موهن جو دڙو: هندستان جي اڳوڻي وزير اعظم جواهر لال نهروءَ جو پنهنجي ڌيءُ، هندستان جي اڳوڻي وزير اعظم، اندرا گانڌيءَ ڏانهن لکيل خط سنڌيڪار: ارشاد احمد شيخ – آدرش جواهر لال نهروءَ جي پنهنجي ڌيءُ اندرا گانڌيءَ سان هڪ تصوير [JUSTIFY] مون اڃان هندستان جي سنڌو ماٿريءَ جي پراچين سڀيتا ۽ موهن جي دڙي تي اڀياس پئي ڪيو ته تازو ئي هڪ وڏو ڪتاب ڇپجي پڌرو ٿيو آهي، جنهن ۾ اها وارتا ڏني ويئي آهي، جنهن جي اڃا تائين ڄاڻ ملي نه سگهي هئي. هيءُ ڪتاب انهن ماڻهن سهيڙيو آهي، جن جي حوالي کوٽائيءَ جو ڪم سونپيل هو ۽ هنن پنهنجين اکين سان ڌرتي ماءُ جي ڪک مان هڪ دٻيل شهر نروار ٿيندي ڏٺو. اڃان اهو ڪتاب منهنجي هٿن تائين نه رسيو آهي. ڪاش ! هتي پڙهڻ لاءِ ملي ها!! تنهن هوندي به انهيءَ ڪتاب تي ڇپيل تبصرو پڙهيو اٿم، جنهن مان ڪجهه ٽڪرا توهان جي ڄاڻ لاءِ به ڏيان ٿو ته جيئن مون سان گڏ توهان به پنهنجي ڄاڻ ۾ اضافو آڻيو. سنڌو ماٿريءَ جي سڀيتا نهايت ئي حيرت ۾ وجهندڙ آهي، جيئن جيئن ان جو اڀياس ڪبو، تيئن تيئن عجب رنگ پسجڻ ۾ ايندو. ان لاءِ پراچين اتهاس جي آڳاٽي داستان کي پل کن لاءِ وساريندي، هن ڏيهه جي پنج هزار ورهيه اڳ واري سمي جو سير ڪريون ته هوند سهائيندڙ لڳندو موهن جي دڙي سڀيتا جي باري ۾ اهو ئي اندازو آهي ته اها پنج هزار ورهيه اڳ جي سڀيتا آهي ۽ ان زماني ۾ اهو ماڳ هڪ سندر شهر ۽ سڌريل قوم جو آسٿانو هو، جيڪو هوريان هوريان ورهين پڄاڻان اوج تي پهتو هوندو. سرجان مارشل کوٽائيءَ جي ڪم جو نگهبان، هن ڪتاب ۾ خيال ظاهر ڪري وڌيڪ ڄاڻائي ٿو ته،”موهن جو دڙو ۽ هڙاپا بابت هڪ ڳالهه پڌري پٽ آهي ته جنهن سڀيتا جا اهڃاڻ جيڪي انهن ماڳن تان نروار ٿيا، سي نئين سڀيتا سان لاڳاپيل نه آهن پر پراچين ۽ هندستان جي زمين ۾ پنهنجون پاڙون پختيون ڪري چڪا هئا ۽ لکين ماڻهن جي گڏيل ڪوششن جو نتيجو هئا، انهيءَ ڪري هندستان جو ڳاڻيٽو به ايران، عراق ۽ مصر جي ملڪن سان گڏو گڏ ٿيڻ کپي، جتي به انساني سڀيتا جي شروعات جو نماءُ ٿيو۔ شايد مون اڃا تائين توهان سان هڙاپا جي باري ۾ ذڪر نه ڪيو آهي، اهو ماڳ پنجاب جي اوڀر ۾ آهي، جتان به موهن جي دڙي مان لڌل اهڃاڻن وانگر ڦٽل نشان پڻ کوٽي ڪڍيا ويا آهن مهراڻ ماٿريءَ جو سير ڪندي، اها ڄاڻ ملي ٿي ته اسان نه رڳو پنج هزار ورهيه اڳ پر ان کان به گهڻو آڳاٽي سمي جڏهن انسان وستي وسائڻ ۽ جاين جوڙڻ جو هنر سکيو هو، تڏهن موهن جي دڙي جو عروج هو ۽ آريا اڃا ڀارتي ڀونءِ ۾ نه آيا هئا، پر تنهن هوندي به انومان ڪڍجي ٿو ته هندستان جي ٻين ڀاڳن ۾ نه پر پنجاب ۽ سنڌ ۾سڌريل ۽ اوج تي رسيل قوم ۽ ساڳي نموني واري اها سڀيتا هٿ وسيڪو (موجود) هئي، جيڪا عراق ۽ مصر جي سڀيتا سان گهڻي ڀاڱي ملندڙ جلندڙ هئي، پر ڪجهه ڳالهين ۾ ٻه هٿ وڌيڪ هئي۔ موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جي کوٽائيءَ ويل جيڪي آڳاٽا اهڃاڻ مليا آهن، سي من موهيندڙ ڀانءِ پوندڙ آهن. خبر ناهي ته هندوستان جي زمين ۾ اڃان ڪيترا دل پسند اهڃاڻ ۽ ماضيءَ جون يادگيريون دفن ٿيل هونديون. ان ڳالهه مان اهو انومان پڻ ٿئي ٿو ته هيءَ سڀيتا پوري ڏيهه اندر پکڙيل هوندي، نه رڳو موهن جي دڙو يا هڙاپا تائين دنگ هوندو. پر ڏٺو وڃي ته ٻئي ماڳ به هڪ ٻئي کان گهڻو پري آهن۔ هيءُ اهو زمانو هو، جڏهن پٿر جي ٿانون ۽ هٿيارن جو واهپو هو ۽ ان سان گڏوگڏ ٽامي ۽ پتل جون شيون به شروع ٿيون هيون. سرجان مارشل هن ڪتاب ۾ اهي ڳالهيون به لکيون آهن، جهڙوڪ سنڌو ماٿريءَ جي سڀيتا مصر ۽ عراق جي سهيوڳي سڀيتا کان نرالي ۽ مٿانهين هئي. هو وڌيڪ لکي ٿو ته ”ڪجهه نمايان خاصيتون اهي به هيون ته ڪپڙي اڻڻ لاءِ ڪپهه جو استعمال ان زماني ۾ رڳو هندستان تائين هيو ۽ اولهندي وارن وٽ ٻن يا ٽن هزار ورهين کان پوءِ شروع ٿيو. ان کانسواءِ آڳاٽي اتهاس ۾ مصر، عراق يا اولهندي کنڊ جي ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ اهڙن وڻندڙ حمامن ۽ عام رهواسين جي رهڻ جي سکي گهرن جو مثال ملڻ محال آهي، جيئن موهن جي دڙي مان نروار ٿيا آهن. ذڪر ڪيل ملڪن ۾ ديوتائن جا شانائتا مندر ۽ بادشاهن جا محل ۽ مقبرن جي اڏجڻ تي نه رڳومحنت ڪئي ويندي هئي، پر پيسا پاڻيءَ وانگر وهايا ويندا هئا، پر عام ماڻهو مٽيءَ جي جهوپڙين ۾ جيون گذاريندا هئا. سنڌ اندر حالتون ان جي ابتڙ هيون. هتي سڀ کان سندر اهي عمارتون آهن، جي عام رهواسين جي آرام لاءِ جوڙيون ويون هيون۔ هڪ ٻئي هنڌ لکي ٿو ته، ” سنڌ جي واديءَ جو فن ۽ مذهب به هڪ خاص شان رکي ٿو. ٻين ديسن ۾ ان دؤر جون ڪي اهڙيون شيون نه ٿيون ملن جيڪي پنهنجي بيهڪ جي لحاظ کان هنن شين سان ڪو ٿورو گهڻو ميلاپ رکنديون هجن. مثلن، رڍن، ڪتن ۽ ٻين جانورن جي مٽيءَ جا پتلا يا مهرن جا ٻڙا وغيره. انهن ۾ سڀ کان سهڻيون شيون، ننڍن ننڍن سڱن وارا، ڪٻ نڪتل ڏاندن جون مورتيون آهن. انهن شين کي اوهان هڪ نهار سان سڃاڻي سگهو ٿا ۽ انهن جي بيهڪ ۽ سهڻائپ کان متاثر ٿيڻ کانسواءِ نه ٿا رهي سگهو. اهڙو فن جنهنجو ڪو مثال نه ٿو ملي. ٻن انساني مجسمن جي نفاست ۽ نزاڪت جو مثال مهذب يوناني دؤر ۾ به نه ٿو ملي. رهيو انهن جو مذهب ته ان ۾ بيشڪ اهڙيون ڳالهيون ملن ٿيون، جيڪي ٻين ملڪن ۾ به موجود هيون، اهي ڳالهيون آڳاٽي تاريخ جي هر مذهب تي لهن ٿيون، پر مجموعي طرح انهن جي مذهب ۾ هندوستان جو خاص رنگ ايڏو گهرو آهي جو موجوده هندو ڌرم ۾ ۽ ان ۾ فرق ڪرڻ ڏکيو آهي۔ ڪاش! مان اهي هڙاپا جا مجسما يا انهن جون تصويرون ڏسي سگهان. اهو ممڪن آهي ته ڪڏهن تون ۽ مان هڙاپا ۽ موهن جي دڙي هلون ۽ من ۽ اکين سان اهي شيون ڏسون پرحالي تون پنهنجي پوناواري مدرسي ۾ پڙهندي رهه ۽ مان پنهنجي مدرسي ۾ جنهن کي ماڻهو دهره دون جو ضلعي جيل چوندا آهن۔ هي خط، سنڌ ادبي اڪيڊميءَ جي ڪتاب ” موهن جو دڙو- پراچين سڀيتا، نئين تهذيب جي دائري ۾“، مان ورتل آهي. پڙهندڙ اگر چاهين ته ڪو به مضمون اسان کان اي ميل ذريعي گهرائي سگهن ٿا. هي ڪتاب سي ڊي تي پڻ موجود آهي ۽ آن لائن به موڪلي سگهجي ٿو[/JUSTIFY] محترم عزيز ناريجو جي ٿورن سان جنهن انڊس هيرلڊ ۾ لکيل هي ليک فيس بوڪ تي ونڊ ڪيو آهي۔
جواب: موهن جي دڙي بابت جواهر لال نهروء جو پنهنجي ڌيء اندرا گانڌيء کي لکيل خط تمام سهڻو ليک سائين محترم وساڻ ۔۔۔ سنڌ جي تاريخ پڙهي ته ڪجهه دل کي آٿت ٿئي ته اهڙي قوم جنهن جو ماضي ايترو شاندار آهي، اها ڀلا ڪئين تباهه ٿيندي ۔۔۔؟؟؟ پر وري جڏهن پنهنجي قوم جا افعال ڏسون ٿا ته روئڻ ٿو اچي ته ممڪن، ائين پڙهجي ته هئي ڪا سنڌ ۽ سنڌي ٻولي !!!! ڌڻي در دعا آهي ته هو سنڌين کي هوش سنڀالڻ جو موقعو عطا ڪري ۔۔۔ آمين
جواب: موهن جي دڙي بابت جواهر لال نهروء جو پنهنجي ڌيء اندرا گانڌيء کي لکيل خط تمام بهترين سائين ونڊڻ جي مهرباني
جواب: موهن جي دڙي بابت جواهر لال نهروء جو پنهنجي ڌيء اندرا گانڌيء کي لکيل خط سرجان مارشل: ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ سنڌ ادبي اڪيڊمي جي ڇپايل ڪتاب ”موهن جو دڙو- پراچين سڀيتا، نئين تهذيب جي دائري ۾“ جو هڪ باب حوالو انڊس هيرالڊ؛ سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جا ماڳ ڦٽل شهر ۽ کنڊر جن کي آثار قديمه سڏيو وڃي ٿو، سڀ ڪنهن ملڪ ۾ موجود آهن، ۽ اُهي انهيءَ ملڪ جي تاريخ، تمدن ۽ ثقافت جو يادگار آهن. واديءَ سنڌ جو مورثي سرمايو به انهن دڙن ۽ پڙن ۾ پوريل آهي، جن مان فقط ڪي ٿورا کوٽائيءَ جي ڪري نڪري نروار ٿيا آهن. اهي کنڊر ۽ دڙا سڄيءَ سنڌ ۾ پکڙيا پيا آهن، جن مان ڪن جا نالا هي آهن: الور، ڪاهوءَ جو دڙو، ڪوٽ ڏيجي، موهن جو دڙو، چنهونءَ جو دڙو، رڻي ڪوٽ، آمري، دلور جو ڀڙو، سيوهڻ جو قلعو، ڀنڀور، سنڌڙي، ڌٻو، ٺل رڪڻ، ٺل ڏيپر گهانگهر، لاهري، ڌونرا هنڱورا، شاهه بندر، ڌاراجا ۽ ڪئين ٻيا. انگريزن جي حڪومت ۾ انهن مان ڪي دڙا کوٽايا ويا هئا، جن مان موهن جو دڙو سڀني ۾ وڌيڪ مشهور آهي. جن پرڏيهي عالمن هتي جي کنڊرن ۾ دلچسپي ڏيکاري انهن ۾ سر مارٽيمر ويلر، اسٽوئرٽ پگٽ، ايس لئنگڊن، اريسنٽ مئڪي وغيره جا نالا قابل ذڪر آهن. پر جنهن صاحب انهن ۾ حد کان وڌيڪ دلچسپي ڏيکاري ۽ خدمت ڪئي اهو سر جان مارشل هو. هن صاحب نه فقط موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ ۾ بهرو ورتو، پر ان سان گڏ هن موهن جي دڙي ۽ ٽئڪسيلا جي کنڊرن تي مستند ۽ تحقيقاتي ڪتاب به لکيا آهن. سرجان مارشل انهن ڪتابن جي وسيلي علمي دنيا ۾ هڪ انقلاب آڻي ڇڏيو آهي، ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ايڏو ته قيمتي مواد جمع ڪيو ويو آهي، جنهن تي تحقيقات ڪرڻ لاءِ عالمن جي هڪ وڏي جماعت جو هجڻ ضروري آهي سر جان مارشل سرجان مارشل ورهاڱي کان اڳ هندوستان جي آثار قديمه جي کوٽائيءَ واري کاتي جو ڊائريڪٽر جنرل هو جتان هن 1928ع ۾ رٽائر ڪيو ۽ سندس جاءِ تي مسٽرهرگيوز ڊائريڪٽر جنرل مقرر ٿيو. سرجان مارشل ٽي مشهور ۽ تحقيقاتي ڪتاب لکيا آهن جي پنهنجو مٽ پاڻ آهن اهي ڪتاب هي آهن موهن جو دڙو: جنهن ۾ هن موهن جي دڙي جي 1922ع کان 1927ع تائيڻ ٿيل کوٽائيءَ جو احوال قلمبند ڪيو آهي ۽ اتان لڌل نادر تحفن جو ذڪر محققانه انداز ۾ ڪيو آهي. اهو ڪتاب ٽن جلدن ۾ آهي. پهريون ۽ ٻيو جلد 716 صفحن ۾ آهي ۽ ٽئين جلد ۾ 164 پليٽون آهن جن ۾ موهن جي دڙي مان لڌل سامان جا فوٽو ڏنا ويا آهن. اهو ڪتاب آرٿر ڀرايٽيهن 41 گريٽ ريسل گهٽي لنڊن 1931ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو ٽئڪسيلا: هي ڪتاب به ٽن جلدن ۾ ورهايل آهي. جنهن ۾ پهرين ٻن جلدن ۾ 1913ع کان 1934ع تائين ٽئڪسيلا جي ٿيل کوٽائيءَ جو بيان ڏنل آهي ۽ ٽئين جلد ۾ 246 پليٽون ڏنل آهن، جن ۾ ٽئڪسيلا مان لڌل نادر نمونن جا فوٽو ڏنا ويا آهن. هي ڪتاب ڪئمبرج يونيورسٽيءَ پريس مان 1951ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو سرجان مارشل جو ٽيون ڪتاب ’گائيڊ ٽو ٽئڪسيلا‘ يعني ته ٽئڪسيلا جو سونهون آهي جو پڻ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ مان 1960ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو. هن ڪتاب ۾ ٽئڪسيلا ۽ ان سان لاڳو مختلف ماڳن ۽ کنڊرن جو ذڪر ڪيل آهي ۽ انهن جو خاڪو پڻ ڏنل آهي. اهو ڪتاب شايد انهيءَ مقصد سان لکيو ويو آهي ته جيئن ڪو به عالم جيڪڏهن اهي کنڊر ڏسي ته کين انهن متعلق ڪجهه ڄاڻ ملي وڃي. جن کنڊرن ۽ ماڳن جو انهيءَ ۾ ذڪر ٿيل آهي، اهي هي آهن: ڀير، سرڪاپ، جنديال، سرسخ، چيرٿوپ، گڍار مهرا، ڪالاوان، گيري، ڪُـنالا، گهائي، جَـوليان، ڀَـمالا ۽ ڀالار. خاڪن سان گڏ انهن کنڊرن جي تاريخي اهميت، انهن جي کوٽائيءَ جي احوال ۽ انهن جي هڪ ٻئي سان تاريخي، ثقافتي ۽ تمدني ميلاپ جو پڻ ذڪر ٿيل آهي سرجان مارشل جيڪو موهن جي دڙي تي ڪتاب مرتب ڪيو آهي ان ۾ قديم سنڌ جي تاريخ، تهذيب ۽ تمدن تي اهڙي ته سهڻي نموني ۾ محققانه روشني وڌي ويئي آهي، جو ڄڻڪ سالن جي وڃايل سوکڙي سنڌ کي واپس موٽي ملي هجي. موهن جي دڙي کي دنيا سان واقفيت ڏيڻ لاءِ سڀ کان اڳ سرجان مارشل هڪ اعلان ڪيو جو السٽريٽيڊ لنڊن نيوز جي 20 سيپٽمبر 1924ع واري اشاعت ۾ پڌرو ٿيو. انهيءَ اعلان ۾ مارشل صاحب اها دعويٰ ڪئي ته ”اڄ کان پنج هزار سال اڳ سنڌ ۽ پنجاب جا ماڻهو تمام سٺيءَ طرح ٺهيل شهرن ۾ رهندا هئا. سندن تهذيب پختي ۽ جامع هئي ۽ وٽن هنر ۽ ڪاريگري چوٽ تي هئي ۽ سندن لکڻ جو طريقو به نهايت ترقي يافته هو .“ موهن جي دڙي جو هڪ ڏيک: شهر ۾ پاڻي پهچائڻ لاءِ کوهن جا آثار موهن جي دڙي جو پهريون جلد ڪيترن ئي حصن ۾ ورهايل آهي جن ۾ کنڊرن جي کوٽائي، لڌل شيون، قديم يادگار، صنعت ۽ حرفت، مذهب، ثقافت ۽ تمدن جو بنياد، مئلن جي پورڻ جوطريقو، سنڌو سڀيتا جو دائرو، سٽوپا ايراضي، اڏاوتن جو نمونو، سادو ۽ چٽيل ٺڪراٽو، ماڻهن ۽ جانورن جا پـُـتلا وغيره. انهن عنوانن تي نهايت تحقيقي مضمون ڏنا ويا آهن موهن جي دڙي ۽ هڙاپا مان لڌل مهرون ۽ لکتون ٻيو جلد جو نهايت اهم آهي ان ۾ مُهرن ۾ لکيل فرحين، سنڌو رسم الخط جا نشان، سنڌو قديم صورتخطي، گهرو ڪم جو سامان، پتل ۽ ڪنجهي جا برتن، شخصي زيورات، رانديون ۽ رانديڪا، تور ۽ ماپ جا اوزار، ماڻهن جا لاش، جانورن جا هڏا، ڌاتو ۽ معدنيات وغيره تي جامع ۽ معلوماتي مضمون آهن. سرجان مارشل جو چوڻ آهي ته انساني کوپڙيون يا هڏا جيڪي مليا آهن، سي نهايت ئي قديم ماڻهن جا آهن، جن مان ڪي نيو لٿڪ، چالڪولٿڪ، پروٽو آسٽرين ۽ منگولائيڊ جنس جا آهن، انهيءَ مان ثابت ٿو ٿئي ته سنڌو واديءَ ۾ انسان ذات جي شروعات ٿي آهي ۽ نئين پٿرائين دؤر ۽ ٽامي جي دؤر ۾ انساني تهذيب جي ارتقا پڻ هجرت ڪري پهرين دکن ۽ پوءِ وادي سنڌ کي وسايو. دکن جنهن کي گونڊوانا کنڊ جو هڪ حصو سمجهيو وڃي ٿو، دنيا ۾ انهن ٿورن ٽڪرائتي ٽڪرن مان هڪ آهي، جو ڪڏهن به سمنڊ جي هيٺ نه رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو دکن جي دراوڙي ٻولين جو سنڌ ۽ بلوچستان جي ٻولين سان گهاٽو سٻنڌ آهي موهن جي دڙي مان لڌل هڪ مورتي کنڊرن مان مليل مورتن بابت سرجان مارشل جو چوڻ آهي ته موهن جي دڙي جي قديم ماڻهن جون اکيون اڌ کليل آهن ۽ سوڙهيون پڻ آهن. سـُـميري ۽ موهن جي دڙي جا ماڻهو ٻن مختلف