سنڌ جو قديم ڪوٽ رتو ڪوٽ ضلعه سانگهڙ

سنڌ جو قديم ڪوٽ رتو ڪوٽ ضلعه سانگهڙ ​

اشتياق انصاري

رتو ڪوٽ 69.30 اتر ڊگهائي ڦاڪ ۽ 25.42 اوڀر ويڪرائي ڦاڪ تي سانگهڙ ضلعي ۾ واقع آهي. هن ڪوٽ جا ڦٽوڙا سانگهڙ کان 82 ڪلو ميٽر ۽ کپري شهر کان 22 ڪلو ميٽر تي تعلقي کپري جي ديهه کڄڻي جي سروي نمبر 135 ۾ ڦهليل آهن. هيءُ قديم ڪوٽ مٽيءَ ۾ دفن ٿيل دڙي جي صورت ۾ نارا ڪئنال جي کٻي ڪپر تي 455 RD تي آثار قديمه جي ماهرن جو ڌيان ڇڪائي ٿو. موجوده وقت به نارا ڪئنال، ڪوٽ جي کنڊرن کان اڌ ڪلو ميٽر، اولهه ۾ موجزن آهي. ان ڪري پاڻيءَ جي موجودگيءَ ڪري اڄ به هن اوائلي ڪوٽ جي پاڙي ۾ پوکي جام ٿئي ٿي. ان کان اڳتي پاڻيءَ جي اڻاٺ، ڀٽن ۽ ريگستاني علائقي ڪري زراعت نظر نٿي اچي.
نالو
رتو ڪوٽ تي اهو نالو پوڻ جا مڪاني ماڻهن وٽ مختلف خيال آهن. ڪن ماهرن جو چوڻ آهي ته ”رتو“ اصل ۾ ڪنهن ماڻهوءَ جو نالو هو، جنهن پويان ان کي رتو ڪوٽ سڏيو ويو. ان ڳالهه جي تصديق طور هو تحفة الڪرام جي حوالي طرف اشارو ڪن ٿا، جنهن ۾ مير علي شير قانع لکيو آهي ته ”سيف الملوڪ... کي بديع الجمال مان ٻه پٽ ”رتو“ ۽ ”چنو“ نالي ڄاوا. هينئر تائين سندس ۽ سندس پٽن جي مزار مٿئين پرڳڻي ۾ رتي ڪوٽ ۾ آهي.(1)
ان ڪوٽ تي رتو نالو پوڻ جو هڪ سبب اتان جي لوڪن وٽ اهو به محفوظ آهي ته جڏهن کان هن ريگستان ۾ هنن اک کولي آهي ته رتو ڪوٽ جا رتاڻ مائل کنڊر پنهنجي ڳاڙهسري وجود سان هنن قائم ۽ دائم ڏٺا آهن. ان ڪري اڄ به آسپاس جي رهواسين وٽ رتو جو مطلب ڳاڙهو يا رتاڻ مائل آهي. رتو ڪوٽ جي کنڊرن ڀرسان هڪ پراڻو ڳوٺ آباد آهي. اهو ٽي سؤ سال پراڻو ڳوٺ يامين هنڱورو سان سڃاتو وڃي ٿو. يامين هنڱورو ڳوٺ کي ڪافي ماڻهو رتو ڪوٽ به ڪوٺن. ان رتو ڪوٽ جي موجوده آدمشماري پنج هزار ٿيندي. سروي آف پاڪستان جي نقشي ۾ يامين هنڱورو واضح طور نظر اچي ٿو. (2)
تاريخي حوالا
سنڌ جي تاريخ ۾ رتو ڪوٽ جي نالي سان 2 ڪوٽ مشهور آهن. هڪ رتو ڪوٽ جا آثار سنڌو ڊيلٽا ۾ موجود آهن، جنهن جو ذڪر ”سنڌ جا ڪوٽ ۽ قلعا“ ۾ تفصيل سان آيل آهي ته ”سنڌو ڊيلٽا جي اولهه ڪنپٽي وٽ، مچق ٻيٽ تي هڪ ڪوٽ جا هڏا گڏا کنڊرن جي صورت ۾ ٽڙيا پکڙيا پيا آهن. ڪوٽ جي هڏائين پڃري جي ڀرسان قبرستان ۽ ٻيا آثار به ملن ٿا، جتان ٺڪراٽو، ڪاشي ۽ چينيءَ جي ٿانون جا ٽڪرا به پراڻن آثارن جي کوجين کي هٿ اچن ٿا. مقامي ماڻهو ڪوٽ کي رتو ڪوٽ يا رتائو ڪوٽ جي نالي سان سڏيندا آهن. (3) مٿئين سنڌوءَ جي ڊيلٽا جي گپ چڪ ۾ ليٿڙيل ڪوٽ کان سواءِ هڪ ٻئي ڪوٽ جا آثار اَڇڙي ٿر جي وارياسين ڀٽن ۾ سانگهڙ ضلعي ۾ واقع آهن. ان ئي ڪوٽ جي تاريخي حيثيت معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
رتو ڪوٽ لاءِ ”تحفة الڪرام“ ۾ ذڪر آهي ته ”چون ٿا ته سيف الملوڪ ڪعبي جي سفر کان موٽي، پنهنجي محبوبه بديع الجمال سميت اچي ديري غازي خان ۽ ستيپور جي وچ واري پرڳڻي ۾ رهيو ۽ اتي ئي گذاري ويو. کيس اتي بديع الجمال مان ٻه پٽ ”رتو“ ۽ ”چنو“ نالي ڄاوا. هينئر تائين سندس ۽ سندس پٽن جي مزار مٿئين پرڳڻي ۾ رتي ڪوٽ ۾، جو قديم زماني ۾ هڪ آباد ۽ عاليشان شهر هو ۽ سندس نشان اڃا تائين ظاهر آهن، عام ماڻهن لاءِ زيارتگاهه آهي. اها زمين به مٿئين دلو راءِ جي بادشاهي ۾ هئي. (4) جيئن ته دلو راءِ جي دور ۾ سنڌ تي سومرن جي حڪومت قائم هئي، ان ڪري اسان کي سنڌ جي تاريخ ۾ سومرن جي دور ۾ رتو ڪوٽ جا ٻيا به ڪيترائي حوالا ملن ٿا.
سوڍن ۽ راٺوڙن جو دؤر
ڪئپٽن ريڪس سومرن جي دور ۾ ٿر ۾ آباد سوڍن لاءِ لکي ٿو ”هن علائقي ۾ سڀ کان وڌيڪ سوڍن جي ذات ڇانيل آهي، جيڪا راجپوت ڦريءَ سان لاڳاپيل آهي ۽ پرمارن سوڍن جي ڪڙم مان آهي. اٺ سؤ هزار سال کن پرمار سوڍا، اجين ۽ مالوا جي ڀرپاسي جي علائقن تي حڪومت ڪندا هئا. گهڻو وقت ٿيو جو ڪن اڻ ڄاتل سببن ڪري (ٿي سگهي ٿو ته ڪي سماجي مسئلا هجن) پنهنجي ماتر ڀومي ڇڏي. هٿيار پنهوار کڻي پنهنجي ڀاڳ آزمائڻ لاءِ ڌارئي ديس ڏانهن نڪري پيا. (5)
ڪئپٽن ريڪس ٿر جي ٻين ڪوٽن سان گڏ رتي ڪوٽ جي اهميت جو ذڪر ڪيو آهي ته ”عمرڪوٽ جو قلعو هاڻي جيان اڳ به ٿر جي سياست جي ڪنجي سمجهيو ويندو هو ۽ مارواڙ ۽ سنڌو ماٿريءَ جي اهم گس تي موجود هو. تنهن زماني عمر ڪوٽ ۾ سنڌ جي سومرا گهراڻي جي حڪومت هئي. عمرڪوٽ جي ضلعي کان 30 ميل اتر طرف ٿر اندر هڪ پراڻي قلعي، رتو ڪوٽ جا اهڃاڻ موجود آهن. اهو قلعو جيڪو عمر ڪوٽ جهڙو اهم آهي، سو پرمار سوڍن جي دور انديشيءَ جي نشاني آهي يا انهن کي اڳ جي تعمير آهي؟ سو پتو ڪو نه ٿو پوي. اهو چوڻ ڪافي ٿيندو ته ڪنهن مدبر حڪمران ٿر جي ڏهڪاءَ ويهارڻ لاءِ اهڙن مضبوط قلعن جي اڏاوت ڪرائي، سنڌو ماٿريءَ ۽ وچ هندستان جي مابين شاهي رستن تي پنهنجا فرمان جاري رکيا.
انهن قلعن پرمار سوڍن جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪايو، جن 1226ع ۾ حملو ڪري وڏي جدوجهد کانپوءِ اهي ٻئي قلعا (عمرڪوٽ ۽ رتوڪوٽ) فتح ڪري ورتا. راجپوت نسلي طور ڏاڍا ڪلاونت ويڙهاڪ هوندا آهن. پنهنجي اوج جي زماني ۾ ته وڌيڪ بهادر هئا. (6) سوڍن جي بهادري ۽ جنگي ڪارنامن جو ذڪر هندستان جي ڪيترن تاريخي ڪتابن ۾ ملي ٿو. ”عمرڪوٽ ۽ رتوڪوٽ جي فتح کانپوءِ سوڍا ماٺ ڪري ڪو نه ويٺا، پر بخت آزمائيءَ لاءِ ٻين علائقن ڏانهن به هليا ويا. اهو پتو ڪو نه ٿو پوي ته جنهن سوڍن پارڪر تي دنگو ڄمايو ته اتان جي صورتحال ڪهڙي هئي... ڪي روايتون اسان کي ٻڌائين ٿيون ته ڪن سوڍن عمرڪوٽ کان اچي يارهين صدي عيسويءَ ۾ پارڪر تي قبضو ڪيو ۽ ڪيترين صدين کان پارڪر ۽ ويرا واهه جون زمينون سوڍن راجپوتن جي قبضي هيٺ آهن. تمام گهڻي وقت کان وٺي ۽ دستاويزي معلومات مطابق پارڪر جي سوڍن جي مکيءَ کي راڻي جي لقب سان سڏيو ويندو آهي. (7)
”تاريخ ريگستان“ ۾ به سومرا دور کان وٺي رتوڪوٽ جي حوالي سان مختلف هنڌن تي ذڪر اچي ٿو. ”سنه 974ع ۾ سنڌ ۾ ڌرڻي براهه جو پٽ مهيپال عرف ديوراج آيو، جو راجا ٿيو. ٻئي پٽ باهڙ کي ڪجهه ڪو نه مليو. تنهن ڪري هو وڃي راڌنپور ۾ رهيو. هن کي ٽي پٽ سوڍو، سانکلو ۽ باگهه هئا. (8) سوڍو سنه 1125ع برابر سنبت ۾، سنڌ جي سومري حاڪم وٽ لنگهي آيو. مهرباني طور کيس رتو ڪوٽ ڏنو. رتوڪوٽ کپري تعلقي شهر کان ڇهه ڪوهه کن پري واقع آهي. اهو ڪوٽ هاڻي ڊٺو پيو آهي، مگر ان جا کنڊر اڃا تائين ڍوري ناري ڪپ تي ڏسڻ ۾ پيا اچن. مگر رتوڪوٽ نالو اڃا قائم آهي. (9) ان ئي ڪتاب ۾ حوالو آهي ته ”ڪي چون ٿا ته سوڍو پاڻ سان راجپوتن جو وڏو ڪٽڪ وٺي آيو هو ۽ رتوڪوٽ سومري حاڪم کان پنهنجي طاقت جي زور سان ورتائين.“ رائچند هريجن ان رتوڪوٽ وارن راڻن لاءِ اڳتي لکي ٿو ته ”سوڍي جو پٽ چاچڪ ”ديو“ ۽ پوٽو ”راج ديو“ هتي رهيا ۽ هتي اچڻ کانپوءِ هو راڻا سڏجڻ لڳا. کپري تعلقي ۾ اڄ تائين ڳوٺ ”راڻاهر“ آهي، جتي ڪيترا گهر ڪري وڃي ويٺا. جنهن ڪري ڳوٺ تي اهو نالو پيو. کپري تعلقي ۾ پٿوري طرف ڪي پٽ آهن، جن کي اڄ تائين راڻن جا پٽ ڪري سڏيندا آهن. ڇاڪاڻ جو ڪن آڳاٽن راڻن اهي پَٽ وسايا ۽ اها سموري حد رتي ڪوٽ وارن راڻن جي هئي، جي اڄ تائين پنهنجي وڏي ڏاڏي پرمار جي پٺيان پاڻ کي پرمار سوڍا راجپوت سڏيندا آهن. (10)
