خيرپور رياست جي هن عاشق مزاج والي جي پيدائش 9 ، آگسٽ، 1884ع تي ڪوٽ ڏيجي ۾ ٿي. مير صاحب جي تعليم ۽ تربيت ان وقت جي وڏن تعليمي ماهرن جي حوالي ڪئي وئي. ابتدائي تعليم لاءِ مخدوم الله بخش عباسي عاصي ۽ مولانا شهاب الدين شاهه هالاڻي وارو سندس خاص استاد هئا. اهي ٻئي بزرگ وڏا آزمودگار ۽ اهل دل انسان هئا. ٻنهي مير صاحب جي ذهني ۽ اخلاقي اوسر لاءِ قلبي ڪوششون ورتيون. انگريزي تعليم لاءِ هندوستان جي وڏي تعليمي ماهر خواجه غلام سبطين جون خدمتون حاصل ڪيون ويون. کيس خواجه صاحب جي رفاقت ۾ چيفس ڪاليج لاهور ۾ داخل ڪيو ويو. . اُتي تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ کيس امپيريل ڪئڊيٽ ڪور ديرادُون موڪليو ويو. فوجي سکيا وٺڻ بعد هو ڪئپٽن ريڊيءَ جي رفاقت ۾ ولائت ويو ۽ نَوَ مهينا لنڊن ۾ تعليم حاصل ڪيائين. انهيءَ زماني ۾ هن سڄي يورپ سان گڏ مصر، عراق ۽ ايران جو به سير ڪيو. ولائت کان موٽڻ بعد هو هندستان جا ڪافي شهر گهمندو خيرپور ۾ آيو. مير امام بخش خان تاريخ 8، فيبروري، 1921ع تي وفات ڪئي. پنجن ڏينهن کان پوءِ مير علي نواز خان کي برادري جي پڳ ٻڌرائي وئي. تاريخ 25، جون، 1921ع تي سرڪاري طور تي سندس تخت نشيني عمل ۾ آئي. مير صاحب وڏو پڙهيل ڪڙهيل، روشن خيال ۽ هر دلعزيز حاڪم هو. گاديءَ تي ويهڻ شرط رياست ۾ وڏا سڌارا آندائين. رعايا تان ڇيڙ جي پراڻي مصيبت معاف ڪيائين. تعليم تي اڳي کان وڌيڪ توجهه ڏنو ويو. رياست جي سموري زمين جي ماپ ڪرائي، ماڻهن کي مالڪاڻا حق ڏنا ويا. خيرپور شهر ۾ پاڻي جي نلڪن ۽ بجلي جو بندوبست ڪيو ويو. سرڪاري نوڪرن لاءِ پينشن جو انتظام ڪري سندن سروس بوڪ رکيا ويا. اڳي عدليه مير صاحب ۽ وزيرن جي هٿ ۾ هوندي هئي، مگر هاڻي علحدو جوڊيشنل کاتو کولي ڊسٽرڪٽ جج، سيشن جج ۽ سب جج مقرر ڪيا ويا باليء سان عشق: مير صاحب جي مشهوري ان جو بالي سان عشق هو. مير صاحب اوچتو ئي اوچتو عشق جي اري ۾ اچي ويو ۽ محبت جي تيرن سان زخمي ٿي پيو. لاهور جي هڪ ڳائڻي اقبال بيگم عرف بالي سان اک اڙجي ويس. طالب ۽ مطلوب ملي ملاقاتيون ڪيون. مير صاحب جون اکيون مائي صاحبه ۾ ۽ مائي صاحبه جون مير صاحب جي دولت ۾ کُپي ويون. ٿورن ئي ڏينهن ۾، مائٽن سان ملڻ جو بهانو ڪري، مير صاحب جو اَرڪو ترڪو کڻي لاهور هلي وئي. مير صاحب جي وڏن کان ورثي ۾ مليل اٺن لکن جا هيرا ۽ جواهر هضم ٿي ويا. هن پنهنجي طرفان وڏا وس ڪيا ۽ حيلا هلايا. ميڙون منٿون ڪيون ۽ ماڻهو موڪليا. نيٺ بمبئي