موکي ڪير هئي؟ [JUSTIFY]موکي متارن جو قصو، سنڌ جي نيم عشقيه لوڪ داستانن مان هڪ آهي. موکي متارن جي باري ۾، جڏهن محقق قلم کڻن ٿا ته بهترين معلومات فراهم ڪرڻ جي باوجود، موکيءَ جي باري ۾، فقط هڪڙي رُخ کان نظر وجهن ٿا، جڏهن ته هنن کي گهڻ رُخو جائزو وٺڻ گهرجي. هونئن به آئون گل حسن ڪلمتي صاحب جي متارن بابت قائم ڪيل راءِ سان سئو سيڪڙو اتفاق ڪريان ٿو ته، جن قبرن کي اسين متارن جون مزارون چئون ٿا، سي حقيقي متارا نه آهن. متارن کي هن کان ٻاهر ٻئي پاسي به ڳولڻ گهرجي، البت موکيءَ جي باري ۾ منهنجو موقف، سنڌ جي سڀني جاکوڙي اديبن، ليکڪن ۽ محققن جي برعڪس آهي. مون موکيءَ کي ان زاويي کان ڏٺو آهي، جنهن طرف ڪنهن به قلمڪار جو ڌيان اڃان تائين ناهي ويو. هر قلمڪار اهو ته لکي ٿو ته، موکي ناتر جي ڌيءَ هئي ۽ موکي جون ٻيون ڀينرون سُونگل، صفوران، تائيسر، مِٺان، سُکان ۽ الله ڦِيائي هيون. انهن جو هڪڙو ڀاءُ مادل به هو، پر محقق اهو ڇو نٿا سمجهن ته اهي عورتن جا نالا ته مسلمان عورتن وارا آهن. ناتر جي مڙس جو نالو هيبت خان ٻڌائين ٿا ته اهو نالو به ڪنهن مسلمان جو آهي. مٿي ڄاڻايل عورتن ۽ هيبت خان سان موکيءَ جو رشتو ڳنڍيندي، محقق يڪ لخت اهو وساري ويهن ٿا ته، موکي ته غير مسلم هئي. موکي ڪلاڙ يا ڪلال هئي. هاڻي هتي اهو سوال ٿو پيدا ٿئي ته اگر موکي غير مسلم هئي ته پوءِ، سونگل، صفوران، تائيسر، مِٺان، سُکان ۽ الله ڦيائيءَ وارن جي ڀيڻ نٿي ٿي سگهي ۽ نڪو ئي هزارين ايڪڙ زمين ۽ ديهن جي مالڪ، ڪنهن نواب يا سردار هيبت خان جي ڌيءَ ٿي سگهي ٿي، جو اهو شخص ڪهڙي قانون تحت، پنهنجي انتهائي پردي واري قبيلائي رسم و رواج کي نظر انداز ڪري، پهرين پنهنجي زال ناتر کي ۽ پوءِ پنهنجي ڌيءَ موکيءَ کي ٺري ٺاهڻ ۽ وڪڻڻ جي ڪاروبار لاءِ دڪان يا هٽ تي ويهڻ جي اجازت ڏيندو؟!! ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، موکيءَ کي ناتر جي ڌيءَ سمجهيو آهي، پر ان جي معنى اها ناهي ته، موکي مسلمان هئي، يا هيبت خان جي ڌيءَ هئي، يا صفوران، تائيسر ۽ الله ڦيائيءَ وارن جي ڀيڻ هئي. اگر موکي ناتر جي ڌيءَ آهي ته پوءِ ناتر هتي اچي ڪنهن مسڪين غير مسلم ماڻهوءَ سان شادي ڪئي هوندي، جنهن پنهنجي زال ناتر کي ٺري ٺاهڻ، مئخانو هلائڻ يا سرعام هٽن تي ويهي شراب وڪڻڻ جي