تاريخ ريگستان ۾ رتوڪوٽ سان گڏ راڻن جو شجرو به هن طرح ڏنو ويو هو. ”باهڙ جي پٽ سوڍي 1125ع ۾ رتوڪوٽ هٿ ڪيو. سوڍي کانپوءِ سندس پٽ چاچڪ ديو ۽ هن جو پٽ راج ديو اتي رهيا... انهن جي پونئيرن مان ڌارا برش کي ٻه پٽ هئا. وڏو درجنشال جنهن جي اولاد امرڪوٽ وارا راڻا آهن ۽ ننڍو اسراءِ، جو لڏي پارڪر ڏي ويو، جنهن جي اولاد پارڪر وارا راڻا آهن. (11)
تاريخ ۾ آهي ته جڏهن سوڍن رتوڪوٽ هٿ ڪيو، ساڳئي وقت راجپوت به ٿر ۾ پنهنجو اثر رسوخ وڌائڻ ۾ مشغول هئا ته ان وقت ٿر ۾ آباد راٺوڙن کي به ٻين جيان ملڪ گيريءَ جو شوق ٿيو. ان لاءِ رائچند لکي ٿو ته ”راٺوڙ پنهنجي پيدائش ڏيو ونس مان ڄاڻائين ٿا. هنن جون 26 ساکون آهن. ٿر ۾ ٿوري انداز ۾ آهن. جڏهن راڻي سوڍي رتوڪوٽ هٿ ڪيو، تڏهن راٺوڙن کي به دل ۾ آيو ته اسين به ڇو نه سنڌ تي ڪاهه ڪري ڪجهه ڀاڱو هٿ ڪريون. سنڌ ۾ انهيءَ وقت سومرن جي صاحبي هئي، پر هو سوڍن ۽ راجپوتن سان پڄي ڪين ٿي سگهيا. راٺوڙن رتي ڪوٽ وارو پاسو ڇڏي باقي کپري تعلقي جو رهيل ڀاڱو پنهنجي قبضي ڪيو. پوءِ پنهنجي حد وڌائي امر ڪوٽ جي اتر طرف ڇور اسٽيشن ڀرسان ڪيائون. پوءِ اڳڀرو وڌي گڍڙو ۽ ان جي آس پاس وارو ملڪ هٿ ڪري، جوڌپور رياست جي ڪجهه ڀاڱن تائين وڃي پهتا. انهيءَ سموري حد کي اڄ تائين ”کائڙ“ سڏيندا آهن. (12)
سما دؤر
سنڌ ۾ سومرا دؤر کان پوءِ جيئن ته سما حڪمران ٿيا، جن جي صاحبي 1351ع کان وٺي 1520ع تائين رهي. رتو ڪوٽ سما دؤر ۾ ٻين ڪوٽن سان گڏ سنڌ ۾ اهم دفاعي حيثيت رکندو هو. ان جو ذڪر غلام محمد لاکي هن طرح ڪيو آهي: ”سمن جي دؤر ۾ عمرڪوٽ، نصرپور، بٺورو، ڪلان ڪوٽ، رتو ڪوٽ، سيوهڻ، نيرون ڪوٽ، سبي، بکر، ڪوٽ ماڇي، چانڊڪ، باغبان، ٺٽو، فتح پور، ٽلٽي ۽ بدين اهم فوجي مرڪز هئا. هتي قلعا ۽ ڪوٽ هيا. اڪثر مان سلاطين اقتدار جي واڳ وٺندي، سرحدي شهرن ڏي ويندا هئا ۽ اتي بچاءَ ۽ دفاع بابت حڪم ڏيندا هئا.“ (13) سمن کانپوءِ سنڌ ۾ ارغونن ۽ ترخانن جو دؤر هيو. اسان کي رتوڪوٽ جو ذڪر ترخان دؤر ۾ به ملي ٿو.
ترخان دؤر
عبدالله ورياهه لکي ٿو ته ”رتي ڪوٽ بابت صرف ترخان دؤر (1554ع-1591ع) ۾ ذڪر ملي ٿو. جڏهن سنڌ تي مرزا باقي (1556ع-1585ع) جي حڪومت هئي. سندس ڀاءُ جان بابا بغاوت ڪئي. ان وقت رتي ڪوٽ تي سوڍن جي هلندي هئي، جن کان مدد ورتي. جلد ئي جان بابا گرفتار ڪري قتل ڪيو ويو. هن کانپوءِ رتي ڪوٽ جو نالو ڪٿي به نظر نٿو اچي. ممڪن آهي ته مرزا باقي جي هٿان ئي هيءَ شهر برباد ٿيو هجي. (14)
درياهي وهڪرو
رتو ڪوٽ صدين کان وٺي درياهه ڪنڌيءَ تي آباد آهي. اڄ به نارا ڪئنال رتو ڪوٽ جي کنڊرن ڀرسان روان دوان آهي. هونءَ به سنڌو ماٿر جي تهذيب دريائي وهڪرن سبب ٻن حصن ۾ اُسريل نظر اچي ٿي. اوڀر وارو حصو، جنهن کي هاڪڙو سيراب ڪندو نظر اچي ٿو ۽ ماٿر جي اولهه واري حصي کي سنڌو آبياري ڪندو نظر اچي ٿو. (15) اها حقيقت آهي ته دنيا جي پراڻين تهذيبن ۽ شهرن جي اوسر هميشھ پاڻيءَ ۽ ندين جي ڪنارن تي ٿي آهي. اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ سنڌو ندي ۽ مختلف دؤرن ۾ سندس شاخن تي به ڪيترن اهڃاڻن جا آثار ملن ٿا، پر اڃا تائين سنڌ جي اوڀرين پاسي مان وهندڙ ندين جي ڪنارن تي آباد اوائلي آثارن جي پوري کوجنا نه ٿي سگهي آهي. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ به اهڙو اشارو ڏنو آهي ته ”رَورَ سسٽم وارين ايراضين جي سنڌو نديءَ جا پراڻا وهڪرا ۽ شاخون قديم آثارن جي ڳولا لاءِ ڪارگر آهن. ڇاڪاڻ ته گهڻو اڳ جيڪي بستيون هيون، سي پاڻيءَ سان ٻڌل هيون. سنڌو نديءَ جو جيڪو الهندي طرف وارو ڀاڱو آهي، تنهن جي ڪن قديم بستين جي اسان کي خبر آهي. مثلاً آمري هئي ۽ موهن جو دڙو هو، پر اڀرندو نارو جيڪا هڪ پراڻي ندي آهي، تنهن لڳ جيڪي آثار آهن، تن تي توجهه ڪا نه ٿي آهي. اڀرندو نارو جيڪو ڪنهن وقت هڪ وڏي ندي هئي، تنهن سان لاڳو جيڪي آثار آهن، تن کي اسان ڳولي ڏسون. (16)
ان ڳالهه تي ته ڪافي محقق متفق آهي ته سنڌ جي اوڀر واري حصي ۾ ڪنهن دور ۾ هاڪڙو درياهه به وهندو هو. ”هاڪڙو درياهه جي الڳ وجود لاءِ تاريخ ۾ ڪافي شهادتون ملن ٿيون. انهيءَ آڌار تي اهو بخوبي چئي سگهجي ٿو ته هاڪڙي درياهه جو سنڌوءَ جيان پنهنجو الڳ وجود هو. ليڪن تحقيقن جي ميدان ۾ ڪن مورخن هاڪڙو ۽ سنڌوءَ کي گڏي بيان ڪيو آهي ۽ سندن آڏو هاڪڙو خود سنڌ جو هڪ وهڪرو هو ۽ اڳتي هلي هڪ شاخ ٿيو ۽ آخر ۾ سندس وجود ٿر جي وارياسي علائقي ۾ گم ٿي ويو. (17)
هاڪڙي نديءَ جي مٿاهين اترين پاسي واري واديءَ جي آثارن تي کوجنا سان گڏ ان تي ڪافي ڪم ٿي چڪو آهي. البت ان وهڪري جي هيٺئين پاسي تي موجود آثارن جي ڪا به ڇنڊ ڇاڻ نه آهي. ڊاڪٽر محمد رفيق مغل ان هاڪڙي واري علائقي ۾ چار سؤ ست (407) اهم قديم ماڳن جو پتو لڳايو آهي، جن کي هن ٽن دؤرن ۾ تقسيم ڪيو آهي:
1. چار هزار سال قبل مسيح کان ٽي هزار سال قبل مسيح
2. ٽي هزار سال قبل مسيح کان اڍائي هزار سال قبل مسيح
3. ڏيڍ هزار سال قبل مسيح
مغل صاحب لکي ٿو ته ”هاڪڙي واديءَ جي سروي مرڪز واري سنڌ جي متعلق اسان کي ثقافتن جي عروج ۽ زوال جي باري ۾ اهم معلومات مهيا ڪري ٿي، جتان واديءَ سنڌ جي قديم تهذيب جي شروعات ۽ تمام سڌريل ۽ آخري هڙپائي دؤر جون شاهديون ملن ٿيون ۽ ان کانپوءِ جي ثقافتي لاڳاپن تي پڻ روشني پوي ٿي.“ ڊاڪٽر مغل جو چوڻ آهي ته ”انهيءَ معلومات اسان کي سنڌ جي واديءَ جي تحقيق لاءِ نوان نڪتا مهيا ڪيا آهن.“ ان جو خيال آهي ته اڃا تائين نارا ڪئنال جي رستي، جتان هاڪڙو درياهه وهي ڪري ڪڇ جي رڻ ۾ پوندو هو، ان جي اثري باقيات جو پتو لڳائڻو پوندو. انهي رستي کي سنڌ ۾ ريڻي، نارا يا هاڪڙو ڪوٺيو وڃي ٿو. سنڌ جي انهيءَ وسيع العريض علائقي تي اڃا تائين تحقيق ڪا نه ٿي آهي. (18)
