[JUSTIFY]سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ[/JUSTIFY] [JUSTIFY]محترم ميمبرس اسان اوهان کي سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ، جيڪو تاريخ جي ورقن ۾ گم ٿئي ويو آهي، جي باري ۾ ڪجه تفصيل ٻڌائينداسين۔ [/JUSTIFY] [JUSTIFY]جمعو 30 مارچ 2012 تي 197 ڄمڻ جو ڏينهن هو انگريزن جي انڊوپاڪ تي حڪومت جي دوران[/JUSTIFY] [JUSTIFY]"ڪمشنر سنڌ مسٽر برٽيل فريئر "[/JUSTIFY][JUSTIFY]جو،هو رهيو ڪمشنر سنڌ1851 کان وٺي 1859 تائين۔هن ڪاميٽي ٺاهي سنڌي الفابيٽ کي ٺاهي ۽ سفارشات سنڌي زبان جي ترقي جون پيش ڪري۔هن سفارش ڪئي عربيڪ فارم / تحت \ تختي سنڌي الفابيٽ جي۽ رجيڪٽ ڪئي ديونگاري فارم / تحت \ تختي سنڌي الفابيٽ جي۔هن سنڌي زبان کي سکڻ ضروري قرار ڏنو هر ان آفيسر کي جيڪي سنڌ ۾ آپائينٽ ٿيا۔سنڌي هن جي زماني ۾ آفيس جي سرڪاري ٻولي قرار ڏني ويئي۔هن تجويز ڏني ريلوي جي پٽڙي ڪراچي کان ڪوٽڙي تائين ،هن ڪراچي سي پورٽ کي ڊوليپ ڪيو۔هن پوسٽل سسٽم سنڌ ۾ رائج ڪيو، آئڊيو ڏنو پوسٽ جي ٽڪلي "سنڌ ڊسٽرڪٽ ڊاڪ" جي نالي سان،ان طرح هن سنڌ کي اهميت ۽ عزت ڏني ته سب ڪانٽينٽ ۾ پهرين پوسٽل ٽڪلي جاري ڪري۔هن تيار ڪيو ٽيڪسٽ بوڪ سنڌي زبان ۾۔[/JUSTIFY][JUSTIFY]انهن سڀني خدمتن جي عيوض جنهن سان سنڌ ۽ سنڌي زبان ترقي حاصل ڪئي،هن سڄڻ کي اسان سڀني سنڌسلامت جي ميمبرن جي طرفان ٻنهي هٿن سان سلام۔[/JUSTIFY]
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ سهڻا سائين ان فريئير تي ڪافي بحث گرم آهي سنڌي هلڪن ۾ ۔۔۔ ڇا انگريزن صرف سنڌي ٻوليءَ کي اهو شرف بخشيو يا وري انگريزن جت به قبضو ڪيو اتي هنن اتان جي مقامي ٻولين کي رائج ڪرايو، اها انهن جي پاليسي هئي، ڇاڪاڻ انگريز ڪي قومي طور تي لڏپلاڻ ڪري نه آيل هيا بلڪ هو پنهنجي شاطرانه ذهن سبب قبضو ڪري حڪمرانيءَ جي وڏن عهدن تي فائض هيا ۔۔۔۔ انڪري سموري دنيا ۾ هنن اتان جي مقامي ٻولين کي اڳتي آڻي پنهنجو ڪم هلايو هو ۔۔۔ باقي سنڌي ٻولي عربي رسم الخط ۾ اڳ به لکي ويندي هئي ۽ ڪافي لکي ويندي هئي، انگريزن اسان جي سنڌي عالمن جي معرفت صرف نحو جي نوڪ پلڪ ٺيڪ ڪرائي رائج ڪئي هئي ۔۔۔۔ هاڻ هڪ ماڻهون پنهنجي سگهه وڌائڻ ٻين جي غلاميءَ کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ لاءِ ڪي عمل ڪن ته اسين انهن کي ٻنهي هٿن جا سلام ڪريون ۔۔۔۔؟
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ان سلسلي ۾ سائين سليم ميمڻ جو تفصيلي ليک سنڌ ۽ بارٽل فريئر به پڙهڻ جهڙو آهي۔
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ٻولي ڪنهن به مهذب معاشري ۽ انسان جي انفرادي ۽ اجتماعي سڃاڻپ کي قائم ڪري ٿي ان حوالي سان ٻولي کي ڪيتري اهميت حاصل آهي اهو اسان سڀ چڱيءَ ريت سمجهون ٿا. هن وقت دنيا ۾ تقريباً 7000 (ست هزار) ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون۔۔۔ ڪلهوڙن جي دؤر حڪومت ۾ انگريزن سنڌ ۾ باقاعدي تجارتي ڪوٺيون جوڙيون ۽ ائين انگريز محقق به ڪنهن نه ڪنهن بهاني سنڌ ايندا رهيا. ٽالپرن جي دؤر ۾ انگريزن جو ريڊنٽ ايڊمئر سنڌ ۾ رهڻ لڳو. اهڙي نموني انگريزن سنڌ جي ادب، سياست، تاريخ، معاشيات، جاگرافي، سنڌو درياهه ۽ سنڌي ٻولي تي تحقيق ڪري ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ۽ برطانوي حڪومت جي حوالي ڪندا رهيا. سنڌ متعلق تحقيق جي ميدان ۾ سنڌي ٻولي، سنڌي رسم الخط، سنڌي ٻوليءَ جو گرامر ۽ سنڌي لغت به اهم موضوع هئا.، ۽ انهن حڪمرانن سنڌ تي حڪومت ڪرڻ سان گڏ، سنڌ ۽ سنڌي ٻولي علم ادب لاء به بهترين ڪم ڪيا آهن،، جن جي ڪم کي ساراهڻ گهرجي، ورنه نا انصافي چئبي۔۔۔۔ انهن انگرين مان چند جا نالا ۽ ذڪر پڻ هت ڏجي ٿو جن سنڌ جي فائدي ۽ نقصان لاء ڪم ڪيو، ،۔۔۔۔۔ مسٽر ايڊوارڊ هيملٽن ايٿڪن جو جنم 16 آگسٽ 1851ع ۾ ساترا، انڊيا ۾ ٿيو. هو انڊيا ۾ برطانوي حڪومت جو سول سرونٽ هو ۽ هندستان جي نباتيات ۽ حيوانيات متعلق مزاحيه ليکڪ طور مشهور هو. هو بمبئي نيچرل هسٽري سوسائٽي جو بنياد وجهندڙ پڻ هو. سندس ادبي نالو ”اها“ (Eho) هو. سندس والد مسٽر روجيمس ايٽڪن، اسڪائيلينڊ جي چرڄ جو مبلغ هو.ايٽيڪن پنهنجي بنيادي تعليم انڊيا ۾ پنهنجي والد وٽان حاصل ڪئي، جڏهن ته اعليٰ تعليم بمبئي ۽ پوني مان حاصل ڪيائين. بي. اي ۽ ايم اي بمبئي يونيورسٽي ۾ فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪيائين. هو هندي، انگريزي، کان علاوه لاطيني ۽ يوناني به سٺي نموني ڄاڻندو هو.سن 1876ع ۾ گورنمينٽ آف بمبئي جي Customs and Salf Department ۾ نوڪري جي شروعات ڪيائين ۽ مختلف شهرن ۾ خدمتون سرانجام ڏيڻ لڳو. مئي 1903ع ۾ هن کي ڪراچي ۾ بدلي ڪري ڪسٽم ۽ سالٽ کاتي جو چيف ڪليڪٽر مقرر ڪيو ويو. ان وقت مسٽر بينجمن برينڊن سنڌ جي گزيٽئر تي ڪم ڪري رهيو هو. پر اتفاق سان بيمار ٿي پيو ۽ لنڊن روانو ٿي ويو. نومبر 1905ع ۾ ايٽڪن کي سنڌ جي گزيٽئر کي ترتيب ڏيڻ جو ڪم سونپيو ويو، جيڪو هن خوشدليءَ ۽ خوش اسلوبيءَ سان نڀايو.۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ڪراچيءَ جو پهريون ڪليڪٽر ڪئپٽن هينري وليم پريڊي۔۔هينري وليم پريڊي جو جنم 1810ع ۾ وورسٽشائر، انگلينڊ ۾ ٿيو، اتان ئي تعيلم حاصل ڪيائين. 1828ع ۾ انڊين آرميءَ ۾ شامل ٿيو ۽ هندستان ۾ خدمتون سرانجام ڏيڻ لڳو. 1841ع ۾ سندس بدلي سنڌ ۾ ٿي، جتي چارلس نيپئر جي رهبريءَ ۾ ڪم ڪرڻ لڳو. 1843ع ۾ انگريزن ٽالپرن کي شڪست ڏني ۽ انگريزن جو سنڌ ۾ راڄ شروع ٿيو. چارلس نيپئر، ڪئپٽن پريڊي کي ڪراچيءَ جو پهريون ڪليڪٽر مقرر ڪيو. ڪئپٽن پريڊي سان وابسطه ڪراچيءَ لاءِ ڪيترائي اهم واقعا به مشهور آهن، جن ۾ هڪ ته پريڊي تمام آسانيءَ سان پوري ڪراچيءَ تي قبضو ڪري ورتو هو ۽ ٻيو ته هن جلد ئي سان مقامي آباديءَ تي اهڙو تاثر وجهي ڇڏيو، ۽ چئي ڇڏيو ته هُو ڪنهن به فساد ۾ حصو نه وٺن. 16 فيبروري 1843ع تي ٽالپرن ارادو ڪيو ته ڪراچيءَ ۾ انگريز فوجين جي ڪئمپ تي حملو ڪري ڪراچيءَ تي پنهنجو قبضو قائم رکن. اها خبر عام آباديءَ ۾ ڦهلجي وئي ۽ هو جان بچائڻ لاءِ جتن ڪرڻ لڳا. اها خبر انگريز فوج جي ڪراچيءَ جي سربراهه ڪئپٽن پريڊي کي به پئجي وئي، هُو ڪجهه ٽالپر نمائندن کي ساڻ وٺي پريڊ گرائونڊ تي آيو، جيڪا موجوده جوڙيا بازار جي ويجهو هئي، هن ٽالپرن جو جهنڊو لاهي، برطانيا جو جهنڊو لهرائيندي کين ڌمڪائيندي چيو ته ڪراچي هاڻي انگريزن جي حڪومت جي هيٺ آهي ڪئپٽن پريڊي ڏينهن رات هڪ ڪري ڪراچي جي روڊن رستن کي ٺهرايو، بازارين ۾ روشنين کي يقيني بڻايو، ڦول باغ لڳايا ويا ۽ رستن تي خوبصورت نمائشي نظارا لڳايا ويا، بارٽل فريئر جي ئي ڪمشنريءَ ۾ ڪراچي ۾ بين الاقوامي تجارتي ميلو منعقد ڪيو ويو، جنهن کي ڪامياب بڻائڻ ۾ ڪئپٽن پريڊي جو وڏو هٿ هو. 17 جولاءِ 1854ع تي ڪراچي ميونسپالٽيءَ جي سڀ کان پهرين سالياني رپورٽ جاري ٿي، جنهن ۾ 13500 رپين، هڪ آني ۽ اٺن پاين جي آمدني ڏيکاري وئي، جيڪي ڪم ڪيا ويا هئا، انهن ۾ بندر روڊ ۽ ڀرپاسي وارن رهواسين کي صاف پاڻيءَ جي فراهمي ۽ خيراتي اسپتال لاءِ جاءِ جي خريداري به شامل هئي. 1854ع ئي ڪراچيءَ مان ٽپال کاتي جو بنياد وڌو ويو.ڪئپٽن پريڊيءَ جو سنڌ ۾ هارين جي حقن تي به ڪافي ڪم ڪيو هو، .۔۔۔۔۔ رچرڊ ڪينٽ پرنگل سنڌ جو پھريون ڪمشنر (1850-1847) مقرر ڪيو ويو. ھن جو ٽن سالن جو عرصو، سنڌي ٻوليءَ لاءِ ڪافي بھتر رھيو. سنڌ ۾ فوجي حڪومت قائم ھئي، جڏھن تھ مسٽر پرنگل سول سروسز جو ماڻھون ھو. ھن لاءِ وڏو مسئلو سنڌ ۾ امن امان جي مسئلي کي منھن ڏيڻو ھو ۽ ان کان علاوه روينيو جي اوڳاڙيءَ ۾ به واڌ ڪرڻي ھئي.جيئن تھ آر-ڪي پرنگل سول سروس جو ماڻھو ھو، ان ڪري ھن دفتري معاملن کي سڌارڻ ۾ ڪافي دلچسپي ورتي. سنڌ ۾ جديد سرڪاري نظام شروع ڪيو، جنھن ۾ باقاعده ھر موضوع ۽ مسئلي تي فائيل (File) ٺاھيا ويندا ھئا.ا نگريزن جڏھن ملڪ جو نظام سنڀاليو تڏھن ڏٺو تھ عوام جي ٻولي سنڌي، لکت پڙھت فارسيءَ ۾ عجيب نموني سرڪاري نظام ھلندڙ ھو. شروعاتي دؤر ۾ انگريزن بھ ساڳي نظام کي جاري رکيو، جنھن کي به ڪا شڪايت ڪرڻي ھوندي ھئي تھ ھو سنڌيءَ ۾ ٻڌائيندو ھو ، سرڪاري دفترن آڏو ويٺل عامل ان کي فارسيءَ ۾ لکندا ھئا ۽ انگريز آفيسرن کي وري انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري ڏنا ويندا ھئا. نتيجي ۾ وقت جو زيان، انصاف ۾ رنڊڪ، غير منصفاڻھ فيصلا، غلط ترجما وغيره عام ھوندا ھئا. اھڙي طرح تعليمي نظام حصول بھ مشڪل ۽ گھڻي فائديمند نظر نھ پئي آيو،جتي پرنگل وٽ وڏو چئلينج اھو ھو تھ سنڌي ماڻھن ۽ انگريز حڪمرانن لاءِ فارسي زبان ۾ نظام ھلي رھيو ھو، جنھن کان ھن بمبئي سرڪار کي آگاھ ڪيو ھو. ٻي طرف خود هندوستان جي انگريز سرڪار مراسلن ذريعي سڄي ملڪ ۾ اعلان ڪري رھي ھئي تھ برصغير ۾ مغربي علم مھيا ڪرڻ لاءِ مقامي زبانن کي استعمال ڪيو وڃي. ان سلسلي ۾ ڪئپٽن آگسٽس ووڊ (1818-1878) تمام گھڻو ڪم ڪيو ھو. سنڌ ۾ ڪلاسيڪل زبانن جي عيوض مقامي زبانن جي استعمال لاءِ اپاءَ شروع ٿي چڪا ھئا. ۔۔۔۔ انگريز اسڪالر ڊاڪٽر ٽرمپ ارنيسٽ جنهن شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو رسالو ترتيب ڏنو جنهن ۾ هن پنهنجي ئي تيار ڪيل سنڌي رسم الخط استعمال ڪئي، 1939ع ۾ ترتيب ڏنل سنڌي رسم الخط۾ هن سرڳ ۽ اوسرڳ جو ڏيندڙ آواز هڪ ٻئي جي ڀر ۾ رکڻ بدران ڌار ڌار ڪري لکيا، انهن کي گهڻو ڪري مخرجن جي بنياد تي رکيو ويوسنڌي ٻوليءَ جو مغربي محقق ارنيسٽ ٽرمپ، 13 مارچ 1828ع تي، جرمنيءَ جي شهر السفيلڊ ۾ ڄائو. سندس پيءُ جو نالو جارج ٿامس ٽرمپ هو، جيڪو هاري هو ۽ گذر سفر لاءِ ڪڏهن ڪڏهن واڍڪو ڪم ڪندو هو. -ارنيسٽ ٽرمپ- چئن سالن جي عمر ۾ پنهنجي وڏي ڀاءُ سان گڏ اسڪول وڃڻ شروع ڪيو. سندس انهيءَ شوق کي ڏسندي سندس والد کيس ڀر واري هاءِ اسڪول ۾ تعليم لاءِ موڪليو، جتي هن لاطيني، يوناني ۽ ٻيون ٻوليون سکيون، 17 سالن جي ننڍيءَ عمر ۾ هن امتحان پاس ڪري ورتو. ٽرمپ جي مائٽن کيس پادري بنائڻ جو فيصلو ڪيو، جنهن لاءِ هن کي ڏکڻ جرمنيءَ جي مشهور اداري اسٽيفن ڪاليج ۾ داخل ڪرايو ويو، جتي هن نه فقط مذهبي علمن جو مطالعو ڪيو، پر مختلف ٻولين جو اڀياس پڻ جاري رکيو. ٽرمپ کي عبراني، عربي ۽ سنسڪرت ٻولين سان خاص دلچسپي هئي. جرمنيءَ کان پوءِ هي لنڊن پهتو، جتي هڪ پرائيويٽ اسڪول مان يوناني ۽ لاطيني ٻوليون پڙهڻ کان پوءِ ايسٽ -انڊيا- هائوس ۾ اسسٽنٽ لائبررين طور ڪم ڪرڻ لڳو. هتي ئي چرچ مشنريءَ وارن سندس قابليت ڏسي، کيس هندستان وڃي اتان جي ٻولين جي گرامر ۽ لغتن تيار ڪرڻ جي آڇ ڪئي، ۽ -برطانيا- سرڪار به هن جي اهڙن ڪتابن ڇپرائڻ جو واعدو ڪيو. 1854ع ۾ هو پهرين بمبئي پهتو، جتي اچي ”ائنڪلن چرچ“ جو پادري ٿيو ۽ اتي رهائش دوران فارسي زبان ۾ ايتري ته مهارت حاصل ڪيائين، جو -ان- ۾ انگريزي ”ڪامن پرائمر بڪ“ جو ترجمو ڪيائين. ڪجهه وقت کان پوءِ پنهنجي بنيادي پروگرام موجب ڪراچيءَ آيو. ڪراچيءَ جي آبهوا ابتدا ۾ هن تي خراب اثر ڪيو، جنهن ڪري ”چرچ مشن“ طرفان هن کي علاج جي خيال سان فلسطين موڪليو ويو، جتي هن عربي زبان جو اڀياس جاري رکيو. فلسطين ۾ رهندي، هن جي هڪ انگريز خاتون سان ملاقات ٿي، جنهن سان 1856ع ۾ شادي ڪيائين، جنهن مان کيس هڪ پٽ به ڄائو.هي صاحب 1856ع ۾ وري ڪراچيءَ آيو، جتي هن جي گهرواري بيمار ٿي پئي ۽ آخر گذاري وئي. سال کن بعد وري جرمنيءَ ويو، اتي ٻي شادي ڪري وري سنڌ ۾ موٽي آيو ۽ ٿورو وقت اچي سنڌ ۾ رهيو. سنڌ ۾ هن سنڌي زبان جو ايترو ته اڀياس ڪري ورتو، جو 1866ع ۾ ”شاهه جو رسالو“ هٿ ڪري ۽ پاڻ هندستاني (اردو) طرز جي سنڌي ”الف بي“ جي لوهي ٽائيپ وجود ۾ آڻي، -ان- جي ذريعي لپسيا (ليپزگ) جي ”بروخوس ڪمپنيءَ“ جي مدد سان -ان- کي جرمنيءَ مان ڇپائي پڌرو ڪيائين. هي رسالو 1218 صفحن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ شاهه جي ڪلام جا 26 سر ڏنل آهن. -ان- کان اڳ ۾ 1858ع هن هڪ ڪتاب “Sindhi Reading Book in the Sanskrit and Arabic Characters” نالي سان لنڊن جي واٽس پريس مان ڇپائي پڌرو ڪيو هو، جنهن ۾ ”سورٺ راءِ ڏياچ“ جي قصي جا بيت درج ڪيا ويا. ۔۔۔۔۔۔ ڪئپٽن ايڊورڊ بيڪ هائوس ايسٽوڪ۔ ڪئپٽن ايڊورڊ بيڪ هائوس ايسٽوڪ جو جنم اينگلو انڊين خاندان ۾ 1814ع ۾ ٿيو، هن چارٽر هائوس ڪاليج ۽ آڪسفورڊ مان تعليم حاصل ڪئي. 1836ع ۾ انڊين آرميءَ ۾ شموليت اختيار ڪيائين. علائقائي ٻولين ۾ دلچسپي کي ڏسندي کيس هندستان ۾ پوليٽيڪل آفيسر مقرر ڪيو ويو.هندستان ۾ رهندي هن پاڻ کي لکڻ ۽ پڙهڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏيو. هو مذهب سميت ٻولي، تاريخ، تهذيب، آثار قديم ۽ ڏيهي ادب کي انگريزي ۾ ترجمي وغيره کي لڳي ويو.سن 1839ع ۾ ڪڇ جي پوليٽيڪل ايجنٽ هينري پاٽينجر جي سفارش تي کيس سنڌ موڪليو ويو، جيڪو فرد به سنڌ جي همعصر سياسي حالتن جي هڪ ڪتاب لکي چڪو هو، سنڌ ۾ ڪئپٽن اسٽيوڪ سنڌي زبان ۾ ڪافي دلچسپي ورتي. هتي هن سنڌ جي لغت نويسي تي ڪافي ڪم ڪيو ۽ سنڌ جي تاريخ تي ڪتاب لکيائين. 1843ع ۾ پارسي مذهب جي هندستان ۾ تاريخ جي لحاظ کان History of the Arrival of Persian in India ترجمو ڪيائين. ان کان علاوه پارسي مذهب جي بانيءَ جي زندگيءَ تي هڪ ڪتاب Life of Zoroaster پڻ لکيائين. 1844ع ۾ خراب صحت جي ڪري برطانيا واپس هليو ويو، اتي وڃي هن جرمن ٻولي سکي ۽ Schiller's Revolt of the Netherlands ۽ Bopp's Comparative Grammar انگريزي ۾ ترجمو ڪيائين. 1845ع ۾ هيسلبيري ڪاليج ۾ هندي جو پروفيسر مقرر ٿيو. 1847ع ۾ هندستاني گرامر (Hindustan Grammar) شايع ٿيو، جنهن جو ٻيو جلد وري 1858ع ۾ لنڊن مان شايع ٿيو. ساڳي سال هن سعديءَ جي مشهور ڪتاب گلستان کي ترجمو ۽ ايڊٽ ڪري انگريزي ۾ شايع ڪرايو. هي ترجمو شاعري ۽ نثر ٻنهي ۾ هو، ان کان علاوه هن ”باغ بهار“ ۽ انوار سهالي نالي ڪتاب به شايع ڪرايا. 1851ع ۾ هن دکني ٻولي ۾ بائيبل کي متعارف ڪرايو. 