اجازت ڏني ۽ بعد ۾ وري اهو ساڳيو ڪاروبار موکيءَ اختيار ڪيو. باقي صفوران، تائيسر، الله ڦيائي، مادل، هيبت خان، جاگيردار، نواب، سردار يا ديهن جي ڪنهن مالڪ جو، هن قصي سان دور دور تائين ڪوبه واسطو نه آهي. اهي سموريون ڳالهيون، تحقيق، عقل ۽ منطق جي دائري کان ٻاهر، هوائي توائي مفروضا، افسانوي ڳٺ جوڙ ۽ ڏند ڪٿائن کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهن. ڀلا موکيءَ جي ماءُ ناتر ۽ پيءُ جون قبرون ڪٿي آهن؟ تنهنڪري، منهنجي تحقيق ۽ موقف جو رخ هن طرف وڃي ٿو ته ماٿيلي جي حڪمران راجا نند گجر جون ست نياڻيون هيون، جن جا نالا هيٺين ريت هئا: (1) مومل (2) سومل (3) سوڍي (4) سورمي (5) ميران (6) موکي (7) چوکي. منهنجي نقطهء نظر کان، هي اها موکي آهي، جيڪا مومل وارن جي ڀيڻ هئي، جا مومل جي چکيا تي چڙهي وڃڻ کانپوءِ، پنهنجي ساڳي چالاڪ ٻانهيءَ ناتر کي ساڻ ڪري، هن علائقي ۾ اچي آباد ٿي. جهڙيءَ طرح چالاڪ ناتر جي مدد سان مومل، لڊاڻي تي وڃي ”ڪاڪ تڙ“ آباد ڪيو، تهڙي طرح، ساڳي چالاڪ ناتر جي مدد سان، موکيءَ به هتي اچي ”موکي تڙ“ آباد ڪيو. موکي تڙ جا نشان اڄ به هن علائقي ۾ موجود آهن. موکي تڙ جي باري ۾ هر ننڍو وڏو ليکڪ ۽ قلمڪار بخوبي ڄاڻ رکي ٿو. مومل ۽ موکيءَ جي ڪاروبار جي طريقي ۾ ڪوبه فرق نه آهي. مومل جو اصل مقصد ملڪيت ميڙڻ هو، ته موکيءَ جو مقصد به اهو ئي ساڳيو هو. هُتي ”ڪاڪ تڙ“ هو ته هِتي ”موکي تڙ“ آهي. هُتي چالاڪ ناتر هئي ته هِتي به ساڳي ناتر آهي. هُتي راجڪمار، سورما ۽ سوڍا ويندا هئا ته هِتي به شهسوار شهزادا ۽ مڻيادار متارا مهمان ٿيندا هئا، جيڪي سري جي سُرڪيءَ عيوض، ماڻڪن موڙيون ٻڌي اچي موکيءَ اڳيان رکندا هئا. تحقيق ۾ ڪابه ڳالهه حرفِ آخر نه هوندي آهي. مون سان ڪوبه ليکڪ اختلاف ڪري سگهي ٿو پر موکيءَ کي مسلم سمجهڻ لاءِ، ان کي بنيادي دليلن جي ضرورت پوندي.[/JUSTIFY] استاد لغاري/سانگهڙ روزانه ڪاوش تان ورتل
جواب: موکي ڪير هئي؟ ادا وساڻ صاحب توهان جي مهرباني جو توهان اهڙي وڻندڙ ۽ تاريخي ڳالهه ڏانهن ڌيان ڇڪرايو آهي، ادا موکي ۽ متارن جو بحث مباحثو ڪافي وقت کان مختلف تاريخدانن ۽ محققن جي وچ ۾ ٿيندو رهيو آهي، ۽ هميشه ان ڳالهه جو بحث رهيو آهي ته موکي ڪير هئي ۽ متارا ڪير هئا، ادا موکي بابت ته ڪجهه نه ڪجهه معلومات ملي ٿي پر متارن لاء ڪا ٺوس ثبوت واري ڳالهه سامهون اڃان ناهي آئي، ڪن عالمن اديبن محققن جو چوڻ آهي ته متارا سري جا سردار هئا ۽ انهن جو تعلق هڪ ئي خاندان سان هو، مگر ڪن جو چوڻ آهي ته اهي متارا ست نه پر اٺ هئا، جيئن ڪنهن سگهڙ هڪ پنهنجي بيت ۾ نشاندهي ڪري ٿو ته ۔۔۔