چيو اهو وڃي ٿو ته قديم جاگرافيائي ورهاست مطابق درياءِ هاڪڙه سنڌ ۽ هنڌ جي وچ ۾ سرحد طور ڪم ايندو هو. هي درياهه سابق بهاولپور رياست جي ڏکڻ اوڀر ۾ بيڪانير رياست کي جيسلمير کان جدا ڪندو هو ۽ اتر جي سرحد ته واضح طور ظاهر نظر ايندي هئي. ان درياهه جو پراڻو نالو سرسوتي هو ۽ واديءَ سنڌ جي ستن دريائن مان هڪ هو. (19) هاڪڙي جي باري ۾ راءِ بهادر شنڪر اوجها ٽاڊ پنهنجي ڪتاب ۾ تشريح ڪئي آهي ته ”گهگهر نديءَ جي هڪ شاخ جو نالو ساڪرايا هاڪڙا هو، جيڪا پهريائين پنجاب کان هلي بيڪانير ۽ جوڌپور جي راڄن مان وهندي سنڌ ۾ وڃي سنڌو نديءَ ۾ پوندي هئي، رام سنگهه راٺوڙ ”ڪڇ اتهاس“ ۾ ذڪر ڪري ٿو ته پراڻي زماني ۾ ڪڇ جو رڻ کنڀات جي نار سان ڳنڍيل هو. سنڌوءَ جي شاخ هاڪڙو اتر ۾ پنج ند وٽان نڪري بهاولپور، اڀرندي سنڌ (ٿر) ۾ امرڪوٽ وٽان لنگهي ننگرپارڪر وٽ ڪڇ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. رياست بهاولپور، جيسلمير ۽ ٿر ۾ سندس ڦٽل نشان بيٺل آهن.(20) هيگ، لئمبرڪ ۽ ڊاڪٽر هربرٽ ولهيلمي 1500ع کان 1750ع تائين هيٺ سنڌ جي نقشي ۾ عمرڪوٽ جي ڀرسان سڪل هاڪڙي جي نشانن سان گڏوگڏ اوڀر ۽ اولهه پراڻ جو رستو ڏيکاريو آهي. (21) ڪن محققن جو وري رتو ڪوٽ ڀرسان وهندڙ وهڪري جي باري ۾ خيال آهي ته ”رتو ڪوٽ به سنڌوءَ مان نڪرندڙ درياهه اڀرندو نارو تي هو. هيءُ هڪ تمام پراڻو پاڻيءَ جو وهڪرو آهي. جدا جدا ماهرن ان وهڪري جي لاءِ هڪ ٻئي جي ابتڙ نظريا قائم ڪيا آهن. ڪجهه ڄاڻن جو خيال آهي ته اهو وهڪرو ستلج نديءَ جو پراڻو پيٽ آهي، جنهن کي ڪجهه صديون اڳ ستلج ڇڏي وٺي آيو. ڪن جي راءِ موجب اها هڪ پراڻي ندي آهي، جيڪا ستلج جي اڀرندي طرف کان هماليه جبلن مان نڪري، سنڌ مان وهندي هئي ۽ عمرڪوٽ کي لتاڙي ڪڇ جي نار ۾ وڃي پوندي هئي. ان وقت هن کي گهاگهڙ سڏيندا ها، پر گهڻي وقت کانپوءِ گهٽجي ناري واهه جي صورت اختيار ڪري وئي آهي. (22)
جيمس مئڪمرڊو 1834ع ۾ ان پراڻي وهڪري لاءِ لکي ٿو ته ”اهو سنڌو نديءَ جو پراڻو پيٽ آهي، جيڪو بکر کان چاليهه ميل مٿي، سيد گنج بخش جي ڳوٺ وٽ جدا ٿي، الور جي اوڀر کان ڏکڻ طرف تي وهندو هو ۽ هن مان هڪ شاخ الهندي طرف نڪرندي هئي، جنهن کي ”لوهاڻو درياهه“ سڏيندا هئا. اهو وهڪرو ڀنڀور لتاڙي ديبل وٽ سمنڊ ۾ پوندو هو. (23) جيمس مئڪمرڊو جي ان راءِ کان ڏهاڪو سال کن پوءِ ڪئپٽن بيڪر لکي ٿو ته اهو سنڌو نديءَ جو پراڻو پيٽ آهي، پر هن کي پاڻي پنجاب جي ٻن ڍورن کان ملندو هو جن مان هڪڙو سنڌو نديءَ جي آمهون سامهون هو ۽ ٻيو ستلج نديءَ جي سامهون روپار کان بهاولپور جي نزديڪ هو. پويون ڍورو سبزل ڪوٽ وٽان وهي روهڙيءَ جي اوڀر ۾ يارهن ميلن جي مفاصلي تي ناري جي منهن سان اچي ملندو هو. (24)
ڪن پاڻيءَ جي ماهرن جو نظريو آهي ته سڪندر اعظم جي وقت سنڌ مان 2 درياهه وهندا هئا. جن مان اوڀر واري درياهه کي هاڪڙو يا وهندا سڏيندا هئا ۽ اهو ئي ان وهڪري جو پيٽ آهي. (25) لئمبرڪ سڀني کان آخر ۾ تحقيق سان ثابت ڪيو آهي ته هاڪڙو ۽ نارو انهي هڪڙي ئي وهڪري جا نالا آهن. اهو وهڪرو ٽن حصن ۾ ورهايل آهي. سندس پهرئين حصي کي هاڪڙو ۽ وچ واري حصي کي نارو سڏيندا هئا. حقيقت ۾ ڪجهه ننڍڙا درياهه گهاگهڙ، مرڪنڊا، سرسوتي ۽ چٽانگ پاڻ ۾ ملي هڪڙو وهڪرو ٺاهيندا هئا. انهيءَ وهڪري جو وجود بهاولپور ۽ بيڪانير رياست ۾ به ملي ٿو. ان کي ماڪڙو سڏيندا هئا. ونجروٽ وٽان اهو وهڪرو ٻن حصن ۾ ورهائجي ويندو هو. هڪڙو حصو اڳ ۾ ڏکڻ طرف پوءِ اولهه طرف وهي وڃي وهندا سان ملندو هو. ان کي ريڻي سڏيندا هئا. ٻنهي حصن وهندا ۽ ريڻي جي ميلاپ کانپوءِ هيٺ گڏيل حصي کي نارو سڏيندا هئا، جيڪو ٻه ميل کن ويڪرو هوندو هو. اهو نارو واريءَ جي دڙن سان سٺ ميل سفر ڪندو ڏکڻ ۽ ڏکڻ اوڀر تي وهندو هو. آخرڪار ڏکڻ ۽ ڏکڻ اولهه طرف تي هلي وڃي ڪڇ جي رڻ ۾ پوندو هو. هن آخري ٽڪريءَ کي وري به هاڪڙو سڏيندا هئا. (26)
ليفٽيننٽ فائيف 1859ع ۾ روهڙي ءَ کان ٿورو مٿي درياهه مان وڍ ڏئي پراڻي ناري جي پيٽ ۾ پاڻي آندو هو ۽ سکر بئراج ٺهڻ وقت ناري جو نئون منهن بئراج مان ڪڍيو ويو. بهرحال هاڻي ڏسئون ته رتو ڪوٽ جي ڦٽوڙن ڀرسان پنهنجي پوري زندگي گذاريندڙ محمد صالح هنڱورجي، اتان وهندڙ دريائي وهڪري بابت ڇا خيال آهي ”اڳئين زماني ۾ رتو ڪوٽ ڀرسان وهندڙ درياهه کي هاڪڙو دريا يا نارو واهه جي نالن سان سڏيو وڃي ٿو، جنهن کي ڍورو يا ڍورو نارو ڪري به لکن ٿا. هن کي الڳ الڳ وقتن ۾ جدا جدا نالن سان ڳايو ويو آهي. (27)
هو ان جي اڳتي وضاحت ڪندي لکي ٿو ته ”هن وقت جنهن کي نارو واهه چئون ٿا، تنهن جا قديم زماني کان الڳ الڳ وقتن ۾ جدا جدا نالا هئا. هاڪڙو، نارو واهه، مهراڻ نديءَ جي اڀرندي شاخ جيڪا وهي وڃي ريگستان لڳ وارو حصو آباد ڪندي هئي، تنهن تي مهراڻو نالو پيو. ان کانسواءِ پنجاب مان نڪري بهاولپور رياست مان اروڙ وٽان سکر مان ئي ريگستان جي لڳ واري زمين آباد ڪندو ڪڇ تان وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو، تنهن کي هاڪڙو درياهه ڪري چوندا هئا. مهراڻ ندي جيڪا اڳ ۾ نصرپور کان وهندي هئي. تنهن جو پنهنجو وهڪرو ڦيرائي بکر سکر طرف ڪيو، جتان اڃا تائين وهي ٿي. تنهن ڪري مهراڻ وارو اڳيون ملڪ سڪي ۽ غير آباد ٿي ويو. اهڙيءَ طرح اروڙ وارو حصو جتان پنجاب ۽ بهاولپور وارو هاڪڙو وهندو هو، اهو به ساڳيءَ حالت ۾ بند ٿي ويو يا درياهه اروڙ وٽان هنڌ ڦيرائي ويو. ان ڪري هاڪڙي درياهه جي آباديءَ وارو حصو غير آباد رهيو. جنهن زماني ۾ هاڪڙي جو اوج هيو، ان وقت ۾ ڪڇ جو شهر لکپت هڪ وڏو بندر هو. آمد رفت جو وسيلو درياهه ۾ ٻيڙين ۽ آگبوٽن تي هو. هاڪڙي جي زماني ۾ ”پاري ننگر“ ”ويرا واه“ ”اسلام ڪوٽ، ”ڏوئتڙ“، ”علي بندر“ هئا. جيڪي سنڌ جي ڏاکڻي حصي ۽ ڪڇ ملڪ تائين هئا، جن جا نشان اڃا تائين قائم آهن. رتوڪوٽ قلعو اصل هاڪڙي درياهه جي ڪپ تي آهي. سو به ان وقت جو هڪ عاليشان ۽ آباد شهر هو. (28)
هاڪڙي درياءَ جي تاريخ بابت مشرق ميگزين جو حوالو آهي ته ”جيڪڏهن اوهان پاڪستان جي نقشي تي نظر رکندا ته اوهان کي قلعا، بيڪانير (هندوستان) کان شروع ٿي. بهاولپور ۾ فورٽ عباس، فورٽ مروٽ، موج ڳڙهه، ڍيرور کان اسلام ڪوٽ تائين ملندا. هي سڀ قلعا هاڪڙو درياهه تي قائم هئا. هاڻي اهو درياهه سڪي ويو آهي. هيءُ علائقو سڪندر اعظم ۽ محمود غزنويءَ جي فوجن جو رستا هئا. تواريخ ۾ اڃا تائين اهي کنڊرن جي صورت ۾ موجود آهن. (29)
درياهه تي بند