1860ع ۾ هو انڊيا جي رياستي سيڪريٽري جو ذاتي سيڪريٽري رهيو. هن مشهور ناول نگار چارلس ڊڪنس جي گذارش تي for All the Round لکيو. 1868ع کان 1874ع تائين هو پارليامينٽ جو ميمبر رهيو. 1875ع ۾ هن آڪسفورڊ يونيورسٽي مان ايم اي (M.A) جي ڊگري حاصل ڪئي. هن سنڌ سميت هندستان جي مختلف رياستن تي ڪيترائي مضمون، مقالا، ڪتاب ۽ رپورٽون لکيون. سندس آخري ڪتاب قيصر نامه هند (The lay of the Empress) ٻن جلدن ۾1878ع، 1882ع ۾ شايع ٿيا. سندس ٻين ڪتابن ۽ ترجمن ۾ هيٺيان اهم آهن: 1: A Vocabulary of sindhi language (1843) 2: Dry Leaves from Young Equpt (1849) 3: A Hand book for India (1850) 4: Journal of Diplomat’s three year’s residence in Persia (1854) 5: Hand book of the Punjab, western rajputana, Kashmir and upper sindh (1883) 6: Autobiography of lutfullah (1873) 7: poor relief in difference of Europe (1873) 8: A comparative grammar of the Sanskrit, zend, Greek, Latin, Lithuania, gothic, German and sclerotic languages (2 volumes 1845) ان کان علاوه به هن ڪيترائي ڪتاب لکيا ۽ بمبئي ايشياٽڪ سوسائٽي لاءِ پيپر لکيا، سڄي عمر لکڻ ۾ گذاري ڇڏيائين. بلا آخر 69 سالن جي ڄمار ۾ 16 جولاءِ 1883ع ۾ وفات ڪيائين. ڪئپٽن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔جيمس برنيسپ اينگلو انڊين اسڪالر هو. سندس والد جو نالو جان پرنيسپ هو. سندس جنم 20 1799ع ۾ ٿيو. سندس والد ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جو هڪ شاهوڪار واپاري هوندو هو. جيمس پرنيسپ هندستان ۾ ڪافي عرصو رهيو ۽ ننڍي کنڊ جي ٻولين ۾ خاص دلچسپي ورتائين. هندستان جي ٻولين، رسم الخطن، قديم آثارن تي پڻ ڪافي ڪم ڪيائين. ان کان علاوه هندستان جا قديم سڪا به هن جي اڀياس جا خاص موضوع رهيا.1832ع ۾ جيمس برنيسپ کي اثيٽڪ سوسائٽيءَ جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو، جتان هن جرنل جي اشاعت کي وڌايو ۽ پوري هندستان ۾ مقرر انگريز آفيسرن کي گذارش ڪيائين ته هندستان جي صوبن جا گرامر، رسم الخطن جا نمونا ۽ ٻولين تي ٿيل تحقيق ڏانهس ڏياري موڪلي وڃي. ان ڪم ۾ هو ڪافي ڪامياب ٿيو. برهمي رسم الخط تي هن تمام گهڻي تحقيق ڪئي. هيءُ هندستان جي قديم آثارن مان مليل رسم الخطن مان ڪيترين کي پڙهڻ ۾ ڪامياب ٿيو. چٽيون پرنيسپ جون ٺاهيل ڪيتريون ئي تصويرون ۽ نقشا انڊين نيشنل ٽرسٽ فارم آرٽ ۽ ڪلچرل هيريٽيج ۾ موجود آهن. پرنيسپ ٽالپرن واري آخري دؤر ۾ سنڌ جو دؤر ڪيو ۽ سنڌي ٻوليءَ تي پنهنجو اڀياس شروع ڪيو. هن نه صرف سنڌي ٻوليءَ جي بُڻ بڻياد تي پنهنجو نظريو ڏنو، پر سنڌي رسم الخط لاءِ به راءِ ڏني ۽ سنڌي زبان جي گرامر تي ڪتاب به لکيو. جيمس پرنيسپ برهمي رسم الخط تي ڪافي تحقيق ڪري چڪو هو. سندس خيال هو ته هندستان جون اڪثر رسم الخطتون برهمي رسم الخط جي پيداوار آهن. سندس سنڌي زبان لاءِ وڏي خدمت اها هئي ته هن سنڌي زبان لاءِ گرامر جو ڪتاب لکيو، جيڪو 1835ع ۾ شايع ٿيو. هيءُ گرامر جو ڪتاب ان لاءِ به اهم آهي ته هن مسٽر واٿن کان متاثر ٿي سنڌي گرامر لکيو جنهن ۾ هن مسٽر واٿن جي اوائلي ڪوششن کي پڻ ساراهيو. جيمس پرنيسپ پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌي گرامر جا مختلف قاعدا ۽ گردان به ڏنا. هن ڪيترن ئي سنڌي لفظن جون معنائون پڻ ڪتاب ۾ شاملڪيون. گرامر لکڻ لاءِ هن هندي ۽ فارسي گرامر جي ڪتابن تان به استفادو ڪيو.۔۔۔۔۔۔ ڊاڪٽر سورلي جيڪو ان وقت ۾ سنڌ ۾ سکر جوڪليڪٽر هو جنهن صرف سنڌي ان لاء سکي ته جيئن سنڌ جي عظيم شاعر شاهه عبدالطيف ڀٽائي رح جي شاعري ۽ فڪر کي پڙهي ۽ سمجهي سگهان . ڊاڪٽر سورلي صاحب اهڙي طرح سنڌي پڙهي ۽ سکي، جو هُن شاهه جي شاعري تي 1938ع ۾ انگريزي ۾ ڪتاب لکيو ”شاهه عبداللطيف آف ڀٽ“ جنهن تي 1940ع ۾ کيس پي ايڇ ڊي واري ڊگري ملي، جنهن ڪري هو سنڌي ادب جو اسڪالر ٿي ويو ۽ ان معيار جو انگريزيءَ ۾ ڪتاب هن مهل تائين ڪنهن به نه لکيو.“،۔۔۔۔۔۔۔۔۔سر هينري بارٽل فريئر: سنڌ جو عظيم اڏڻهار۔۔۔۔۔فرض شناسي ۽ انسانذات جي بي لوث خدمت ٻه اهڙا گُڻ آهن جيڪي نه رڳو فرد کي سندس زندگيءَ ۾ ئي سماج اندر عزت ڀريو، مان شان وارو ۽ هڪ اعليٰ مقام بخشين ٿا، پر حياتيءَ پڄاڻان به هو پنهنجن ناقابل فراموش ڪارنامن سبب هر دؤر ۾ ياد ڪيو وڃي ٿو ۽ اهڙيءَ ريت هو هميشه لاءِ تاريخ جو هڪ امر ڪردار ۽ هيرو بڻجي وڃي ٿو. اهڙو ئي تاريخ جو هڪ امر ڪردار سر هينري بارٽل فريئر پڻ هو.هينري بارٽل فريئر جي زندگيءَ جي سوانحي اڀياس مان ڪجهه هيٺينءَ ريت ڄاڻ ملي ٿي:هو ويلز (برطانيه) جي شهر برڪنڪشائر ۾ 29 مارچ 1815ع تي پيدا ٿيو. سندس امڙ هڪ خوش خصلت خاتون هئي جنهن جي عمدي اخلاق جو اثر سندس اولاد تي پيو. هو ننڍپڻ کان وٺي فرض شناس ۽ سمجهدار هو. گرامر اسڪول ۾ ابتدائي تعليم حاصل ڪرڻ بعد هو سترنهن ورهين جي ڄمار ۾ هئليبري ۾ وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ ويو جتي هن تعليم دوران ڪيترائي ميڊل ۽ انعام حاصل ڪيا. ڊسمبر 1833ع ۾ هو ڪاليج کان فارغ التحصيل ٿيو. سندس ذهانت سبب کيس ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ طرفان هندستاني ملازمت لاءِ چونڊيو ويو. انتظامي تربيت ٽرنٽي ڪاليج ڪئمبرج مان حاصل ڪيائين جتي کيس يوناني ۽ لاطيني زبانن ۾ تعليم ڏني ويندي هئي ۽ ان سان گڏ مشرقي ٻولين جي ڄاڻ پڻ ڏني ويندي هئي.23 سيپٽمبر 1834ع تي هو بمبئي (هندستان) پهتو، سندس ڀاءُ وليم فريئر اڳ ۾ ئي انڊين سول سروس سان لاڳاپيل هو. ان زماني ۾ سول سروس ۾ داخل ٿيندڙ آفيسرن لاءِ ديسي ٻولين ۾ امتحان ڏيڻ لازمي هو، ان کان پوءِ ئي سندن مقرري ٿي سگهندي هئي. پنهنجي ڀاءُ جي رهبريءَ هيٺ امتحان جي تياريءَ ۾ مشغول ٿي ويو. امتحان ۾ ڪاميابيءَ بعد کيس پونا ۾ روينيو آفيسر جي ماتحت رکيو ويو. ڪجهه عرصي کان پوءِ کيس اندا پور ۾ اسٽنٽ ڪليڪٽر جي عهدي تي ترقي ڏني وئي. اتان ترقي ڪري اسٽنٽ روينيو ڪمشنر جي عهدي تي پهتو. 1842ع ۾ بمبئيءَ جي نئين گورنر سر آرٿر کيس پنهنجو پرائيويٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو.سر آرٿر جي خاندان سان ويجهڙائي تڏهن اڃا وڌيڪ قربت ۾ تبديلي ٿي وئي، جڏهن فريئر جي گورنر جي وڏي نياڻيءَ سان شادي ٿي. اپريل 1844ع ۾ انگلينڊ ۾ سندس والد لاڏاڻو ڪري ويو جنهن جو کيس وڏو صدمو رسيو، هو موڪل تي ٻه سال انگلينڊ ۾ رهيو ۽ 1846ع ۾ بمبئي موٽيو. کيس بمبئي ۾ ڪسٽمس ڊپارٽمينٽ ۾ اسٽنٽ ڪمشنر مقرر ڪيو ويو. اپريل 1847ع ۾ هندستان جي رياست ستارا جو ريزيڊنٽ مقرر ڪيو ويو ۽ بعد ۾ کيس اتان جو ڪمشنر مقرر ڪيو ويو. ان دوران هن پاڻ کي هڪ بهترين منتظم ثابت ڪيو. ستت ئي 1851ع ۾ کيس سنڌ جو ڪمشنر مقرر ڪيو ويو.سنڌ جيڪا تڏهن بمبئي سان لاڳاپيل هڪ پٺتي پيل پرڳڻو هو. حقيقت ۾ بارٽل فريئر پنهنجي فرض شناسي ۽ اعليٰ انتظامي صلاحيتن جو ڀرپور مظاهرو سنڌ ۾ ئي اچي ڪيو، هن پنهنجي مختصر عرصي اندر سنڌ جي تعمير ۽ ترقيءَ لاءِ ايترا ته اهم ۽ گهڻا ڪم ڪيا جو خراج تحسين پيش ڪندي کيس ”سنڌ جو محسن“ چوڻ کان رهي نٿو سگهجي، جيتوڻيڪ اِها هڪ حقيقت آهي ته سنڌ 1843ع ۾ تاريخ جي هڪ جبر جي نتيجي ۾ برطانيه جي بيٺڪيت ۽ سندس بين الاقوامي والار ۽ قبضي جو حصو بڻجي چڪي هئي ۽ سر بارٽل فريئر هڪ لحاظ کان انهيءَ نظام جو پُرزو پڻ هو پر پوءِ به اسين جڏهن عربن کان وٺي ميرن تائين سنڌ جي سمورن مقامي توڙي غير مقامي حڪمرانن جي داخلي انتظامي ڪارڪردگي، فلاح بهبود جي ڪمن ۽ انتظامي سڌارن ۽ واڌارن جي لحاظ کان سندن ڪاڪردگيءَ جو تقابلي جائزو وٺون ٿا ته بارٽل فريئر جي خدمتن جي اعتراف ڪرڻ کان رهي نٿو سگهجي. هونئن به زنده قومون پنهنجن محسنن کي ڪڏهن به فراموش نه ڪنديون آهن. هيـٺ سندس خدمتن جو مختصر وچور پيش ڪجي ٿو1) ڪراچيءَ جي بندرگاهه جي ترقي ڪراچي جنهن کي چارلس نيپيئر ”مشرق جي راڻي“ سڏيو هو، فريئر صاحب پهريائين پنهنجو سڄو توجهه ان جي بندر جي بهتريءَ تي ڏنو. سندس ڪوششن سان جهازن جي بندر تائين پهچڻ ۾ پيش ايندڙ رڪاوٽون دور ڪيون ويون ۽ منهوڙي وٽ لائيٽ هائوس جي اڏاوت جو بنياد رکيو ويو.(2) ڪراچيءَ کان ڪوٽڙيءَ تائين ريلوي ٽريڪ سر بارٽل فريئر سنڌ جي ترقيءَ خاطر ريلوي جي ٽريڪ وڇائڻ کي ضروري سمجهيو. ان رٿا جي منظوري لاءِ هن ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ڪلڪتي ۽ انگلينڊ سان لکپڙهه ڪئي. سنڌ ريلوي ڪمپني ٺاهي وئي. جيتوڻيڪ اڳتي هلي ميجر ٿر مينيهر ۽ ڪرنل جان جيڪب مخالفت ڪئي پر بارٽل فريئر جي جاکوڙ رنگ لاتو ۽ ٽن سالن جي پئمائش کان پوءِ 19 اپريل 1858ع تي ريلوي جي ڪم جو باقاعدي افتتاحي جلسو ڪري ڪم جي شروعات ڪئي وئي. افتتاح ٿيڻ کان پوءِ ريلوي جو ڪم تيزي سان شروع ٿيو. مگر بعد ۾ هيءُ ڪم ماٺـو ٿي ويو، جيئن فريئر پنهنجي هڪ دوست ڪرنل ٽريويلان کي خط ۾ لکيو ته:”ڪجهه وقت مان بيمار هوس ۽ ڪوٺيءَ ۾ بند، مگر ان هوندي به پنهنجي فرائض کان غافل نه هوس. اوچتو ريلوي جو معاملو بگڙي ويو. ٺيڪيدار جي ڪيترن مهينن کان سٺي هلت نه هئي، سندس موڙيءَ ۾ ڪمي اچي ويئي ۽ انتظام به ٺيڪ نه رهيو، جيئن ته ڪم جي تڪڙ هئي، ان ڪري مان کيس هڪ لک رپيا قرض طور وٺرائي ڏنا. ان هوندي به معلوم پئي ٿيو ته هو گهڻو وقت نه هلي سگهندو. هڪ ڏينهن هن بمبئيءَ مان تار ڪئي ته هو انگلنڊ وڃي رهيو آهي. مان ڪيترو نه مشڪلات ۾ وڃي پيس، قريباً اٺ هزار مزور ڪم ڪري رهيا هئا. سندس ايجنٽ وٽ فقط ٽيهه رپيا هئا، پر کيس مزورن کي هڪ لک پنجويهه هزار رپيا ڏيڻا هئا، ڇو ته ٻن- ٽن مهينن جي مزوري نه ملي هئي. هو بک مري رهيا هئا. سوچڻو پيو ته هاڻي ڪم ڪيئن هلائجي ۽ پئسا ڪٿان اچن. پر ريلوي ڪمپنيءَ ۾ ڪي چڱا ماڻهو آهن، خدا جو شڪر آهي، جو هنن ڪم کي سنڀالي ورتو.“جيتوڻيڪ اهو ڪم سندس سنڌ کان بدلي ٿي وڃڻ بعد 1861ع ۾ مڪمل ٿيو پر پوءِ به ڪوٽڙيءَ کان ڪراچيءَ تائين ريلوي لائين وڇائڻ جو سهرو سر بارٽل فريئر جي سر ئي آهي.(3) رستا ٺهرائڻ ۽ عوامي فلاح بهبود جا ٻيا ڪم قديم دؤر کان جديد دؤر تائين ترقيءَ جي سلسلي ۾ واپار، آمد ورفت ۽ مواصلاتي ذريعن ۽ وسيلن جي اهميت مڃيل رهي آهي. فريئر جي ڪمشنر ٿيڻ وقت سنڌ ۾ رستن جي اڻاٺ جي جيڪا حالت هئي ان جو اظهار سندس ئي زباني ٻڌو:”سن 1851ع ۾ سڄي ملڪ ۾ هڪ فوٽ به ساخته ۽ پرداخته رستو موجود نه هو. فقط هڪ چڱو ٽڪر هو حيدرآباد کان ڇانوڻي تائين رستو. اٽڪل ٽي يا چار ميل فقط. اتي به پاڻي جي سخت تڪليف آهي.