جي گورنر کي درخواست ڪيائين. مگر ڪجهه نه وريو ۽ جدائي جي باهه ۾ جلندو رهيو. نيٺ ورهن جي وڇوڙي کان پوءِ مير صاحب جي آهُن اثر ڪيو ۽ مائي صاحبه آڻ مڃي، هيرامنڊي مان نڪري هَزهائينس بڻجي وئي. مير صاحب جي من جون مرادون پوريون ٿيون ۽ هو موج ۽ مزي سان محبت جون منزلون طئي ڪرڻ لڳو. هُو پنج ڇهه سال پريم رَس پيئندو رهيو، ته وري اوچتو هڪ ٻي جاءِ تي اکيون اڙائي ويٺو. هيءَ ڪوٽ ڏيجيءَ جي هڪ لوڪل لاڏلي بيبي سَتڻ هئي، جنهن جي هٿ ڪرڻ ۾ مير صاحب کي گهڻي تڪليف ڪانه ٿي. ان هوندي به اهو دل جو معاملو هو ۽ ساڳئي وقت تي ٻن مرڪزن جو طواف ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم هو. اهو کيس به احساس هو ۽ هڪ دفعي چئي ڏنائين. دل ڇڏيان دلبر ڇڏيان يا حال دل جو چئي ڇڏيان هن مونجهه مونجهاري وڌو مان هو ڇڏيان يا هي ڇڏيان ٻن طرف کان موچڙا هن عشق جا سر تي کُتا پوءِ ڀلي مون کي لڳن نڪي هو ڇڏيان نڪي هي ڇڏيان. مير صاحب جو سالو ميان بگو سَوَن جا نوٽ سُلفي ۾ وجهي ساڙڻ لڳو ۽ ٻيا گلم جاتو بچي ۽ درٻاري دلال اهڙين فضول خرچيون ڪرڻ لڳا، جو خزانو خالي ٿيڻ لڳو، ايتري قدر جو ڪجهه مهينا سرڪاري ملازمن کي پگهار نه ملي سگهيو. اهو حال ڏسي، برطانيه سرڪار وزارت جو عهدو ڪڍي، رياست جي حڪومت جو انتظام هڪ ڪائونسل جي حوالي ڪيو. ان ڪري مير صاحب جا اختيارات گهٽجي ويا ۽ سندس جيب خرچ لاءِ به ماهوار لوازمو مقرر ٿيو. هن وڏي ڊڪ ڊوڙ کان پوءِ ٻن ٽن سالن ۾ اها ڪائونسل ختم ڪرائي وزير ورتو. ڪائونسل جي ناڪامي کان پوءِ هو صرف آئيني سربراهه رهيو ۽ حڪومت جو سارو ڪاروبار انگريز وزير جي هٿ ۾ رهيو. محدود پگهار مان مير صاحب جي خرچ جو پورائو ٿي نه سگهيو ۽ هو ڏاڍو ڏکيو وقت گذارڻ لڳو. هڪ طرف عشق جو ڪاروبار ۽ ٻئي طرف اختيارات جي ڪمي ۽ تنگدستي، سندس زندگي کي زهر بڻائي ڇڏيو. پنهنجي غم غلط ڪرڻ لاءِ هو سارو وقت شعر و شاعري، راڳ ويراڳ ۽ شيل شڪار ۾ صرف ڪرڻ لڳو. وفات: مير صاحب زندگي جا تلخ تجربا پورا ڪري 25 ڊسمبر 1935ع تي وفات ڪري ويو. سندس لاش کي ٻه سال امانت طور ڪوٽ ڏيجي جي امام بارگاهه ۾ رکيو ويو، جتان 19، فيبروري، 1937ع تي ڪربلا موڪليو ويو. شاعري: مير علي نواز خان بنيادي طور تي هڪ جذباتي ۽ عاشقانه مزاج جو ماڻهو هو. سنڌ کان ٻاهر هندستان جي جدا جدا جڳهن، ۽ يورپ، ايران ۽ مصر جي مختلف شهرن جو سير ڪري، فطرت جو وڏو مطالعو ڪيو هئائين. ان کان سواءِ گهر ٻار کان وڇڙي وڃڻ، ڪافي وقت جي شفقت کان