سنڌ ۽ ڪڇ جي ان علائقي جنهن کي هاڪڙو آباد ڪندو هو، ان جي ويران ٿيڻ جو هڪڙو سبب سنڌ ۾ هاڪڙي نديءَ تي بند ٻڌائڻ به چيو وڃي ٿو. جنهن جي باري ۾ ايڇ ٽي لئمبرڪ لکي ٿو ”غلام شاهه ڪلهوڙو سنه 1757ع اکن 1771ع تائين سنڌ جو حاڪم رهيو. ڪڇ جي راجا سان جنگيون ڪيون. آخري جنگ ۾ غلام شاهه ڪڇ کان نا اميد ٿي، ملڪ کي غير آباد ڪرڻ جو پروگرام ڪيو. ڪڇ جو ملڪ اڳ ۾ تمام آباد ۽ سرسبز هو. ساريال فصل تمام گهڻو ٿيندو هو. گاديءَ جو هنڌ لکپت شهر هو، جيڪو تمام وڏو واپاري مرڪز ۽ بندر به هو. (30)
ان درياءَ کي غلام شاهه ڪلهوڙي، اروڙ لڳ بند ڏياريو. غلام شاهه جي حڪومت ملتان تائين هئي. ”اروڙ بند جي ڊيگهه ٻه ميل ۽ ويڪر سٺ گز ڏيکاريل آهي. ڪڇ جو ملڪ ڦري رڻ ڪڇ ٿيو. رڻ جو ڪڇ جيڪو هن وقت تائين غير آباد آهي، سو غلام شاهه ڪلهوڙي جي يادگيري آهي. (31) سنڌ ۾ هاڪڙي تي اروڙ بند بابت ماموئن جي پيشن گوئي بابت محمد صالح لکي ٿو ”بادشاهه ڄام تماچي سمون جي وقت ۾ ساموين جي شهر جا پنج فقير جن کي ڄام تماچي مارڻ جو حڪم ڪيو، تڏهن وٺي اڏاڻا آمريءَ جي لڳ دفن ٿيا. بزرگن مان هر هڪ پيشن گوئي چوندو ويو. پهرئين فقير چيو ته:
”هاڪ وهندو هاڪڙو ڀڄندي ٻنڌ اروڙ
بهه مڇي، لوڙهه- سمين ويندا سوکڙي (32)
هو اڳتي ٻڌائي ٿو ته ”هي بيت جي صورت ۾ پيشنگوئي هاڪڙو ٻنڌ بابت آهي. جيڪو غلام شاهه ڪلهوڙي ڏياريو هو. هاڪڙو درياهه جي نالن تبديل ٿيڻ ۽ مٿس نارو واهه نالو پوڻ لاءِ رمضان ماڇي 27-1826ع ڌاري هي شعر چيو هو :
”ڀڳي ٻند اروڙ، ٿيو نارو نروار“
رمضان ماڇيءَ جي شعر جو زمانو انگريز دور کان اڳيون آهي، جنهن نارو واهه نالو قائم رکيو. انگريز دور ۾ سنڌ جي سڌارن لاءِ سال 88-1887ع ۾ نارو واهه جي اٿل سبب بند ڏيارڻ شروع ڪيو. جيڪو پڪ سري کان نئون ڪوٽ تائين قيدين هٿان ڏياريو ويو هو. اهو بند ”بچاءَ بند“ جي نالي سان اڃا قائم آهي. (33)
پتڻ
رتوڪوٽ جڳن کان درياهي وهڪري تي هئڻ ڪري صدين کان وٺي اڄ تائين رتوڪوٽ پتڻ تي ٻيڙين جي اچ وڃ جاري آهي. اوائلي زماني کان وٺي هي رستو خشڪي توڙي آبي گذر گاهه رهيو آهي. هاڻي به لوڻ کاڻ وٽ لوڻ ڪافي مقدار ۾ ملي ٿو، جتان کان پراڻي ۾ لوڻ ٻيڙين ۽ لانچن ذريعي ڪراچي ۽ ملڪ جي ٻين شهرن ڏي موڪليو ويندو هو. انگريزن طرفان سنڌ تي قبضي ڪرڻ کان اڳ لوڻ کاتي جو جدا محڪمو هوندو هو (34). جيئن ته رتوڪوٽ ڀرسان ٻي ڪا مشهور خشڪ گذر گاهه نه هئي، ان ڪري قافلا اڪثر درياهه جو ڪنارو يا خشڪ ٿيل پيٽ ڏئي لنگهندا هئا. اهڙا خشڪي وارا قافلا به گهڻو ڪري ان پر رونق پتڻ تي اچي آسيس حاصل ڪندا هئا. ان ڪري رتوڪوٽ پتڻ هڪ وڏو واپاري مرڪز پڻ هو. ان پتڻ جا وڏا بڙ ۽ پپل جا وڻ ڪنهن زماني ۾ مسافرن لاءِ ڇانورو ڪيون بيٺا هوندا هئا. رتوڪوٽ پتڻ کانسواءِ هن درياهي گذر گاهه تي جنهن کي بعد ۾ نارو واهه ڪري سڏيو ويو. ان تي هي مشهور پتڻ رهيا آهن. ڍليار پتڻ، هٿونگو پتڻ، محمد عالم پتڻ، ڀٽ ڀائٽي پتڻ، ڍنگ پتڻ، ماري پتڻ، غلام نبي پتڻ انهن ۾ ڍليار پتڻ وڏي ۾ وڏو پتڻ هو. پراڻي زماني ۾ ڍوري ناري تي روشنيءَ جو منارو لڳل هوندو هو. چيو وڃي ٿو ته اهڙا منارا جهازن کي دڳ ڏيکارڻ واسطي هئا.
مندر ۽ مَڙُهي
ان صديون پراڻي ڪوٽ جي اولهه طرف هڪ اوائلي مندر آهي، جنهن کي ڀارت ۾ بابري مسجد جي واقعي جي رد عمل ۾ ساڙڻ کانپوءِ نئين سر جوڙيو ويو هو. ان مندر ۽ مڙهيءَ وٽ هر سال شوَ جو ميلو مچندو آهي. جيئن ته رتوڪوٽ ۾ مختلف دورن ۾ جدا جدا قومن ۽ قبيلن جي آماجگاهه رهيو آهي. ان کانسواءِ هت خشڪي رستن توڙي درياهي وهڪرن ڪري وڏي بندر ۽ بازارين جو ذڪر ملي ٿو. جتي ڏينهن رات سيلانين ۽ واپارين جي ريل پيل هوندي هئي، جن جي پوڄا پاٺ ۽ وسرام لاءِ هت شو جي شاهي مندر جا اهڃاڻ به ملن ٿا. شو جو اهو شاهي مندر زماني جي گردش ۽ رتوڪوٽ جي ويران ٿيڻ سان پنهنجو اصلوڪو اوج وڃائي ويٺو آهي. ”سنڌ ۾ جيئن ته شو جي پوڄا آرين جي آمد کان به اڳ ٿيندي هئي. رگ ويد جي زماني ۾ به ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ اهو سلسلو جاري هيو. رگ ويد ۾ شو جو ذڪر ردر (Rudra) جي نالي سان موجود آهي.“ (35)
شو رنگ رليون ملهائڻ جو به شوقين آهي. گهڻو شراب پيئندو آهي. ڀاڳوت پراڻ مطابق هو ڀنگ پيئندو آهي. پنهنجي زال ديوي (پارپتي) سان گڏ تمام گهڻو نچندو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ نشي ۾ مست ننڍڙا شيطان ان جي چوگرد نچندا رهندا آهن. (36) شو لاءِ اهو به مشهور آهي ته هن اشورت سان وڙهي انهن جا ٽي مضبوط قلعا فتح ڪيا هئا. ابن حنيف لکي ٿو ته ”شو پرست پنهنجي هن ديوتا کي سڀ ديوتائن کان عظيم تر مڃيندا آهن. مها ڀارت ۾ ڪيترين جڳهين تي شو کي سڀ کان وڏو ديوتا چيو ويو آهي. ان مان ظاهر آهي ته شو کي سڀني ديوتائن ۾ فوقيت ڏيڻ کپندي هئي. ڪجهه اساطيري ڪهاڻين ۾ شو سڀني ديوتائن جي گڏيل قوت کان به وڌيڪ طاقتور ۽ برتر آهي ۽ پنهنجي اها زبردست قوت هن ديوتائن مان به حاصل ڪئي آهي. ان سلسلي ۾ روايت مطابق اشورون، برهما ديوتا کان تحفي ۽ بخشش طور ٽي مضبوط ۽ مستحڪم قلعا حاصل ڪيا. اشورون جي قبضي ۾ آيل انهن قلعن کي ديوتا ئي فتح ڪري سگهي ٿو. اهو به ان صورت ۾ جڏهن ديوتا صرف هڪ تير هلائي اشورون کي ختم ڪري. انهن قلعن ۾ ويهي اشورون ديوتا جي خلاف جنگ شروع ڪئي. انهن ديوتائن ۾ ڪو به هڪ ديوتا اهڙو نه هو جيڪو هڪ تير هلائي اشورون کي ختم ڪري سگهي. ديوتائن جي حڪمران اِندر ديوتا کان مشورو ورتو ته ڇا ڪرڻ کپي. شوَ جواب ۾ چيو ته هو ديوتا کي پنهنجي اڌ طاقت ڏئي ڇڏيندو. اهڙيءَ طرح هو دشمن تي فتح حاصل ڪري وٺندا، پر شو ديوتا جي اڌ طاقت حاصل ڪرڻ بعد به ديوتائن کي ڪاميابي نصيب نه ٿي. انهن پنهنجي اڌ طاقت شو کي ڏني. شو ديوتا اڌ طاقت حاصل ڪرڻ بعد اشورون کي تباهه ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو ۽ ڪاميابي حاصل ڪئي. پر هن ديوتائن کي طاقت واپس نه ڪئي ۽ ان بعد هو سڀني ديوتائن کان عظيم تر ٿي ويو. (37)
رت ڪوٽ جي ڀرسان شو مندر جي احاطي اندر هڪ مڙهي به آهي. ان لاءِ محمد صالح هنگورجو لکي ٿو ته ”ٻائو سنڀوناٿ ۽ سندس مڙهي، رتو ڪوٽ کان الهندي طرف واريءَ جي دڙي تي ناري واهه جي ڪپ سان آهي. مڙهيءَ کانسواءِ ٻي ڪا به هندن. سوڍن يا ٺڪرن جي رهائش گاهه نه آهي. هن وقت ٺڪر قوم مان مجاور رهي ٿو ۽ هر سال شو جو ميلو لڳندو آهي. هندو قومن جا سونارا، مالهي، کٽي، ٺڪر، ڪولهي، مينگهواڙ ۽ ٻيا اڇوت قوم جا پوڄاري پوڄا ڪرڻ ايندا آهن. محمد صالح وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته ٻائو سنڀوناٿ مون پان پنهنجي اکين سان ننڍيءَ عمر ۾ ڏٺو هو. جيڪو هن وقت مڙهيءَ ۾ دفن ٿيل آهي. هو تمام ٿلهو ۽ ڊگهو ۽ وڏيءَ عمر وارو هو. اسان جي ڳوٺ ۾ هندو واڍن جا گهر هئا. واڍن جي وڏي جو نالو ”ڀومون“ هو، جنهن کي سوٽاڙ ڪري چوندا هئا. ٺڪرن ۽ واڍن ۾ آمل (آفيم) جي نشي جو رواج هوندو هو. ٻائو سنڀوناٿ ڳوٺ ۾ واڍن جي دڪان تي ايندو هو. آمل جو نشو ڪندو هو. (38)