“اهڙي صورتحال کي ڏسندي فريئر صاحب نهايت همت ۽ محنت سان پنهنجي دور ۾ جيڪي ڪم ڪرايا تن سنڌ کي ترقيءَ جي هڪ نئين دور ۾ داخل ڪري ڇڏيو. سيٺ ناؤمل هوتچند( 23 جنوري 2011 – سيٺ ناؤمل جو پيءُ سيٺ هوتچند تنهن وقت سنڌ جو سڀ کان وڏو شاهوڪار شخص هو. جڏهن هُو فرقيواراڻي فساد ۾ ملوث ٿيو ته هن کي مسلمان جي هڪ ڌُر جهلي ورتو هن شخص کي سنڌ جا ماڻهون سٺن الفاظن ۾ ياد ناهن ڪندا ... ) لکي ٿو:”سر بارٽل فريئر جي ڏينهن ۾ جي مفيد ڪم سندس حڪم يا مشوري سان شروع ڪيا ويا، سي ڳاڻاٽي کان ٻاهر آهن. هن مسافرن جي آسائش ۽ واپارين ۽ تاجرن جي سهولت لاءِ جبلن ۽ جهنگلن مان ڪشادا رستا ٺهرايا. شاهي رستن جي منزل منزل تي، ڌرمشالائن ٺهرائڻ جو حڪم ڏنائين ته جيئن مسافرن کي اونهاري جي گرميءَ ۽ سياري جي سرديءَ ۾ آرام ڪرڻ لاءِ اجهو ملي، ۽ اجنبي مسافر ائين سمجهي ته ڄڻ آءٌ پنهنجي گهر آيو آهيان. رستن جي ٻنهي پاسن کان وڻ رکايائين ته جيئن هڪ ويران ملڪ مان سفر خوشگوار رهي ۽ رستن تي فرحت بخش ڇانوَ هجي.“فريئر پنهنجي شروعاتي دور ۾ بمبئي گورنمينٽ کي لکيو ته سنڌ ۾ رستن جي تعمير شروع ڪئي وڃي، ان لاءِ ايندڙ خرچ جو تفصيل ۽ تخمينو پڻ گڏوگڏ موڪليائين، پر جيئن ته بمبئي پريزيڊنسي جي سنڌ سان دلچسپي گهٽ هئي ان ڪري فريئر پنهنجي بجيٽ مان هن طرف ڌيان ڏنو. اپريل 1853ع ۾ لارڊ فاڪلنڊ کي لکيائين ته ”هن 1851ع ۾ هڪ سئو ڇويهه ميل روڊ ارڙهن هزار پنج سئو پنجوهين رپين جي لاڳت سان ٺهرايا آهن ۽ 1852 ۾ ٻه سئو ميل اٺاويهه هزار ٻه سئو اٺانوي رپين جي خرچ سان تعمير ڪرايا آهن. هنن رستن مان هڪ لڪيءَ وارو رستو هو، جيڪو پري پري تائين ٿي ويو. درياءَ کي ڪٿان به عبور ڪرڻو نه پيو ڇاڪاڻ ٻي صورت ۾ نهايت مشڪل ۽ وڏي خرچ وارو ٿي پوي ها.“(4) آبپاشيءَ جو سرشتوفريئر جي اچڻ کان اڳ سنڌ ۾ آبپاشي سرشتي جي جيڪا حالت هئي ان جو ذڪر 1841ع ۾ ليفٽيننٽ پوسٽن هيٺينءَ ريت ڪري ٿو:”واهن جي بري حالت سبب سنڌ جي زمينن جو وڏو حصو ويران پيو آهي، جيڪڏهن هنن ۾ پاڻي ميسر ٿي سگهي ته هيءَ ڀليون زمينون ملڪ جي خوشحاليءَ جو باعث بڻجي سگهن ٿيون.“فريئر صاحب سنڌ جي آبپاشي جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ نهايت اهم اپاءُ ورتا1) جيڪب آباد جي آسپاس جي زمين کي سيراب ڪندڙ بيگاري واهه جي اونهائي ۽ ويڪر کي ڪشادو ڪيو ويو.(2) جنرل جان جيڪب جي مشوري سان ڪشمور ويجهو سنڌونديءَ مان هڪ نئون واهه ”ڊيزٽ ڪئنال“ جنهن کي عوام ان جي برڪتن سبب ”شاهي واهه“ سڏيو، کوٽايو ويو. هن واهه جي کوٽائي سبب اٽڪل پندرنهن چورس ميل علائقو آباديءَ هيٺ اچي ٿي ويو.(3) 1852ع ۾ انجنيئر ڪرنل نائيف جي نگرانيءَ هيٺ اڀرندي ناري، سکر واهه، ڦليلي ۽ گهاڙ واهن جي مرمت جو ڪم شروع ڪيو ويو ۽ نهايت خوش اسلوبيءَ سان پورو ڪيو ويو.(5) سنڌي ٻوليءَ جي ترقي سنڌي ٻولي جيتوڻيڪ قاضي قادن، شاهه لطيف، سچل سرمست ۽ سامي جهڙن عظيم شاعرن جي فڪري سرمايي سان مالا مال هجڻ ڪري سنڌي سماج جي رڳن ۾ رت وانگر ڊوڙي رهي هئي پر جيئن ته ڌارين جي مسلسل ڪاهن، ڀڃ ڊاهه ۽ داخلي استحڪام کان محروم هجڻ ڪري سنڌ ۾ اڃا ڪو مربوط انتظامي سرشتو ئي نه جڙي سگهيو هو، جنهن ۾ تدريس، لکپڙهه ۽ ٻين انتظامي گهرجن جي پورائي لاءِ يڪسان طور ڪم ايندڙ هڪ عوامي زبان ۽ ٻوليءَ کي لاڳو ڪيو وڃي، فريئر جهڙي لائق انتظامي عملدار ۽ فرض شناس آفيسر سنڌي سماج جي ان داخلي تقاضا کي تڪڙو ئي محسوس ڪري ورتو ۽ ان طرف ڀرپور توجهه ڏنو.سنڌ ۾ تڏهن سنڌي ٻوليءَ کي لکڻ لاءِ مختلف لپيون رائج هيون جهڙوڪ فارسي، عربي، ديوناگري، خداوادي، خواجڪي وغيره. فريئر ان سلسلي ۾ پنهنجي صلاحڪارن سان صلاح مشورو ڪيو. سر رچرڊ برٽن جي راءِ هئي ته سنڌيءَ لاءِ عربي رسم الخط موزون ٿيندي. جڏهن ته ٻئي صلاحڪار ڪئپٽن اسٽئڪ ان جي مخالفت ڪئي ۽ سنڌي زبان لاءِ ديوناگري لپيءَ جي سفارش ڪئي. پنهنجي مشيرن جي متضاد راين جي ڪري، سڄو معاملو، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس ڏانهن موڪلي ڏنائين. هن فيصلي ۾ ڪافي دير پئجي ويئي ۽ ائين پئي لڳو ته معاملو اتي ئي رهجي ويندو. ٻارهن مهينن جي ٿڪائيندڙ عرصي کان پوءِ ڊائريڪٽرن کان منظوري اچي ويئي ته آزمائشي طرح ”عربي سنڌي“ صورتخطيءَ کي استعمال ڪيو وڃي. فريئر اسسٽنٽ سريئرو ايلس جي مشوري سان، ملڪي عالمن جي مجلس ڪوٺائي، ته هو سنڌي زبان جي مستقبل بابت پنهنجا مشورا پيش ڪن. هن مجلس جو چيئرمن به ايلس صاحب کي مقرر ڪيائين. هن مجلس ۾ وري به رسم الخط جو سوال بحث ۾ آيو. مگر ڊائريڪٽرن جي راءِ کي تسليم ڪيو ويو يعني عربي رسم الخط کي قائم ڪيو ويو. پهريائين ”الف – ب“ جي ترتيب جو سوال آيو، هن ڪميٽيءَ گهڻي غور ۽ خوض کان پوءِ عربي الف – ب جا اُڻٽيهه اکر پراڪرت جي حرفن سان ملائي، ٻاونجاهه اکرن جي الف – ب بڻائي. هن انگريز ڪمشنر جي محنت سان، سنڌي زبان کي گويا نئين ۽ درخشان زندگي حاصل ٿي ويئي.”