موکي وٽ مهمان، ايندا هئا اٺ ڄڻا،ٻه سما ٻه سومرا، ٻه چنا ٻه چوهاڻ. ۽ اهي ڏسيل قبرون متارن جون نه آهن، متارن بابت محترم گل حسن ڪلمتي هڪ تحقيقي مضمون به لکيو آهي جيڪو عوامي آواز ۾ پڻ ڇپيو آهي جنهن کي پڻ هت پيش ڪجي ٿو، ۽ اهيو قصو شايد ٽي کان چار سو سال پراڻو آهي، ۽ انهيء قصي ۽ ڪهاڻي جي ڪجهه پهلوئن کان سنڌ جو عظيم شاعر حضرت شاهه عبدالطيف ڀٽائي به متاثر ٿئي ڪجهه بيت چيا آهن جم کي پڻ هيٌٺ ڪوٽ ڪجي ٿو، ڇو جو ان قصي ڪهاڻي ۾ به انسان جي فنا ٿيڻ جو ذڪر آهي ۽ اسان جي صوفي بزرگن هميشه ان نقطي کي سامهون رکيو آهي ۽ ٿئي سگهي ٿو شاهه صاحب به ان جي ڪري ان قصي ڪهاڻي کي پسند ڪيو هجي، جنهن جو ذڪر شاهه صاحب جي هنن بيتن مان پڻ ملي ٿو۔۔۔۔۔موکِي چوکِي نه ٿئي، اصل اوڇِي ذات؛،،،،،،،وَٽيون ڏيئي واتِ، مَتارا تنهن ماريا.،،،،،،،،،مَتارا مري ويا، موکِي! تون نه مَرِين!،،،،،،،ڪيهِيءَ پَرِ پَرِين، ڏُکِي! ڏاتارن ري؟مَتارا مري ويا، موکِي! تون بِي مَرُ؛،،،،،،تنهنجو ڏوسُ ڏمرُ، ڪونَ سهندو اُنِ ري!سَري ڪين ڪيونِ، ويڻَ موکيءَ جي ماريا!،،،،،،،ڪو جو سخن ڪلال جو، پِتي تي پيونِ!،،،،،تِهان پوءِ ٿيونِ، مرڻ مَتارنِ کي!ڪَنڌ ڪَٽارو، مُنهن وٽِي، عادت سندين اِيَّ؛،،،،،،تنين تِڪُون ڏنيون، جُنبِي منجھان جِيَّ؛،،،،،سرو تن سَبِيّ، جَن حاصل ڪيو حال کي.موکِيءَ مَٺو نه گُھريا، وِهُ نه وِهاٽيا؛،،،،،،سُرڪِيءَ ڪاڻ، سيَّد چئي، اُتي ٿِي آٽِيا؛،،،،،جي ڳالهين ڳَنڱاٽِيا، تن بَٺَنِ پاسي بُٺيون. متارا ڪير هئا؟هڪ تحقيقي سوال گل حسن ڪلمتي موکي جي باري ۾ پوءِ تاريخ ۾ ڪجهه نه ڪجهه احوال ملي ٿو پر متارن جي باري ۾ اڃا تائين ڪا تصديق ٿيل ڄاڻ ملي نه سگهي آهي ته اهي ڪير هئا؟ انهن تي متارا نالو ڪيئن پيو؟ اهي ۽ اهڙا ئي ٻيا سوال جن جي تهه تائين پهچڻ ضروري آهي. متارا لفظ سنڌي ٻولي ۾ صحت مند پهلوان لاءِ استعمال ٿيندو آهي. سومرن ۽ سمن جي دور ۾ سنڌ جي حفاظت ڪندڙن کي به متارا چيو ويندو هو. جيڪي باقاعده سرڪاري عهدن تي مقرر ٿيندا هئا. هن قصي ۾ متارن لاءِ سگهڙن پنهنجي شاعري ۽ سردار، ڏاتار ۽ سري جا سردار وغيره، جهڙا لفظ استعمال ڪيا آهن، جنهن مان معلوم ٿيندو ته اهي حڪومت جي خاص منصب جا مالڪ هئا يا سردار هئا.موهت ٿيا مئي تي، سري جا سردار،ماريا ڪيف ڪلال جي، مانجهي مڻيادار.سري جو علائقو اڄ به ٿاڻي بولا خان لڳ ڪوهستان ۾ موجود آهي. سري ڪوهستان ۾ ديهه پڻ آهي، جنهن سيوهاڻي رستي تي موکي جو مئخانو هو، سري به سيوهڻ ويندڙ ان قديم رستي تي آهي. مٿين بيت ۾ شاعر متارن کي انهيءَ علائقي سري جا سردار مان اها معنيٰ ڪڍي آهي ته اتر جا سردار پر ائين ڪونهي. سنڌي لغات ۾ ڪٿي به سري کي اثر جي معنيٰ ۾ ڪو نه ڄاڻايو آهي. حقيقت اها آهي ته سري علائقي جي ڪري انهن کي سري جا سردار ڪوٺيو ويو آهي. جيڪڏهن سري کي اتر جي معنيٰ ۾ سمجهي ته پوءِ به سري ڪوهستان وارو علائقو به مئخاني کان اتر اوڀر پاسي آهي. ان کان سواءِ سري شراب کي به چيو ويندو آهي. سري جا سردار معنيٰ شراب جا سردار مطلب ته وڏا پياڪ.ديهه سريءَ جي آس پاس ڏاڍائي، چڱائي توڙي مٺائي، اڳرائي، توڙي ارهه زورائي جي حوالي سان پالاري قبيلو صدين کان وٺي حاوي رهندو آيو. ان کان سواءِ نارا ٿر جبل جي پاسي ”موتي پالاريءَ جي رومي“ آهي جيڪو ڪنهن جنگ ۾ مارجي ويو. ان سلسلي ۾ دوست رخمان گل پالاري سان ڪچهري ٿي جنهن موتي پالاري جي رومي جي تصديق ڪئي ۽ وڌيڪ چيو ته ”متارا ڀلي نه هجون باقي سيوهاڻي تان ساٿ لٽيندڙ جا مهندار ضرور هونداسين“اها ڳالهه ڌيان طالبن آهي هن تي تحقيق ٿيڻ گهرجي ته متارا پالاري قبيلي جا ته نه هئا؟هڪ ٻئي سگهڙ جو بيت هيٺ ڏجي ٿو جنهن ۾ هن متارن جو تعداد اٺ ڄاڻايو آهي، جنهن مان ٻه سما، ٻه سومرا ٻه چنا ۽ ٻه چوهاڻ آهن.موکي وٽ مهمان، ايندا هئا اٺ ڄڻا،ٻه سما ٻه سومرا، ٻه چنا ٻه چوهاڻ.هن ڳالهه کي ان ڪري وزن ڪونهي ڇاڪاڻ ته گهڻن ڪتابن ۽ سگهڙن انهن جو تعداد ڇهه ڄاڻايو آهي. ديوار اندر جيڪي پنج قبرون آهن ۽ انهن تي جيڪي نالا لکيل آهن، حالار حاجي، اسماعيل حاجي، اسحاق حاجي، اسحاق يا اسحبق اسمعيل ۽ آدم روستم، چوديواري اندر ڇهين قبر تي ڪو به نالو لکيل نه آهي ۽ ٻاهر پنج گهاڙي قبرون آهن انهن تي ڪو به نالو لکيل ڪونهي. لکيل نالن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته انهن مان ٽي حاجي جا پٽ هئا. چوٿون اسحاق جيڪو اسماعيل جو پٽ آهي، اسماعيل جي قبر به انهيءَ چوديواري ۾ آهي، جنهن جي نالي سان حاجي لکيل آهي. ائين ٿو لڳي ته اهي هڪ ئي خاندان سان تعلق رکن ٿا. جيڪڏهن هي متارن جون قبرون آهن ته پوءِ انهن جو تعلق هڪ ئي خاندان سان هوندو ۽ اهي حاجي جا پٽ هوندا. هن وقت سنڌ ۾ حاجي پوٽا ذات پڻ آهي يا اهي حج پڙهي حاجي ٿيا هوندا پر ان دور جا حاجي گهٽ ۾ گهٽ مئي خاني جو رخ نه ڪندا هئا يا انهن دوستن جو تخلص حاجي هجي، پر ان ڳالهه کي رد ڪري سگهجي ٿو ته هڪ تخلص صرف هڪ ئي دوست رکي سگهي ٿو.سڀني ڳالهين مان هن ڳالهه ۾ وڌيڪ وزن آهي ته متارا سري جا سردار هئا ۽ انهن جو تعلق هڪ ئي خاندان سان هو ۽ جيڪڏهن ڪجهه وقت لاءِ هيءَ ڳالهه رد ڪريون ته پوءِ نارا ٿر تي موجود اهي قبرون متارن جون ٿي نٿيون سگهن. جيستائين انهن کي هتي ئي دفن ڪيو ويو هجي، جيڪڏهن اهي متارن جون قبرون آهن ته پوءِ انهن قبرن جي تعمير مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اهي مالدار يا سردار هئا جو انهن جي مرڻ کان پوءِ مائٽن انهن جي قبرن کي پڪو ڪري چوديواري ڏياري آهي. اها ان زماني ۾ ڪنهن غريب جي وس جي ڳالهه نه هئي ڪجهه روايتن ۾ متارن کي بحري قذاق ڄاڻيو ويو آهي جيڪي بندر تي ڦرون ڪرڻ ايندا هئا ۽ رات موکيءَ جي مئخاني ۾ گذاريندا هئا. نارا ٿر تي موجود قبرون جن لاءِ اها ڳالهه مشهور آهي ته اهي متارن جون آهن انهن تي تحقيق جي ضرورت آهي، متارن جي قبرن کي انهن کان سواءِ ٻئي پاسي به ڳولڻ گهرجي.ڪجهه جهونا چون ٿا ته اڳي هر سال ڪوهستان کان ڪجهه ماڻهو ايندا هئا ۽ انهن قبرن تي دعا گهري، اگر بتين جو واس ڏيئي گل چاڙهي ويندا هئا. ان ڳالهه جي تصديق موکي ۽ شاهه مريد جي خدمتگار مرحوم ابراهيم خاصخيلي پڻ ڪئي هئي. هن متارن کي ڪوهستان جا سردار ڄاڻايو ۽ چيو ته اهي واپار سانگي بندر ايندا هئا ۽ رات موکي مئخاني ۾ گذاريندا هئا نوٽ۔۔۔۔۔۔ فيض کوسو جوموکي ۽ متارن بابت لکيلڪاوش اخبار ۾ اهو مضمون جنهن جي جواب ۾ محترم استاد لغاري/سانگهڙ واري ڪاوش اخبار ۾ جواب ڏنو آهي موکي ۽ متارن جي قبرن کي ڏسڻ ۽ رڪارڊنگ فيض کوسو اها ان ڏينهن جي ڳالهه آهي، جڏهن آئون سنڌ جي سدا ملوڪ شهر ڪراچيءَ جي گڏاپ واري علائقي ۾ موکي ۽ متارن واري قصي جي رڪارڊنگ لاءِ اتي پهتو هوس. موکي ۽ متارن جي قبرن کي ڏسي مون کي گهڻو ڏک ٿيو هو، ڇاڪاڻ ته تاريخ جا هي ماڳ بنهه نڌڻڪا، اوپرا ۽ پرايا بڻيل آهن. حالانڪه موکي جنهن شهر کي وڃي وسايو هو، سو شهر ته روز بروز ترقيءَ طرف گامزن آهي پر موکيءَ جي قبر، سندس مئخانو ۽ متارن جون قبرون هاڻي پنهنجي اصليت به وڃائي رهيون آهن. ڪي ٽي اين نيوز جي تاريخ پروگرام جي رڪارڊنگ دوران ان سفر ۾ ڪراچيءَ جي تاريخ تي باريڪ بينيءَ سان ڪم ڪندڙ گل حسن ڪلمتي ۽ سنڌ جي تاريخ کي ڇنڊي ڇاڻي بيان ڪرڻ جو فن ڄاڻندڙ ڊاڪٽر اسد جمال پلي به مون سان گڏ هئا. گل حسن ڪلمتيءَ اسان جي رهنمائي ڪندي ٻڌايو پئي ته هيءَ موکي جي قبر آهي، اڳي هن قبر تي اڏاوت ٿيل نه هئي، پر بعد ۾ موکي ۽ شاهه مريد درگاهه جي مجاور مرحيات حاجي خاصخيليءَ موکيءَ جي قبر کي چوديواري ڏياري ان کي ڇت وجهائي ڇڏي هئي. مرحوم حاجي خاصخيلي ان هيبت خاصخيلي ڳوٺ جو رهواسي هو، جنهن جو بنياد شايد ان ئي هيبت خاصخيليءَ وڌو هو، جنهن سان سنڌ جي تاريخي قصي مومل راڻي واري ناتر وڃي شادي ڪئي هئي. سنڌ ۾ مومل راڻي وارو تاريخي قصو سومرن جي آخري حڪمران همير سومري جي دور ۾ سرجيو هو. ناتر، مومل جي ٻانهي هئي، ان دور ۾ ناتر کي ڪنيز به چيو ويندو هو. ناتر جو نالو تاريخ ۾ ڪنهن کي به ياد ڪونهي، پر اها ٻانهي اڄ به ناتر جي نالي سان سڃاڻجي ٿي. ڪراچيءَ واري موکي ان ئي ناتر جي ڌيءَ هئي، جنهن ڪراچيءَ ڀرسان سيوهاڻيءَ واري واٽ تي مئخانو کوليو هو ۽ ان ئي مئخاني ۾ متارا وهه گاڏڙ مڌ پي موت جو شڪار ٿيا هئا. گل حسن ڪلمتي پنهنجي منهن ڀڻڪيو: ”موکيءَ کي ڪو به پنهنجو ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه هو، پر شابس هجي حاجي خاصخيليءَ کي، جنهن چيو هو ته موکي اسان مان هئي. جيڪڏهن ڪراچيءَ جا اصلوڪا رهواسي رڳو موکيءَ کي پنهنجو ڪن ها ته اڄ ڪراچيءَ جي سڃاڻپ به موکيءَ سان هجي ها، پر انهن ائين نه ڪيو، ان ڪري هاڻ موکي ۽ متارن وارو ماڳ ته ٺهيو، پر خود ڪراچي به سندن هٿن مان کسڪندي پئي وڃي،“ هن پنهنجي ڀڻ ڀڻ جاري رکي ۽ ٻڌايو ته، ”جڏهن هتي تائيسر هائوسنگ اسڪيم جو بنياد پئي وڌو ويو ته ڪراچيءَ جي شهري حڪومت وارن موکيءَ جي قبر ۽ اتي موجود قبرن جي ٻين نشانين کي به ڊاهي پٽ ڪرڻ پئي چاهيو ۽ هتان جا ڳوٺاڻا مڙسي نه ڪن ها