ڏند ڪٿائون
دنيا جي هر ڦٽوڙي جيان رتوڪوٽ جي ويران کنڊرن لاءِ به سادن سٻاجهڙن دهقانن وٽ ڪيتريون ئي ڏند ڪٿائون مشهور آهن. ڪي ماڻهو هن کي دلوراءِ جو دڙو ڪوٺن، ڪن بزرگن جي واتان اهو ٻڌڻ ۾ آيو ته هت هڪ ظالم بادشاهه راڄ ڪندو هو. هن جي قهري دور ۾ ماڻهو جيئرا ڪڪڙ کنڀي کائيندا هئا. مطلب ته هو حرام کائيندا هئا. تڪبير وغيره نه ڏيندا هئا. اتي هڪ جهور پوڙهي رتوڪوٽ جي بربادي جو پنهنجي مارواڙي زبان ۾ قصو ٻڌايو ته ”رتو ڪوٽ جي بادشاهه جي ٻن ملازمن غداري ڪري، بارود کڻي ڪوٽ کي باهه ڏئي ساڙيو هو. هن تفصيل سان ذڪر ڪيو ته جڏهن انهن غدار ملازمن جي پهري جو وقت آيو ته پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪري رات جي وقت ڪوٽ اندر اگهور ننڊ ۾ ستل سڀني ماڻهن کي ساڙي ڪباب ڪري ڇڏيو. ان کانپوءِ ڪمل داس هتان جو حاڪم ٿيو. جنهن بعد ٺڪر تخت تي ويٺا. اتي اڄ به هڪ ڪهاوت مشهور آهي:”منگل ناماريو. کٽيو ڪملداس“ (39)
رتوڪوٽ جي آثارن اندر ميون پلو جو چلو ۽ مچ
رتوڪوٽ جي ڦٽوڙن جي چوٽي ۽ بلڪل وچ تي چلو ۽ مچ آهي. چلو جهوني ڄار جي وڻ جي وچ ۾ آهي ۽ مچ ٿوري مفاصلي تي مٿاهين هنڌ آهي. اڃا تائين مچ ۽ چلي واريءَ جاءِ تي عام عقيدت مند اچي باسون باسي، خيرات ڪري. مچ ٻارين ٿا. ميون ڀلو هڪ اعليٰ درجي جو ابدال فقير هو. ڪامل بزرگ ۽ ڪرامت جو صاحب هو. ماڻهن واتان جيڪي ڪرامتون ۽ معجزا ٻڌا آهن، تن مان ڄاڻ پوي ٿي ته وڏي درجي جو ابدال هو. مچ ۽ چلا، سنڌ ۽ هندستان (جيسلمير رياست) تائين آهن. سندس رحلت بابت ڪا به ڄاڻ نه آهي ته ڪٿي سندس آخري آرامگاهه آهي. سندس خاندان بابت ٻڌو ويو آهي ته سندس شجرو مخدوم هالن واري بزرگن سان هو (40) واضح رهي ته ميون ڀلو جي چلي ۽ مچ جو ڪوٽ سان ڪو واسطو نه آهي. اهو مچ ۽ چلو ظاهر آهي ته رتوڪوٽ جي تباهيءَ بعد سالن کانپوءِ. ان جي کنڊرن مٿان چوٽيءَ تي ٺاهيو ويو آهي. جتي هن وقت باسون باسيون وڃن ٿيون.
موجوده حالت
محمد صالح هنگورجو جنهن ڪوٽ جا آثار سئو سال اڳ ڏٺا هئا، لکي ٿو ته ”رتوڪوٽ، کنڊرات جي اوچائي ۽ عمق 50-40 فوٽن کان گهٽ آهي. اوڀر طرف کان زمين جي آبادي ۽ اولهه کان واريءَ جي دڙي سميت ناري واهه تائين ميل کن ٿيندي. اتر طرف کان واريءَ جي دڙي سميت جنهن تي جهنگ جي صورت ۾ کٻڙن، ڄارين ۽ ڪَنڊين جا وڻ آهن. کنڊرات قلعي جي ايراضي ڪافي آهي. (41)
موجوده وقت به رتوڪوٽ جا کنڊر لهندڙ سج جي لالاڻ ۾ رتائجي، ڪوهن کان ئي ماڻهن جو توجهه ڇڪائن ٿا. هي ڏور کان ئي اهرام مصر جيان ڳاڙهسرو ڏيک ڏين ٿا. ماڻهو جيئن ئي کنڊرن جي ويجهو ايندووڃي ٿو ته کنڊرن جي چوڦير ۽ پنهنجي پيرن ۾ وڇايل واري ڏسي، بخوبي اندازو ڪري ٿو ته صدين کان وٺي درياهي لهرون ڀيٽا طور واريءَ جا ٻُڪ ڀري ڪوٽ جي پيرن ۾ وڇائينديون رهيون آهن. ان مان اهو اندازو ڪري سگهجي ٿو ته هر دور ۾ رتوڪوٽ پاڻي ۾ گهيريل هئڻ ڪري، ڪوٽ اڏيندڙ ان جڳهه کي ايڏي بلنديءَ تي جوڙيو آهي جيئن درياهه جي ڪيڏي به موج مستي ڪوٽ جو وار به ونگو نه ڪري سگهي، نه ئي ڪوٽ واسين کي ڪنهن پريشاني سان منهن ڏيڻو پئي. ڪوٽ کي بلنديءَ تي اڏڻ جو ڪارڻ اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڪوٽ جا محافظ جڏهن فصيل ۽ برجن تي چڙهي پهرو ڏين ته سندن نگاهن جا تير ڏور تائين مار ڪري سگهن.
راقم واپڊا جي ماهر انجنيئرن جي ٽيم سان ان ماڳ جو ڪيترا دفعا معائنو ڪيو ۽ Total Station جي مدد سان ان علائقي جا Contour سان گڏ دڙي جي ساخت ڊيگهه ويڪر ۽ قطر وغيره ماپيا. صديون گذرڻ بعد به هن وقت ڪوٽ جي آسپاس جي زميني سطح کان بلند ترين چوٽي 36 فٽ مٿي آهي ۽ کنڊرن جو قطر 650 فٽ آهي. حالانڪه صدين کان برساتون ۽ هوائون، ڪوٽ جو وڏو حصو پاڻ سان وهائي ۽ اڏائي ويون آهن. ڪوٽ مٿان بيهجي ٿو ته برساتي وهڪرن ساري کنڊرن ۾ گهارا وجهي ڇڏيا آهن. برساتي گهارا مٿان چوٽيءَ کان شروع نٿا ٿين، پر کنڊرن جي اڌ کڙن کان پنهنجو سفر شروع ڪن ٿا. اهي برساتي نالا اتي وڌيڪ نمايان آهن. جتي ڪوٽ اندر اچڻ ۽ وڃڻ جا لنگهه ۽ دروازا آهن. اهڙيءَ طرح ڪوٽ اندر اڏاوتن جو وڏو حصو برساتي پاڻيءَ ۾ وڃي آسپاس ڦهلجي ويو آهي، جنهن ڪري ڏينهون ڏينهن ان جي بلندي ۽ قد بت ۾ ڪمي ايندي وڃي ٿي. بهرحال ايڏي گاٺ پيٽ باوجود به ڪوٽ اندر پڪين سرن جي اڏاوتن جا آثار نمايان نظر اچن ٿا. حالانڪه ڪوٽ مان سرن جو وڏو تعداد مڪاني ماڻهن ڪڍي وڃي پنهنجا گهر جوڙيا آهن.
بناوت
رتوڪوٽ جي ساخت ۽ بناوت معلوم ڪرڻ لاءِ جڏهن کنڊرن جي قلعي تي چڙهي چوڦير نظر ڦيرائجي ٿي ته محسوس ٿئي ٿو ته ڪوٽ چوڪنڊو جوڙيو ويو آهي. ڇو ته نگاهه هر ڪنهن ٻانهه جي ڇيڙي جي ڪنڊ وٽ وڃي دنگ ڪري ٿي. جيڪڏهن ٿوري به کوٽائي ڪبي ته اسان کي ڀت جون اڏاوتون چوڪور ٺاهيندي ملنديون. البت وقت جي وهڪري برساتن ۽ طوفانن هن هم چورس ڪوٽ کي ڀڃي ڀوري گولائي مائل دڙي جو روپ ڏئي ڇڏيو آهي. تنهن هوندي به کنڊرن اندر دفن ٿيل پختين ديوارن وارو ڪوٽ، ڪٿان ڪٿان جهاتي پائي پنهنجي اصلي بناوت جو اظهار ڪري ٿو. ان کانسواءِ هن چوڦير ميلن تائين واريءَ ۽ دز جي گهڻائي سبب ڪوٽ جي برجن جي ساخت ۽ تعداد جو اندازو ڪرڻ به تمام مشڪل مرحلو آهي. جيڪڏهن ٿوري به جدوجهد ۽ هلڪي کوٽائي ڪبي ته زمين اندر غوطو کاڌل برجستو ڪوٽ شاهوڙ ڀتين سميت ڪُرُ ڀڄي نروار ٿيندو. البت ڪيترا دفعا ڪوٽ جا ڀيرا ڀرڻ ۽ ڪيترن ڏينهن جي جاکوڙ بعد ۽ مڪاني لوڪن جي مدد سان، ڪٿان ڪٿان ظاهر ٿيندڙ ڀڳل ڀريل ڀت جو پيرو کڻي، ڪجهه نه ڪجهه ڪوٽ کي روپ ڏئي سگهيو آهيان.
ديوارون- برج- دروازا
انهي مٽيءَ ۾ پوريل پر ڪنهن هنڌ تان ليئو پائيندڙ ديوارن کي ماپڻ ۾ ڏينهن لڳي ويا. بهرحال وڏي احتياط سان ڪوٽ جو هلڪو خاڪو ۽ اڻ پورو نقشو جوڙڻ ۾ ڪامياب ٿيس. ان چوڪور ڪوٽ جي هر ٻانهي اندازن ڇهه سئو فٽ سفر ڪرڻ بعد پنهنجيءَ منزل تي پهچي ٿي. انهن ديوارن جي وچ تي خاص ڪري اتر، اوڀر ۽ ڏکڻ ديوارن مان ڪوٽ اندر اچڻ جا لنگهه محسوس ٿين ٿا. البت اولهه پاسي تي ڪو به اهڙو اندر داخل ٿيڻ جو رستو واضح نه آهي. ان ڇهه سئو فٽ ڊگهي ديوار جي سراسري ٿولهه بنيادن وٽ ٻارهن فٽ بيهي ٿي.