الف – ب“ جي مقرر ٿيڻ کان پوءِ فريئر رٿ ڏني ته آئيندي سرڪاري نوڪري ۾ ترقي تڏهن ملي سگهندي، جڏهن سرڪاري ملازم کي سنڌي زبان لکڻ ۽ پڙهڻ ايندي. انگريزي آفيسرن کي سنڌي زبان سان شناسا ڪرڻ لاءِ ايلس صاحب، ڪئپٽن اسٽئڪ جي نامڪمل گرامر ۽ لغت جي تڪميل جو ڪم هٿ ۾ کنيو ۽ ان کي پورو ڪيو ويو. ان کان سواءِ هن گورنمينٽ جي طرفان هڪ سئو رپين جو انعام، آفيسرن لاءِ محفوظ رکيو، جي سنڌي زبان جي تحريري امتحان ۾ ڪاميابي حاصل ڪري سگهندا. هن رٿ جو وڏو اثر پيو ۽ سنڌ جي پنجويهن انگريزي آفيسرن ٿوري وقت ۾ سنڌي زبان جو تحريري امتحان پاس ڪري ورتو. ڏهن هزارن جي رقم تعليمي مقصد لاءِ مخصوص ڪئي ويئي. سن 1853ع ۾ سنڌي زبان ۾ سرڪاري طور پهريون مراسلو شايع ٿيو. پئسن جي فراهم ٿيڻ کان پوءِ فريئر، سنڌي زبان جي مستقبل کي درخشان بنائڻ لاءِ، فارسي، اردو، مرهٽي، گجراتي ۽ انگريزي ڪتابن جي ترجمي لاءِ سنڌ جي عالمن کي ترغيب ڏني، ڊسمبر 1854ع ۾ ايلس صاحب، ڪشمنر کي رپورٽ پيش ڪري ٻڌايو ته ڏهه ڪتاب: حساب، جاگرافي ۽ تاريخ جي مضمونن ۾ تيار ڪرايا ويا آهن. هڪ سال جي مختصر عرصي ۾ ڏهن ڪتابن جو تيار ٿيڻ، فريئر جي ڪُوششن جي غير معمولي ڪاميابي هئي.(6) ٽپال جي نظام جي ترقي جيتوڻيڪ اسان وٽ ٽپال ۽ ڊاڪ جو نظام ته آڳاٽو رائج هو ۽ سر چارلس نيپئر پڻ ان کي وڌايو، پر ان مان فقط پئسي وارا ماڻهو ئي فائدو وٺي سگهندا هئا. فريئر پهريون عملدار هو جنهن ٽڪلين جو نظام رائج ڪيو. سنڌ گزيٽيئر جي لفظن ۾ ”مسٽر فريئر جو بنيادي پوسٽ جو سرشتو ڪڏهن به وساري نه ٿا سگهون، ڇاڪاڻ ته هو هندستان ۾ پوسٽ جي ٽڪلين جو پهريون موجد هو. عام خيال هو ته انتظامي سائنس جي لحاظ کان ٽڪلين جي قيمت جي اڳ ۾ ادائگي جو سرشتو يورپ ۾ ته هلي سگهي ٿو پر هندستان ۾ ڪامياب ٿي نه سگهندو.“فريئر صاحب مختلف اپائن وسيلي ٽپال جي رسائي ۾ وقت جي بچت کي پڻ عمل ۾ آڻي ڏيکاريو جنهن عام ماڻهن توڙي واپارين ۽ انتظامي عملدارن لاءِ ڪارونهوار ۾ سهوليت پئدا ڪئي.(7) ڪراچيءَ جي ترقي جيئن ته ڪراچيءَ جو شهر سمنڊ جي ڪناري تي هجڻ ڪري واپاري، انتظامي ۽ دفاعي طور پڻ هيءَ هڪ اهم نوعيت جو هنڌ هو، تنهنڪري فريئر صاحب ان جي بنيادي ضرورتن جي فراهمي ۽ ان جي ترقي ۽ واڌاري تي جوڳو ڌيان ڏنو. مثال طور:پهريون ڀيرو ڪراچي بلديه ۽ ميونسپلٽي قائم ڪئي وئي.1853ع ۾ شهر ۾ پاڻيءَ جي فراهميءَ لاءِ ملير نديءَ ۾ نوان کوهه کوٽايا ويا.1859ع ۾ ڪياماڙيءَ کان ڪينٽ تائين ريلوي لائين وڇائي وئي. مقامي ماڻهن جي اقتصادي سهائتا ۽ واڌاري خاطر ڪراچيءَ ۾ هر سال ميلي لڳائڻ جي رٿ عمل ۾ آندي وئي جنهن جو افتتاح ڊسمبر 1852ع ۾ ڪيو ويو ۽ بعد ۾ ڪيترائي سال ميلو لڳندو رهيو.جيتوڻيڪ فريئر صاحب جا ڪارناما تفصيل طلب آهن ۽ هي مضمون ان لاءِ ناڪافي آهي پر سندس جنم ڏينهن جي موقعي تي سنڌ واسين کي هن عظيم انسان جي ڪارگذارين کان واقف ڪرائڻ ۽ کيس ڀيٽا ڏيڻ خاطر ڪجهه رنڊا روڙيا ويا آهن.لطيف سائين جي لفظن ۾:دلبر هن دنيا ۾ وڃي رهندو واس!سچ پچ ته ماڻهوءَ جا ڳڻ، ڪم ۽ ڪردار ئي ڳائبو ۽ ياد ڪبو رهبو آهي ۽ اهو هڪ فطري ۽ غير اختياري عمل آهي.۔۔۔۔۔ بشڪريه عوامي آواز، عبرت انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا ، ۽ پروفيسر اعجاز احمد قريشي( عجاز قريشي، پروفيسر: مشهور سنڌي اديب، مورخ، تعليمي ماهر ۽ سماجي اڳواڻ پروفيسر -اعجاز- قريشي، 2 جنوري 1948ع تي اڳوڻي ضلعي دادوءَ جي ’بختيارپور‘ ڳوٺ ۾، سنڌ جي مشهور وڪيل علي احمد قريشيءَ جي گهر ۾ ڄائو. سنڌ يونيورسٽيءَ مان اقتصاديات ۾ ايم. اي ڪرڻ کان پوءِ، يونيورسٽيءَ پاران اسڪالرشپ ملڻ تي، لنڊن يونيورسٽيءَ مان معاشيات ۾ ايم. اي ڪري وطن موٽيو. سندس تصنيفن ۾ هيٺيان ڪتاب شامل آهن: ’سنڌ ۾ آبپاشيءَ جا مسئلا ۽ زراعت‘ (لنڊن يونيورسٽيءَ مان ڪيل ايم اي جي انگريزيءَ ۾ ٿيسز، جنهن جو بعد ۾ سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيو)؛ ’سنڌ جي تاريخ -ارغون- ۽ ترخان دور‘، ’سنڌ جي تاريخ ڪيئن لکجي‘ ۽ ’تاريخ جو سبق‘ (ڊاڪٽر مبارڪ عليءَ جي ڪتابن جا ترجما)؛ ’سنڌ جي اقتصاديات‘ (شريڪ مصنف) سنڌالاجيءَ طرفان ڇپايل، ’سنڌ جو آواز‘ (ڊاڪٽر مبارڪ عليءَ جي ڪتاب جو ترجمو)، ’اچو ته نئين سنڌ جي تعمير ڪريون‘. ’هي جي واڪا واءُ ۾‘، ’چار مارچ ۽ اڄوڪي سنڌ‘ (ترتيب). ’ڏاها هن ڏيهه جا‘ (ڪونج رسالي ممبئيءَ پاران ڇپيل)، ’ڪوميلا کان اورنگيءَ تائين‘، (اختر حميد خان جي ڪتاب جو ترجمو)، سنڌي ٻولي، ماضي، حال ۽ مستقبل (ترتيب) انهيءَ کان سواءِ اقتصاديات، سماجيات ۽ سنڌ جي ادبي، ثقافتي، فني ۽ معاشي مسئلن تي 200 کن تحقيقي مضمون مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپيل اٿس. انهيءَ کان سواءِ سندس ننڍڙا سفرناما پڻ ڇپيل آهن. مترجم جي حيثيت سان سنڌ بابت -انگريز- عملدارن ۽ ٻين جي مضمونن جا انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ ڪيترا ترجما پڻ ڇپيل اٿس. پروفيسر -اعجاز- قريشيءَ، 8 سال حڪومت پاڪستان طرفان قائم ڪيل نئشنل رورل سپورٽ پروگرام (NRSP) جو ڊائريڪٽر رهيو آهي. جڏهن ته سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ قائم ڪيل ”سنڌ ڊيولپمينٽ اسٽڊي سينٽر“ جو ڊائريڪٽر، مهراڻ يونيورسٽيءَ ۾ ”ڊائريڪٽر پلاننگ“، سنڌ يونيورسٽيءَ جي آءِ بي -ايس- جو ڊائريڪٽر، سنڌ ايجوڪيشن ٽرسٽ جو سيڪريٽري، اين جي اوز فيڊريشن سنڌ جو چونڊيل چيئرمئن، -بيسنت هال- ٿياسافيڪل سوسائٽيءَ جو مئنيجنگ ميمبر ۽ ايس. آر. ايس. پيءَ جو سيڪريٽري پڻ رهيو آهي. لنڊن يونيورسٽيءَ ۾ کيس ٻه ڀيرا وزيٽنگ فيلو به چونڊيو ويو، جڏهن ته آمريڪا جو وڏي ۾ وڏو تعليمي اوارڊ ’فل برائيٽ‘ به کيس ملي چُڪو آهي. هن وقت سيڊا ۾ جنرل مئنيجر آهي ۽ سنڌ ۾ پاڻيءَ/آب پاشيءَ جي سڌارن تي ڪم ڪري رهيو آهي. ) مختيار احمد ملاح جا مضمون ۽ مقالا۔۔
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ادا نثار ابڙو صاحب اسلام عليڪم،محترم ممتازوگهيو صاحب جي مهربانين سان جيڪا مٿين تفيصل سنڌ ۽ سنڌي ٻولي جي ترقي لاء انگريز ڪئي کي پڙهڻ کانپوء به اڃان اوهان انهن انگريزن جي انهن سٺن عملن کا نه سراهيندا۔،اسان ته هن سنڌ ۽ سنڌي زبان جي سڄڻ جو مختصر الفاظن ۾ ذڪر ڪيو هو پر ادا ممتاز وگهيو ته تفيصل ڏئي قرب ڪري ڇڏيا۔توهان هڪ لمحي لاء اهو ضرور سوچ جو ته اسان جي مٿان جو انگريزن جي حڪومت مسلط ٿئي ،اها انهن جي قومي چالاڪي جي ڪري يا اسان جي مسلمان حڪمرانن جي عياشين ۽ ناقص پاليسين جي ڪري ٿئي۔اڄ ته الحمدالله اسان آزاد ملڪ ۾ ساه کڻي رهيا آهيون ۽ اسان جا صاحب اقتدار ،اسان جي پنهنجي ٻولي وارا آهن ۽ هن ڌرتي تي جنم ورتو آهي ،انهن سنڌي ٻولي جي فروغ لاء ڪهڙي ڪوشش ڪئي يا هنن سنڌ کي ڪهڙِي ترقي ڏياري۔هنن کان ته اهئي انگريز حڪمران بهتر هئا جن ڀلي کڻي ملڪ تي قبض ڪرڻ لاء پر سنڌي ٻولي ۽ سنڌ جي ترقي ۾ اهم ڪردار ته ادا ڪيو۔
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ادا توهان جي مهرباني جو توهان منهنجي هن ننڍڙي ڪوشش کي پسند ڪيو، ادا اهيا به حقيقت آهي ته جتي انگريزن سنڌ تي حڪومت ڪئي آهي ۽ پنهنجا مفادات حاصل ڪيا آهن ۽ (اهيا به حقيقت آهي ته انگريزن جي اهيا پاليسي رهي آهي ته اهي جنهن به هنڌ ويندا آهن ته اتان جي ماڻهن کي ويجهو ٿيڻ لاء انهن جي ٻولي سکندا آهن ۽ اهيو به فطري عمل آهي ته جيڪو توهان سان توهان جي مادري زبان ۾ ڳالهائيندو آهي توهان ان جي ويجهو ئي ٿيندا آهيو) ، ۽ ڪجهه ڳالهين ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن کي نقصان به ڏنو آهي، پر ان سان گڏ سنڌ، سنڌي ادب ۽ سنڌي ٻولي لاء ڪم به ڪيو آهي۔ جنهن جا ثبوت اڄ به موجود آهن، هون به شايد ( جيئن اسان پنهنجن وڏن کان ٻڌو آهي ته ) انگريزن جي دور حڪومت ۾ ايتري انڌيرنگري نه هئي جيڪا هاڻ آهي، خاص ڪري سنڌ ۾ ۽ سنڌ جي شهر ڪراچي ۾،جڏهن ته ان دور ۾ هن ڪراچي شهر ۾ هر مذهب جو ماڻهون رهندو هو، هندو، مسلم، سک، عيسائي، پارسي وغيره مگر ان وقت ۾ به اهڙو قتل عام نه هو، جيڪو هاڻ آهي، جو روز هڪ مسلمان ٻئي مسلمان کي قتل ٿو ڪري، جڏهن ته هن وقت ڪراچي ۾ 99 سيڪڙو مسلمان ئي رهن ٿا،
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ۔۔۔۔۔ ادا رحيم بخش پنهور صاحب توهان جي مهرباني جو توهان اسان جي هن ڪوشش کي پسند ڪيو، ادا توهان سنڌ سلامت تي مون وانگر تمام گهٽ نظر ايندا آهيو، مصروف آهيو يا سنڌ سلامت سان دلچسپي گهٽجي وئي آهي،
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ سائين ممتاز جن جي مضمون ۾ ڪافي تفصيلي معلومات آهي سندن اها ڪوشش قابل تعريف آهي جو پاڻ وقت ڪڍي ايترو تفصيلي مضمون تيار ڪيو اٿن۔
جواب: سنڌ ۽ سنڌي زبان جو هڪ انگريز سڄڻ ڪافي سٺي ڄاڻ ملي سائين نثار ابڙو صاحب جن جي تحرير مان، حالانڪه ادا ممتاز وگهيو صاحب به سٺي ڄاڻ شيئر ڪئي پر سندن ليک هميشه تمام گهڻو تفصيلي ۽ ڊگها هوندا آهن، اڄ جي مصروف ترين زندگي ۾ ڪجھ گهڙيون ڪڍي اسان سنڌي جڏهن سنڌ سلامت تي اچون ٿا، ۽ وري لوڊ شيڊنگ جو عذاب، ان سان گڏو گڏ سنڌ جي ڪافي علائقن ۾ انٽرنيٽ جي بنيادي سهولت جو اڻلڀ هئڻ تمام ڏکائيندڙ هجڻ سان گڏو گڏ ڊگها مضمون پڙهڻ ۾ پڻ رڪاوٽ هوندو آهي، ان ڪري آ گذارش ڪندس ته دوست گهڻا ڊگها مضمون ڏيڻ کان پاسو ڪن، ها سائين نثار ابڙو صاحب جن جيتري تفصيل ضرور ڏجي، ڇو ته هڪ ته انهن ۾ جامع معلومات ملڻ سان گڏو گڏ اختصار کان به ڪم ورتو ويندو آهي۔