ته اڄ پاڻ کي موکيءَ واري قبر هوند نظر به نه اچي ها“. گل حسن ڪلمتيءَ جي ان ڳالهه تي ڊاڪٽر اسد جمالي پلي مون کي ياد ڏياريو ته جڏهن توهان ٿر جي علائقي نهٽي کي رڪارڊ پئي ڪيو، تڏهن توهان کي فقير مقيم ڪنڀار ٻڌايو هو ته ڪيئن نه ڪنڊيءَ جي هڪ وڻ کي وڍجڻ کان اتي جي ڳوٺاڻن احتجاج ڪري بچايو ۽ پوءِ روڊ جوڙيندڙ اختيارين ان وڻ کي بچائڻ لاءِ رستي جو رخ ئي موڙي ڇڏيو هو. ڊاڪٽر اسد پلي ۽ گل حسن ڪلمتيءَ جي ڳالهه ٻڌي مون سوچيو پئي ته جڏهن ڌرتيءَ جا مالڪ پنهنجين شين جي مالڪي ڪندا آهن ته ڪيئن نه اهي شيون تباهه ۽ برباد ٿيڻ کان بچي وينديون آهن. ان ئي ڳالهه جي پسمنظر ۾ آئون موکيءَ سان به مخاطب ٿيو هوس: اي موکي! تون ٻڌاءِ ته تنهنجي ڪراچيءَ سان ڇا پيو ٿئي؟ منهنجي ان ڳالهه تي (تصور ۾) موکيءَ جو آواز پڙاڏا بڻجي ڪنن ۾ گونجي پيو: ”توهان سنڌي صفا مورک آهيو، صفا سادا، بنهه سٻاجها ۽...بنهه.....“ هوءَ چپ ٿي وئي. ”مون کي ٻڌاءِ ته بنهه ڇا؟“ مون چيو هو. هوءَ وري به چپ رهي، مون وري پڇيو مانس، ”مائي ٻڌاءِ ته بنهه ڇا؟“ منهنجي بار بار ساڳئي سوال تي هوءَ ڪاوڙجي پئي، چيائين، ”بنهه بيوقوف!!“ موکيءَ جي ان جملي تي ڪاوڙ ۾ چيومانس، تون سڀني سنڌين کي ائين نٿي چئي سگهين. اسين ته موهن جي دڙي جي تهذيب جا وارث آهيون ۽ اڃان به ان کان اڳ ۾ آمريءَ جي تهذيب ۽ اڃا به ان کان اڳتي.... منهنجي ڳالهه اڌ ۾ ڪٽيندي موکيءَ مون کي ڇڙٻ ڏيئي چيو، ”توهان سنڌي رڳو هش ۾ خوش آهيو! جي پنهنجين شين جي مالڪي ڪريو ها ته اڄ اوهان جا اهڙا حال نه هجن ها.“ طنزيه انداز ۾ پنهنجي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي موکيءَ روانيءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ آئون پنڊ پهڻ بڻجي سندس ڳالهه ٻڌندو رهيس. موکيءَ چيو....”جي پنهنجي تهذيب جا وارث هجو ها ته اڄ موهن جي دڙي جي ٿيندڙ ڀيل کي روڪي سگهو ها، ٻوڏ ۾ آمريءَ جو دڙو ٻڏي ويو، توهان ان جي بحاليءَ لا ڇا ڪيو آهي؟ ٻيو ته ٺهيو پر منهنجي اباڻي ملڪيت کي بچائڻ لاءِ توهان ڪهڙا تير ماريا آهن؟ مورک ٻڌ!....