ڪوٽ جي اوڀر اتر ڪنڊ وٽ اڄ به ڦهليل ڳاڙهسري واريءَ ۾ انساني پير پنهنجا نقش ڇڏن ٿا. ڪوٽ جو اهو حصو باقي ڪوٽ کان وڌيڪ سرخاڻ مائل آهي، جنهن مان چئي سگهجي ٿو ته ڪوٽ جي ان حصي وٽ ڪو پاڻيءَ جو دائمي وهڪرو هو يا ان پاسي تي ڪنهن آبي ذخيري جون ٿڌيون ٿانوريون ڇوليون ڪوٽ جي وجود کي پسائينديون رهيون آهن. ڪوٽ جي اوڀر دروازي ڀرسان سڙيل سرن جو هڪ وڏو تعداد ملي ٿو، جنهن مان اهو انومان به ڪڍي سگهجي ٿو ته ڪوٽ جي ان حصي کي ڪنهن دور ۾ باهه ڏئي ساڙيو ويو آهي. اهڙي طرح ڪوٽ جي ڏکڻ اوڀر ڪنڊ تي ڪنڀرن جي آوين جا نشان اڄ به واضح بيٺا آهن.
ان ڪوٽ جي ديوارن جي معائني دوران ڪافي ڪوشش بعد ڪوٽ جي پنهنجن برجن جا اهڃاڻ ڳولڻ ۾ ڪامياب ٿياسين. ٿي سگهي ٿو ته برجن جو انگ اڃا به وڌيڪ هجي، رتوڪوٽ کي عام ڪوٽن جيان چار برج ڪنڊن تي حفاظت ڪندي ملن ٿا. باقي هڪ وڏو برج ڪوٽ جي اتر طرف مکيه دروازي جي اوڀر طرف پنهنجو چچريل وجود برقرار رکڻ لاءِ جاکوڙي رهيو آهي. اهڙيءَ طرح ڪوٽ جا ٻيا برج خاص ڪري مکيه دروازي وارا سرزمين تان غائب آهن.
موجوده ڦٽوڙن جو بغور معائنو ڪجي ٿو ته برساتي وهڪرا ڪوٽ جي آثارن کي زخمي ڪرڻ بعد وڏي تيزيءَ سان ڊوڙي ٻاهر نڪري وڃن ٿا. انهن مان وڏي وهڪري جا پيرا کڻڻ سان ڪوٽ جي اتر پاسي وچ تي باقاعده مکيه دروازي جو ڦاٽ، وهڪري کي ٻاهر فرار ٿيڻ جو موقعو فراهم ڪري ٿو. ساڳيءَ طرح ڪوٽ جي اوڀر ۽ ڏکڻ پاسي تي وچ تي به ڪوٽ اندر داخل ٿيڻ جا لنگهه نظر اچن ٿا. البت انهن جا حفاظتي برج پنهنجو وجود وڃائي ويٺا آهن. ائين به ٿي سگهي ٿو ته انهن هنڌن تان مڪاني ماڻهن سرون ڪڍي ڪتب آنديون هجن يا برساتي نالن ڪوٽ جي ان حصي کي ٽوڙڻ ۾ حصو ورتو هجي. ظاهر آهي ته ڪوٽ درياهه جي ڪنڌيءَ هئڻ ڪري کيس ڪڏهن به پاڻي اڻاٺ سان منهن نه ڏيڻو پيو هوندو. تنهن هوندي به حملي آورن جي خوف کان يا سوڪهڙي سان منهن مقابل ٿيڻ لاءِ ڪوٽ اندر سڪل ٺوٺ کوهه جا اهڃاڻ پاڻ پاڻي لاءِ پياسا ملن ٿا.
سر
رتوڪوٽ مان ٽن قسمن ۽ ماپن جون سرون ملن ٿيون ۽ هڪ وڏيون پڪيون سرون، ٻيون ننڍيون پڪيون سرون، ٽيون ڪچيون سرون.
وڏي ماپ جي پڪي سر
وڏي ماپ جي پڪل سر ”11/x10x3“ انچ آهي. ان سر جو وزن 9890 گرام آهي. هيءَ سر بناوت جي لحاظ کان تمام سٺي آهي. هن جون ڪنڊون ڪافي بهتر ۽ پاڻ ۾ گونيا ٺاهن ٿيون. سر جي سطح به ڪافي لسي ۽ هموار آهي. جنهن مان لڳي ٿو ته اهي سرون آلي هئڻ مهل انهن جي مٿاڇري تي مالي سان هموار ڪيو ويو آهي. صديون گذرڻ بعد به سر جي سڌائي، سنوت ۽ ڪنڊون ٽوڙ ڦوڙ جي عمل کان بچيل آهن. سرن جا پاسا به لسا، سدا ۽ خوبصورت ڏيک ڏيندڙ آهن. ان وڏي سائيز جي سر ۾ استعمال ڪيل مٽي سٺي ڪوالٽي جي هئڻ ڪري ان تي برسات، سم، ڪلر يا موسم جو اثر نه هئڻ برابر آهي. البت ان جي مٿاڇري تي گاٺ جو اثر آهي، جنهن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اهي وڏيون سرون اهڙن هنڌن تي ڪتب آنديون ويون آهن، جتي انساني آمد و رفت گهڻي هئي، جيئن فرش ۽ ڪوٽ اندر اچڻ وڃڻ جا رستا، جيئن ته دڙي ۾ وڏن سرن جو تعداد بنسبت ننڍين سرن جي گهڻو آهي. ان ڪري اهو به امڪان آهي ته ڪوٽ جي مکيه حصن ۾ وڏيءَ سر کي ڪتب آندو ويو آهي. سر جي ايڏي ڊيگهه ويڪر ڏسي ڪوٽ جي مضبوطيءَ جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن هڪ قطار ۾ خاص ڪري ڪوٽ جي ديوار جي ويڪر ۾ پنج سرون رکجن ته ديوار جي ويڪر پنج فٽ ٺلهي وڃي بيهي ٿي. موجوده وقت به سر جي پختگي جو اهو عالم آهي جو ان کي معمولي ڌڪ ۽ هٿوڙو به ٽوڙي نٿو سگهي. ان کي ٽوڙڻ لاءِ وڏاڻ يا برجستي ڌڪ جي ضرورت آهي. اهڙي طرح هڪ سر جو وزن ڏهه سرن جي برابر آهي. چار سرون جيڪڏهن گڏ رکجن ته هڪ مڻ جيترو وزن ٿي وڃي ٿو. ايڏي وزن کي گاري گچ سان اوساري ڪجي ته ان کي انساني طاقت ۽ ننڍڙو اوزار به ٽوڙي نه سگهندو. ان ڪري مڪاني ماڻهن رتي ڪوٽ جون اهي مضبوط سرون آڻي، اسڪول، جاين ۽ مسجد ۾ ڪم آنديون آهن.
ننڍي ماپ جي سر
رتي ڪوٽ مان اسان کي ننڍي سائيز جي سرن جو به وڏو انگ ملي ٿو. ننڍي سر جي ماپ ساڍا اٺ، ساڍا ڏهه انچ آهي ۽ ان جو وزن 3720 گرام آهي. ان سر جي شڪل ۽ بناوت ايتري جاذب نظر نه آهي. هن جو مٿاڇرو به ايترو هموار نه آهي. سارو مٿاڇرو هيٺ مٿي آهي. ان مان لڳي ٿو ته سر آلي هئڻ وقت مالي بجاءِ ان کي هٿ جي اشاري سان هموار ڪيو ويو آهي. ان ڪري ڪافي سرن تي انساني آڱرين جا نشان واضح آهن جيڪي مٿاڇري تي ليڪا ٺاهيون بيٺا آهن. اتان ننڍيون سرون ڪافي سڙيل حالت ۾ ملن ٿيون. جنهن مان بخوبي اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اهي سرون باهه جي رد عمل جي نتيجي ۾ ڪاراٺيل آهن. ٿي سگهي ٿو ته اها ڪنهن حملي آور جي ڪارستاني هجي. باهه جي اثر ڪري ننڍڙي سر جو انگ، ڍنگ ۽ رنگ ئي نرالو ٿي ويو آهي. سرون سڙڻ ڪري ڪُميءَ جيان ڪٻيون ٿي ويون آهن. ڪٿي ان جو مٿاڇرو اٺ جي پٺاڙن جيان ٿوها ٺاهي ٿو. سر جو اهو حصو وڌيڪ ڪارو آهي جنهن هنڌ تي کيس وڌيڪ سيڪ آيو آهي. البت سر جا اهي حصا جن تي باهه جي تيک اثر ڇڏيو آهي، ان جو رنگ آسپاس جي ملندڙ مٽيءَ سان آهي. ڪن سرن ۾ باهه جي عمل ڪري ڏار پئجي ويا آهن. لڳي ٿو ته اهي حصا ٽڙڪاٽ ڏئي ڦاٽا آهن. ڏار اڪثر ڪري سرن جي ويڪر ۾ آهن، جيڪي سرن جي چهري تي ڦٽ ڦوڙن جيان ڏيک ڏين ٿا. ننڍي سر جي ماپ ۾ به توازن نه آهي. سر چوڪور يا مستطيل هئڻ بجاءِ مخروط جوڙي ٿي، ان جون ڪنڊون ڪٿي نڪتل ته ڪٿي دٻيل آهن. ڪا به ڪنڊ گونيا نٿي ٺاهي. ان جا پاسا به غير هموار آهن. سر جي پاسن جا ڪنارا ٻاهر نڪتل ۽ وچ اندر طرف دٻيل آهي. ان ڪري انهن جي ماپ به هڪ جيتري نه آهي. سر کي جيڪڏهن ڪنهن هموار سطح/ زمين تي رکجي ٿو ته سر جا ڪافي حصا ۽ ڪنڊون کڄي بيهن ٿيون. جن مان سر جي غير همواري ۽ بدصورتي جو اندازو بخوبي لڳائي سگهجي ٿو. بهرحال ايترن خامين هوندي به سر جو وزن اندازً ساڍا چار سير بيهجي ٿو. ان مان سر ۾ ڪتب آندل مٽيءَ جي Densty جاچي سگهجي ٿي.
حاصل مطالب ته ننڍڙي سر ان هنڌ تي استعمال ڪئي وئي آهي جتي ڪوٽ جي خوبصورتي لازم نه هئي يا ننڍي سر ڪوٽ ۾ ان هنڌ ڪتب آندي وئي آهي. جيڪا جاءِ انساني اک کان پوشيده هئي. ان ڪري سر جي خوبصورتي ڏي ڌيان نه ڏنو ويو آهي.
ڪچي سر
مڪاني ماڻهن کي ڪوٽ مان ڪچيون سرون به ملن ٿيون. انهن ڪچين سرن جي اوساري اوڀر ۽ اتر پاسي جي اندروني اڏاوتن ۾ ملي ٿي. اهڙيءَ طرح چئي سگهجي ٿو ته رتي ڪوٽ جي اڏاوت ۾ ٽن قسمن جون سرون استعمال ڪيون ويون آهن. يا ائين چئجي ته رتي ڪوٽ کي جدا جدا دورن ۾ جوڙيو ويو آهي يا ان جي مرمت مختلف مرحلن ۾ ڪئي وئي آهي. ان ڪري سرن جي بناوت ۾ ايترو واضح فرق آهي.
ٺڪراٽو