محروم رهڻ، ۽ عشق جي اَري ۾ اچڻ ڪري سندس دُکي دل مان دانهون نڪرڻ لڳيون. دراصل اهي دانهون پرت جون پچارون بڻجي، سندس دلي جذبن جي ترجماني ڪرڻ لڳيون، ۽ موزون لفظن جي سانچي ۾ اچي شعر بڻجي ويون. هو وڇوڙي جا ورلاپ ڪندي هڪ سٺو شاعر ٿي ويو. غم غلط ڪرڻ لاءِ سخن جي مشق جاري رکيائين، ۽ شاعري ۾ ڪمال حاصل ڪيائين. سندس تخلص ناز هو ۽ آغا شاعر قزلباش دهلوي جو شاگرد هو. تصنيفات: مير علي نواز خان ”ناز“ جون نثر ۽ نظم ۾ هيٺيون تصنيفات آهن: 1. خلوت عشق: هن ڪتاب ۾ مير صاحب جون سنڌي ۽ سرائڪي ڪافيون آهن. هي ڪتاب ٻه دفعا ڇپيو آهي. پهرين ڇاپي ۾ اٺيتاليهه ڪافيون آهن، ۽ ٻئي ڇاپي ۾ ڏهه ڪافيون وڌيڪ آهن. ٻئي ڇاپي ۾ ڪافين جي ترتيب به بدليل آهي. پهريون ڇاپو علمي پريس لاهور مان ۽ ٻيو ڇاپو موتي پرنٽنگ ورڪس حيدرآباد مان شايع ٿيو آهي. 2. طوفاني عشق: هن ڪتاب ۾ به سنڌي ۽ سرائڪي ڪافيون آهن. ڪافين جو تعداد ڇائيتاليهه آهي. هي ڪتاب 1931ع ۾ سرائي ڇتل خان ڪوهنور پريس ڪراچيءَ مان ڇاپرايو هو. 3. آتش عشق: هي ڪتاب منشي مولا بخش ”همدم“ ليٿو پريس اولڊ جيل روڊ ڪراچيءَ مان 1933ع ۾ ڇاپرايو هو. هن ۾ به هڪ سئو ڇويهه سنڌي ۽ سرائڪي ڪافيون آهن. 4. بياض ناز: هي ڪتاب (قلمي) مير صاحب پنهنجي بيگم بالي کي ڏنو هو. بيگم صاحبه مير صاحب جي وفات کان گهڻو پوءِ مشهور اديب ۽ شاعر نسيم امروهوي کي عطا ڪيو هو، جنهن وري قومي عجائب گهر ڪراچي جي حوالي ڪري ڇڏيو. هن ۾ پنج ڊگها نظم، هڪ دوهڙو ۽ چوهٺ ڪافيون آهن، جن مان ڇائيتاليهه ڪافيون ڪتاب ”آتش عشق“ مان ورتل آهن ۽ باقي ارڙهن اڻ ڇپيل ڪافيون ڪليات ۾ داخل ڪيون ويون آهن. 5. خمڪده خيام مئڪده ناز: هن ڪتاب ۾ ايران جي مشهور شاعر شيخ مولا بخش خان مئنيجر فيض پريس خيرپور 1930ع ۾ پنهنجي پريس مان شايع ڪيو. 6. گنجنيئه خِرد: هن ڪتاب ۾ مير صاحب جون ايڪهتر طبعزاد رباعيون آهن. هي ڪتاب سرائي ڇتل خان ايجوڪيشنل پريس ڪراچيءَ مان ڇاپرايو هو. ڪتاب تي اشاعت جي تاريخ يا سال ڪونهي. هن ڪتاب جو فارسي ۾ منظوم ترجمو فقير هدايت علي نجفي (تارڪ) لعلُو رانوَڪ واري ڪيو آهي. 7. گلدستئه ناز: هي ڪتاب مير صاحب جي اردو غزلن تي مشتمل اهي، جيڪو 1924ع ۾ نور پريس دهلي مان شايع ٿيو هو. 8. ڪليات ناز (اردو): هن ڪتاب ۾ مير صاحب جا اردو غزل، سلام، قصيدا ۽ مرثيا آهن. اهو ڪتاب جناب نسيم امروهوي آفسٽ پريس ڪراچي مان ڇاپرايو آهي. ڪتاب تي اشاعت جو سال ڪونهي. 