“ هن چڙ ۾ وري به مون کي ڇڙٻ ڏني، ”هي جو ڪراچيءَ ۾ ميگا پراجيڪٽ شروع ٿيو آهي، تائيسر هائوسنگ اسڪيم جو.... اهو تائيسر ڪو ڀائي ڪونهي، پر منهنجي سڳي ڀيڻ آهي، مائي تائيسر. هي جو صفوران ڳوٺ ٿا سڏيو جنهن علائقي کي، اها به منهنجي ڀيڻ اٿوَ. ها، هي سونگل، مٺان ۽ الهه ڦيائي به منهنجون ڀينرون اٿوَ. انهن جا وارث به اتي ئي ڪٿي ڪراچيءَ ۾ موجود هوندا، پر انهن اسان کي پنهنجو ڪو نه ڪيو، تڏهن سندن حال به هيڻا ٿي ويا آهن ۽ هاڻي رڳو سنڌ-سنڌ ڪندي نٿا ڍاپجو.“ هن ٿوري ساهي پٽي ۽ پنهنجي ڳالهه وري اڳتي وڌائي.”تون ته مومل جي ڀڙي، راڻي جي دڙي، همير سومري جي ڳوٺ، راجا نند جي ڪوٽ ۽ ماٿيلي ۾ مومل جي ماڙيءَ کان به ٿي آيو آهين، ڇا حال ڪيو اٿوَ انهن ماڳن جو؟! هاڻي اچي منهنجو آرام ڦٽايو اٿوَ؟“ موکي چپ ٿي وئي. موکيءَ جي ماٺ کانپوءِ به آئون گهڙي سوا پنڊ پهڻ بڻيو بيٺو رهيس، نيٺ ڊاڪٽر اسد جمال جي سڏ تي ڇرڪيس. هن چيو پئي، ”ادا، موکيءَ جي مڌ توتي به اثر ڪيو آهي ڇا؟“ مون چيو، ها ادا، واقعي ئي موکيءَ جو مڌ رڳو مون تي ئي نه پر ڄڻ ته پوري قوم تي اثر انداز ٿيو آهي، جو اڃا تائين اسان ان مڌ جي نشي مان نڪري نه سگهيا آهيون. مون سوچيو، ڪاش موکي ٻين سنڌين سان به ائين ئي ڳالهائي ها ۽ کين سجاڳ ڪري ها ته هي سنڌ اسان جي آهي، ان جا ماڳ مڪان، وڻ ٽڻ، جبل پهاڙ، جهر جهنگ، درياءَ، واري اسان جي ئي آهي ۽ ان جي مالڪي به اسان کي ئي ڪرڻي آهي، ته شايد موکيءَ پاران مڌاريل متارا به نشي مان ڇرڪ ڀري اٿي سگهن ها ۽ ضرور نهٽي جي ٿرين ۽ ڪراچيءَ جي خاصخيلين وانگر ڌارين اڳيان سينو سُپر ڪري اهو چئي سگهن ها ته هيءَ ڌرتي اسان جو ننگ آهي ۽ ان جي حفاظت ڪرڻ اسان سڀني جو گڏيل فرض آهي. موکي ۽ متارن بابت تحقيقي وڊيوز
جواب: موکي ڪير هئي؟ ادا ممتاز مهرباني سنڌ جي هن تاريخي قصي تي اڃان به گهڻي تهقيق جي ضرورت آهي کو ته گهڻيون ڳالهيون مفروضن تي ٻڌل آهن۔ پر هڪ ڳالهه ته اٽل آهي ته هن قصي کي لطيف سرڪار بيان ڪيو آهي ته ان مان مقصد نڪري ٿو ته هي واقعو ضرور ٿيو آهي۔ باقي هاڻي ان جي تهه تائين ته محقق ۽ تاريخدان ئي پهچي سگهن ٿا۔ اوهان پنهنجي شيئرنگ سان ليک کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا ان لاء اوهان جا ٿورا۔
جواب: موکي ڪير هئي؟ ادا سليمان بهترين ليک ونڊيو آهي، باقي ادي ممتاز طرفان هن اڱڻ جي هر رڪن جي ليک کي چار ڇنڊ لڳائڻ ڪا پهرين ڳالهه نه آهي، اها سندن خصوصي عنايت چئبي اسان سيکڙاٽن تي جو اسان جي ليکن کي چار چنڊ ٿا لڳائين۔
