مشتمل آهي. تاريخ اسلام، سنڌ جي اقتصادي ۽ تجارتي تاريخ شامل آهن. نه رڳو حيرت جهڙي پر پريشان ڪندڙ حقيقت اها آهي ته انهن ڪتابن مان اڪثر ڪتاب ڇپائي جي مختلف ادارن وٽ سالن کان پيل آهن. پر سندسڪتاب ”ميخانهء شيدائي“، جيڪواڻ ڇپيل آهي ۽ ٻن جلدن تي مشتمل آهي. جنهن ۾ چون ٿا هن ڏانهن جن اديبن شاعرن، عالمن، تاريخ دانن جا خط ايندا هئا انهن کي سهيڙيو اٿس. مطلب ته مولائي شيدائي سنڌي ٻولي تاريخ ادب جي حوالي سان جيڪا محنت ۽ خدمت ڪئي آهي ان جو کيس ذري جيترو به صلو نه مليو. هن پنهنجا 53 ورهيه سنڌي علم ادب کي ڏنا، 12 فيبروري 1978ع ۾ وفات ڪري ويو. اڄ کيس 33 سال گذري ويا آهن. سنڌ جي ثقافت کاتي ادبي تنظيمن کان ايئن اسريل آهي. ڄڻ نه ڪو مولائي شيدائي هو ئي ڪو نه. ٻيو ته ٺهيو درگاهه آدم شاهه ڀرسان جنهن قبرستان ۾ هو دفن ٿيل هو ان قبرستان تي قبضا مافيا قبضو ڪري سندس قبر جا آخري نشان به مٽائي ڇڏيا آهن. جيتوڻيڪ ميڊيا ۾ ان اشو کي گهڻو کنيو ويو. سيڪٽري وزير سطح جا عملدار به پهتا. قبر جو معائنو به ڪيو. وڏا اعلان دورا ٿيا. پر عمل ۾ ٿيو ڪجهه به ڪو نه. هونئن به چوندا آهن ته سکر جا ماڻهو ڏاڍ بي حس آهن. جيڪڏهن سندس خاندان وارا نه هجن ته مولائي جي قبر لاءِ به ڪو آواز ڪو نه اٿاري ها. جيتوڻيڪ قبر واري نشان وٽ چوديواري ته ڏياري وئي ليڪن ان ڀت جي چوڌاري ڪن ڪچري جا ڍير ٿي ويا آهن. مولائي جي قبر وانگر سنڌ جي تاريخ به افسرده آهي. ڇو ته اڄ جيڪا هن صدي جي تاريخ چڙو ڇڙ لڳي پئي آهي، ان کي ته ڪو سنڀالڻ وارو ناهي. پر جن ٿورو گهڻو پورهيو ڪري، پنهنجي تاريخ بچائي، اڄ اسان انهن جون قبرون به نٿا بچائي سگهون. اهو حال رهيو ته ايندڙ وقت ڏاڍو بي حال هوندو، آخر ۾ مولائي بابت ٻڌايان ته هو شهواڻي بروهي هو. سندس وڏن جو گهر بلوچستان مستونگ ۾ هو پر نوڪري سانگي پيءُ سان گڏجي سکر آيو ۽ سکر جو ٿي ويو. پر سکر واسين هن جي قبر به ميساري ڇڏي.
دوست مٿي اوهان درج ڪيو آهي ته سائين جن 1934ع ڌاري ڄائو ۽ 1913 ۾ سائين جن نوڪري ورتي پوء 1939ع ڌاري سائين جن ريٽائر ٿي ويا هاڻي ڄمڻ کان اڳ جي تاريخ ڳاله کي واضع ڪيو