9. سياحت يورپ: هي ڪتاب انگريزي ۽ اردو ٻنهي زبانن ۾ آهي. منجهس يورپ جي سفر جو بان آهي. هي ڪتاب گهڻي ڪوشش جي باوجود هٿ اچي نه سگهيو. 10. داستان ليليٰ مجنون: هي ڪتاب نثر ۾ آهي. هڪ صفحي تي اردو ۽ ٻئي صفحي تي ان جو انگريزي ترجمو ڏنل آهي. هن ڪتاب ۾ ليليٰ ۽ مجنون جي هڪ خيال تصوير ڏيئي ان تي تبصرو ڪيو ويو آهي. اهو آرمي پريس لاهور مان شايع ٿيل آهي. سندس مشهور ڪلامن ۾ تنهنجي رمز سهڻا مان ڇا سمجهان عشق هاڻي ڪجي ڪنهن سان تمام گهڻا مشهور ٿيا حوالا: 1. اهي ڏينهن اهي شينهن - پير علي محمد راشدي 2. ڪليات ناز (1987 ) ترتيب - استاد عطا محمد حامي (1979)
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور محترم دوست وساڻ صاحب ؛ اوهان ته ڪمال ڪري ڇڏيو اڄ ئي رڪن ٿيا ۽ اڄ ئي عاشق مزاج سنڌ جي والي علي نواز ناز جو ليک موڪلي، اوهان اسانجي دل جي ڳالهه ڪئي آهي ۔۔۔ مهرباني اوهانجي؛ مون پڻ سوچيو پئي ته اوهانجو هي ليک ونڊ ڪيان پر اوهان پاڻ ڪيو ته مزو اچي ويو ۔۔۔ ڪچهريون جاري رکجو ۔۔۔ لک ٿورا ۔۔۔
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور دل ڇڏيان دلبر ڇڏيان يا حال دل جو چئي ڇڏيان هن مونجهه مونجهاري وڌو مان هو ڇڏيان يا هي ڇڏيان مير علي نواز تي لکيل هي موضوع ڏاڍو سٺو لڳو
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور مير علي نواز خان ”ناز“ بابت تمام سٺي معلومات ڏني اڳم صرف ٻڌندا هئاسين ته هن جو ڪئين عشق ٿيو هڪ طوائف سان توهان سڄي معلومات ڏئي ٿورا ڪري ڇڏيا دل ڇڏيان دلبر ڇڏيان يا حال دل جو چئي ڇڏيان هن مونجهه مونجهاري وڌو مان هو ڇڏيان يا هي ڇڏيان عشق نه پڇي ذات۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
جواب: مير علي نواز ناز.. ديوانو شاعر ۽ عاشق مزاج واليءِ خيرپور واھ سائين سليمان وساڻ صاحب واھ۔۔۔۔هن موضوع تي پهريان منهنجي نظر نه پئي هُئي۔۔۔تمام بهترين ونڊڻ جي مهرباني۔
جواب: مير علي نواز ناز.. ديوانو شاعر ۽ عاشق مزاج واليءِ خيرپور واھ سائين سليمان وساڻ صاحب واھ ھميشه وانگي تمام ڪارائتي ڄاڻ ڏنو لک لائق اوھان جا
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور سائين مهربانيون واقعي هي منهنجو پهريون ليک هو ۽ مان ليک ونڊ ڪندي ڊڄي رهيو هوس ته خبر ناهي الائي ڪيئن پوسٽ ٿيندو؟ ڪا غلطي نه ٿي وڃي؟؟ ۽ گهڻو پريسان هوس ۔۔۔ پر اڄ جڏهن ڏٺم ته منهنجا موضوع 800 کان مٿي ٿي ويا آهن ته به پريشان ٿي ويو آهيان آهيان ته ڪٿي مان گهڻو تيز ته نه پيو وڃان ؟ يا مان ڪٿي غلطي ته نه پيو ڪيان ؟؟ اميد ته اوهان جي رهنمائي اسان سان هر وقت رهندي۔