رتوڪوٽ ۾ ٺڪراٽو وڏي انداز ۾ ڦهليل آهي. هتان اسان کي ڳاڙهين پڪل سرن جا اڌڙ ،ڳاڙهي پٿر جا ٽڪرا، سر زمين تي ڪچين پڪين سرن جي اوساري ٿيل جايون، شيشي جي چوڙين جا ٽڪرا، ڪچ ڪوڏيون ملن ٿيون. ان ماڳ تي دلن، چاڏين جا ڍڪڻ، دلن جا حصا ۽ ٻين ٿانون جا ڀڳل ٽٽل ٽڪرا ڦهليل نظر اچن ٿا. تعجب آهي ته ٺڪراٽي جو وڏو تعداد کنڊرن جي بدن تي ٽڙيو پکڙيو پيو آهي. کنڊرن جي پيرن ۾ ۽ آسپاس ٺڪراٽو ايتري انداز ۾ نٿو ملي. ان جو سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته برساتي وهڪرن ۽ نارا ڪئنال جي اٿل اهي ٿانون جا ٽڪرا ۽ ٻيون شيون گهلي پري پري تائين پکيڙي ڇڏيون هجن.
لڌل شيون
اتي جي مڪاني ڳوٺ جي چڱي مڙس بلال جي اوطاق تي هڪ ڳورو پٿر پيو آهي، جيڪو رتي ڪوٽ جي ڦٽوڙن مان هٿ آيو آهي. اهو ڏيڍ مڻ وزني پٿر ٽريڪٽر سان گهلي آندو ويو هو. مڪاني ماڻهو ان گول پٿر کان سراڻ جو ڪم وٺندي، ڪهاڙيون ۽ ڪاتيون تکيون ڪندا آهن. ان پٿر جي وچ تي 4x4 جو چوڪور ڪا شيءَ ڦاسائڻ (Fix ڪرڻ) جو سوراخ آهي جنهن مان لڳي ٿو ته ان ۾ ڪو گنبذ/منارو يا ڪا ٻي Decoration لاءِ شيءِ بيهاري وئي هوندي. ان پٿر جا پاسا گول ۽ لهوارا ۽ لاسا آهن. جن کي خوبصورتي لاءِ ليڪا ڏنا ويا آهن. پٿر جي قطر 1.5 فٽ ۽ ٿولهه 9 انچ ٿيندي.
اتي وڏيري بلال جي منڊيءَ ۾ هڪ ياقوت هيو، جيڪو هن کي رتي ڪوٽ مان مليل تحفو آهي. رتي ڪوٽ مان ڪافي لوهي شيون به ملن ٿيون. ان مان ظاهر آهي ته لوهي ساز و سامان جو به هت عروج هو. اتي هڪ ڪوڪي جيان لوهي ٽڪرو هٿ آيو، جيڪو ڪاٺ جي در يا دريءَ ۾ ڪتب آندو ويو هوندو.
رتي ڪوٽ جي کنڊرن ۾ نيري رنگ جا پلاسٽڪ سان مشابهه مٽيءَ جا ڪافي ٽڪرا هٿ اچن ٿا، جن کي لئبارٽري ۾ آڻي مختلف ٽيسٽ ڪيون ويون. انهن نيري پلاسٽڪ جي ٽڪرن تي باهه جو ڪو به اثر نه ٿيو. پاڻيءَ اندر رکڻ سان به انهن تي ڪو عمل ظاهر نه ٿيو. چکڻ سان هن جو ذائقو هلڪو ترش محسوس پيو ٿي.
ڪيمسٽري جي دنيا ۾ اهڙي مٽيريل کي Montmorillonitc چيو ويندو آهي. سائنسدان Clayminirals جا ٽي مکيه گروپ ٻڌائن ٿا. Kaolinite ،Illite ۽ Monmorillonite. انهن مان Montmorillonite مٽي گهڻو ڪري انهن هنڌن تي گهڻي ملندي آهي، جتي مينهن گهٽ پوندو آهي، جيئن ٿر وغيره. اسان جو رتوڪوٽ به ٿر ۾ ئي آهي. ان Montmorillonite گروپ معدنيات جو وڏي ۾ وڏو تعداد بيٽو نائيٽ (ميٽ) ۾ ملي ٿو. Montmorillonite مٽي گهڻو ڪري پلاسٽڪ مٽيريل آهي.
بيٽو نائيٽ گهڻو ڪري اڇي، هلڪي سائي ۽ هلڪي نيري رنگ ۾ ملي ٿو. خشڪ بيٽونائيٽ کي پاڻيءَ ۾ وڌو وڃي ٿو ته اهو ٻين مٽيريل کان وڌيڪ ڦهلجي ٿو. ان آلي بيٽونائيٽ کي جڏهن خشڪ ڪجي ٿو ته اهو سُسي وڃي ٿو. جيئن کونئر ٿنڀڻ Gelotion سُسي ويندا آهن. ان کي صحيح نموني Conditioned ڪرڻ سان کيس ڊيم، آبي ذخيرن، تلائن، ڍنڍن وغيره جي پاڻيءَ کي رِسڻ کان بچائڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. ان جي استعمال سان آبي ذخيرن جي سيمي کي روڪي سگهجي ٿو. بيٽونائِٽ، ڪئنال جي ڪنارن کي پڪي ڪرڻ لاءِ به ڪم آڻبو آهي. جڏهن آبي ذخيرن ۾ ڏار، سيو يا سوراخ ٿي پوندا آهن ته ان جي مرمت ۾ پڻ ڪم آڻبو آهي. ڪنڪريٽ جو ٺهيل ڊيم جيڪڏهن ڪريڪ تي وڃي ته بيٽونائيٽ جي انجيڪشن ڀري ان کي بند ڪيو ويندو آهي. جتي زمين ڪمزور يا بار کڻڻ لائق نه هوندي آهي، اتي بيٽو نائيٽ عمارتن جي بنيادن ۾ استعمال ڪيو ويندو آهي. اهڙي طرح رتي ڪوٽ ۾ بيٽونائيٽ جهڙي مٽيريل جي موجود گي تعجب پيدا ڪرڻ سان گڏ ان دور جي ماڻهن جي عمارت سازي خاص ڪري درياهه ڪناري اڏيل جاين ۽ ڪوٽن کي محفوظ ۽ پختو ڪرڻ واري مهارت ۾ بي مثال آهي. رتي ڪوٽ مان لڌل ڪجهه سامان سنڌ الاجي ميوزيم ۾ به رکيل آهي. سنڌ الاجي ۾ هڪ مٽيءَ جو ٺهيل ڪونئرو پيو آهي. ان سان گڏ هڪ ننڍڙو مٽڪو پڻ آهي. اتي شوڪيس ۾ هڪ پڪل سر تي اُڪريل ڪنهن هندو عورت جي تصوير آهي. عورت جا اُرهه وڏا ۽ چيلهه سنهي آهي. هو نرت جي ڪنهن انداز سان بيٺي آهي. اها ڪا ديوي جي صورت به ٿي سگهي ٿي. هڪ چيني جي ٿانوَ جي ٽڪر تي هلڪا ساوا ۽ نيرا نقش مور پکيءَ جي پرن جهڙو ڏيک ڏين ٿا. اتي ٺڪراٽي ۽ ڪاشيءَ جي ٽڪرن تي هلڪي ڪاري رنگ جي ليڪن سان ڪجهه نقش ۽ ڊزائن کوٽيل آهن. اتان لڌل هڪ وارياسي ڳاڙهي پٿر تي هندو ڌرم جو ڪو ديوتا گهوڙي تي سوار آهي ۽ هٿ ۾ ڪا شيءِ جهليل اٿس. (42)
رتوڪوٽ مان لڌل ۽ سنڌ الاجي ۾ محفوظ ٿيل هڪ سرتي گوتم ٻڌ جي تصوير اُڪريل آهي، جنهن ۾ اسٽوپا پڻ نظر اچي ٿو. انهن کان سواءِ ٽامي جا ڪجهه سڪا پڻ لڌا آهن جن مان ڪجهه هندستان جي بادشاهه محمد بن تغلق (1324-1351) جي دور جا دهلي جا ضرب ٿيل آهن ۽ ٻيا سڪا سنڌ جي ترخان حاڪم مرزا باقي (973-993هه) جا سندس تخت گاهه ٺٽي مان ضرب ٿيل آهن.
عبدالله ورياهه انهن هٿ آيل شين جي باري ۾ هن طرح اظهار ڪيو آهي: انهن لڌل شين مان ظاهر ٿئي ٿو ته هي شهر گوتم ٻڌ جي زماني يا سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم جي زماني ۾ آباد هو. جنهن بعد هندو ڌرم وارن هتي پنهنجي وسندي ڪئي. عرب دور جو ڪو به اهڃاڻ اڃانه لڌو آهي. وري دهلي تي تغلقن جي حڪومت وقتن جڏهن سنڌ تي سومرن ۽ پوءِ سمن جي حڪومت قائم ٿي ته به هي شهر آباد هو. جيڪو پوءِ ترخانن جي دور حڪومت تائين موجود هو. (43)
عبدالله ورياهه اڳتي پنهنجو تجزيو پيش ڪندي لکي ٿو ته ”ان کانپوءِ هن شهر ڪيئن برباد ٿي دڙن جي شڪل اختيار ڪئي؟ ڪنهن حملي آورن هن کي تباهه ڪيو يا دريائي وهڪري جي سڪڻ سان هي شهر ڦٽو. ان لاءِ ضروري آهي ته هنن دڙن جي کوٽائي ڪرائي وڃي ته جيئن هن اهم ۽ قديم وسنديءَ بابت اسان کي پوري ۽ صحيح ڄاڻ ملي سگهي. (44)
رتي ڪوٽ مان هٿ آيل سڪن لاءِ محمد صالح هنگورجو لکي ٿو ته ”ٽامي جا قديم سڪا هٿ آيا آهن، جيڪي گول شڪل جا آهن. هڪ گول شڪل واري تي، مٿي پارسي ۽ عربي زبان ۾ لفظ لکيل هئا. ”اميرو ملک محمد تغلق“ جي نالي سان هڪ سڪو آهي ۽ ٻيا ننڍي سائيز جا به مليا آهن، جن تي اکرن جي ڄاڻ نٿي پوي. شايد قديمي صورتخطي آهي. جيڪي رسڪا هٿ ڪياسين، حاجي محمد عثمان مري جي فرمائش تي کيس ڏنا ويا، جيڪي وقت جي ڪليڪٽر قاضي سچيڏنو صاحب کي ملي ويا. جيڪي ٽيليوزن تي ڏيکاريا ويا ۽ پڻ سڃاتا ويا ته اهي ساڳيا آهن، جيڪي رتوڪوٽ مان هٿ ڪيا ويا هئا. (45) محمد صالح اڳتي لکي ٿو ته ”ولي محمد هنڱورجو هٿان هٿ آيل قديم زماني جي ٿانون جا ٽڪر ۽ قديم آثارن جا ڀڳل پرزا راڻي باغ واري ميوزيم ۾ ڏنا ويا. (46)سندس قلمي نسخي ۾ آخر ۾ نوٽ لکيل آهي ته ”82-1981ع ڌاري بلال به ڪجهه سامان اي سي کپرو منگي ۽ الانا کي ڏنا هئا، جيڪي شايد سنڌ الاجي ۾ محفوظ آهن بشڪريه سارنگا ادبي ۽ ثقافتي ميگزين .“