نسلن جا آهن ۽ هن اها راءِ ظاهر ڪئي آهي ته سنڌ جا قديم ماڻهو يا ته منگول نسل مان هئا يا ته مورڳوئي پروٽو آسٽريليڊ هئا. ساڳئي وقت اها به راءِ ظاهر ڪئي اٿس ته موهن جي دڙي جي ماڻهن جا ڳاٽا ننڍا، ٿلها ۽ طاقتور هئا ۽ اهي اهڃاڻ بابل جي ماڻهن ۾ پڻ ڏٺا ويا آهن. ان ڪري موهن جي دڙي جا ماڻهو ۽ عراق ۾ رهندڙ بابل جا ماڻهو هڪ نسل جا ماڻهو هئا. انساني کوپرين جا جاچ پرتال ڪرڻ کان پوءِ هو وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته سنڌ جي قديم ماڻهن جي ڳٽن وارا هڏا سڌا، نرڙ وارو هڏو ننڍو ۽ لاهيءَ تي هو، ۽ کاڏي بلڪل ننڍي هـُـين. نڪ جي بيهڪ، پيشانيءَ جي سڌائيءَ تي هئي ۽ اهي ڳالهيون قديم يونان جي کوپرين ۾ پڻ ڏٺيون وييون آهن. موهن جي دڙي جا ماڻهو وار ڊگها رکائيندا هئا ۽ انهن کي گهنڊيدار بنائڻ ۾ وڌيڪ دلچسپي رکندا هئا. ڏاڙهي به هـُـئن پر مـُـڇون صاف ڪري ڇڏيندا هئا، پر سميري قوم انهيءَ جي بلڪل ابتڙ هئي. ڇاڪاڻ ته اهي نه فقط ڏاڙهي مـُـڇون ڪوڙائي ڇڏيندا هئا، پر ان سان گڏ مٿي کي به پوٺو ڪرائي ڇڏيندا هئا، رڳو ڀِرون وڃي ڇڏيندا هئا. زيورن تي جيڪو گهڙائيءَ ۽ چٽساليءَ جو ڪم ٿيل آهي، سو به قديم دوِّر جي ڪاريگريءَ جو بهترين مثال آهي. موهن جي دڙي مان جيڪي لکيل ڪتب مليا آهن، انهن ۾ آڻهٺ فرحيون مختلف ۽ عجيب قسم جي ڪتبن سان ڀريل آهن جن ۾ شڪليون ۽ نشان ڏنل آهن. سرجان مارشل ٻڌائي ٿو ته موهن جي دڙي جي اوائلي صورتخطي، ساڄي کان کاٻي هئي، پر اها فقط پهرين سٽ تائين محدود هئي. ٻي سٽ کاٻي کان ساڄي لکيل ڏٺي ويئي آهي. هو وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته سنڌي اوڻيهه پد Syllables) سنڌوءَ جي اوائلي رسم الخط سان وابسته آهن. اهي اوڻيهه پد هيءُ آهن آ، اِ، اي، او، ڪا، گا، غا، چا، جا، تا، ٿا، يا، با ما، يا، را، لا، وا، وو. هن ڪل ٻه سوّ اٺاسي نشان ڪڍي ظاهر ڪيا آهن جي مورتن مان سڌاري ٺاهيا ويا آهن ۽ مصر ملڪ جي پڪچر گراف سان وڏي مشابهت رکن ٿا. سرجان مارشل مـُـهرن جي پنج سوّ پنج نمونن جو ذڪر به عالماڻي انداز ۾ ڪيو آهي ۽ انهن جا فوٽا به ڏنا اٿس. مـُـهرون هر ڪنهن نموني جو مليون آهن جن مان گهڻيون چورس، گول، مستطيل ويلڻ جهڙيون، توتاري جهڙيون، ڇهه ڪنڊيون وغيره آهن. خروشتي رسم الخط جا به ڪي نمونا ڏٺا ويا آهن، جي سنڌ ۾ دارا ۽ زرقزيس جي زماني ۾ رائج هئا. موهن جي دڙي جون مهرون عراق مان مليل مـُـهرن سان گهڻي قدر ملن جلن ٿيون. ان ڪري ظاهر آهي ته فرات ۽ سنڌو وادين جو قديم زماني کان وٺي پاڻ ۾ تجارتي، ثقافتي، علمي ۽ تمدني گهاٽو سمٻنڌ هو