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور مهرباني ڪريم صاحب جي ۔۔۔۔۔۔ هن موضوع ۾ ڪجهه شيون ۽ خاص ڪري مٿيون شعر لڳي ٿو اوهان کي دل سان لڳو آهي۔
جواب: مير علي نواز ناز.. عاشق مزاج واليءِ خيرپور مير علي نواز ناز شاعر ته هو ئي ۽ عاشق ۽ ديوانو به هو ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ پر ان سان گڏ نفيس انسان پڻ هو، هن جي دل م وڏائي گهٽ هئي۔ سندس شاعري سندس دل جي ترجمان آهي۔
جواب: مير علي نواز ناز.. ديوانو شاعر ۽ عاشق مزاج واليءِ خيرپور مهرباني ادا عاشق سولنگي هي منهنجو سنڌ سلامت تي پهريون موضوع هو سوبه واليء خيرپور بابت جيڪو هڪ درويش ۔ ديوانو ، شاعر ۽ عاشق هو۔ اوهان جا قرب جو اوهان سندس شاعريء کي سهنا رنگ ڏنا آهن۔
جواب: مير علي نواز ناز.. ديوانو شاعر ۽ عاشق مزاج واليءِ خيرپور مهرباني سائين هي منهنجو سنڌ سلامت تي پهريون ونڊ ڪيل ليک هو۔
ڪافي 91 عشق هاڻي ڪجي ڪنهن سان جان جو جانان نه رهيو بزم خلوت نه رهي عيش جو سامان نه رهيو وڃي ڪعبي ۾ ڪجي پوڄا هاڻي ڪنهن جي يارب ڪوئي مومن نه رهيو ڪوئي مسلمان نه رهيو سڀ جي خواهش آ ملي مال عزت دولت جاهه ڪوئي دنيا ۾ تنهنجو ناز دل سان خواهان نه رهيو انتظاريءَ ۾ اکيون منهنجون رهن ٿيون هردم هاڻي هڪ ڏينهن به هو دلبر ڪڏهن مهمان نه رهيو ڪيترا سال محبت کي لڪايم سڀ کئون آخر هو عشق سچو جو مون کان پنهان نه رهيو ڪنهن ۾ بوئي وفا ڪير فدائي تنهنجو ڇو ستائي ڪري هو ”ناز“ پشيمان نه رهيو آئين آزاد ازل کئون ٿئين پابند بلا ڦاٿين پوءِ ايترو جنهن ۾ تنهنجو افسانه رهيو
امراقبال مير علي نواز ناز جي نانء سڄي خيرپور ئي کٿوري ھئي مٿان عشق تنهنجو اٿيو مشڪ وانگر تنهنجي پيرـ ٺوڪر اڳيان بادشاھي مگر يار نازڻ! زمانو ڇا ڄاڻي؟! سڀئي تخت پنھنجين اکين مان ڪڍي رڳو دل جي آڱر کي پڪڙي ڇڏيئي! برھ بخت وانگر تنھنجن پيچرن ۾ اھو دلربا جو ھيو درد، جيڪو اھو درد زنجير وانگر ڪري سڄي جوءِ کي ئي تـ جڪڙي ڇڏيئي! پنھنجي جان جانان جي قدمن اڳيان رکيئي گيت جيڪي گلابن جيان اھي گيت آٿت، اڃان عاشقن لئـ انھن عاشقن لئـ، تنھنجيون ناز! ڳالھيون صفا ڄڻ تـ درسي ڪتابن جيان انھن ئي تـ ڳالهين اھا ڳنڍ کولي تـ جيڪو مٽائي ڇڏي پاڻ کي ٿو اھو ئي پرينءَ جو وڃي پيار ماڻي مگر يار نازڻ! زمانو ڇا ڄاڻي؟! (ڪتاب: اکين مان ٽميل نظم.. صفحو 76.. سال 2004)