 

جواب: سنڌ جو قديم ڪوٽ رتو ڪوٽ ضلعه سانگهڙ

ادا بهترين ڄاڻ آهي ۔
اسان کي اسان جي ضلعي جي ڄاڻ هن فورم وسيلي حاصل ٿي آهي۔
مهرباني دوستن جي۔​

 

جواب: سنڌ جو قديم ڪوٽ رتو ڪوٽ ضلعه سانگهڙ

بهترين ونڊ ادا وڏي مهرباني سائين۔

 

جواب: سنڌ جو قديم ڪوٽ رتو ڪوٽ ضلعه سانگهڙ

تمام سهڻي ۽ مڪمل ڄاڻ آهي ۔۔۔ جيئن ته منهنجو ڳوٺ به رتو ڪوٽ اهي پر هي ڳوٺ لاڙڪاڻي شهر کان ڪراچي ايندي 8 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي، جنهن ۾ اڪثر سماٽ ۽ ابڙا قبيلا جا ماڻهون رهن ٿا ۔۔۔

چون ٿا ته روڊ جي هڪ پاسي رتي جو ڳوٺ ۽ رهائش هئي ته ٻي پاسي ڪوٽ هو جنهن جا آثار اڃان موجود آهن، هاڻ ان دڙي تي قبرستان ٺهيل آهي ۔۔۔ ٻنهي ڳوٺن کي ملائي رتو ڪوٽ چيو وڃي ٿو ۔۔۔ چاوڙا قبيلو پڻ رتي ڪوٽ جي اوس پاس چئن ڳوٺن ۾ رهي ٿو جيڪو ان علائقي جي خوشحالي سبب شايد ڪنهن زماني ۾ ٿر جي پاسي کان لڏي آيو هو ۔۔۔ چاوڙا پڻ ابڙا قبيلي جو هڪ حصو آهي ۔۔۔ منهنجو تعلق پڻ چاوڙا قبيلي سان آهي ۔۔۔

ذات ناهي ڏات جو وهي سو لهي ۔۔۔ بهرحال سنڌ ۾ ڪيترائي شهر آهن جن جا هوبهو نالا موجود آهن ۔۔۔ انڪري سانگهڙ ۾ رتو ڪوٽ ۽ لاڙڪاڻي ۾ پڻ رتوڪوٽ موجود آهي ۽ چڱي خاصي آبادي آهي ۔۔۔

لک ٿورا ۔۔۔​