سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جو وڇوڙو دستگير ڀٽي [JUSTIFY] اڃا چوٿين اپريل تي عوامي ليڊر ذوالفقار علي ڀٽو جي شهادت واري ورسيءَ جو ميڙاڪو پورو ڪري ماڻهو پنهنجن گهرن تي مس پهتا ته اپريل جو ستون ڏينهن به سنڌين لاءِ نڀاڳو ڏينهن ثابت ٿي پيو، جنهن هڪ ٻيو مانجهي مڻيادار، سنڌ امڙ جو سچو حلالي پٽ ۽ دلير قومي سرواڻ بشير خان قريشيءَ کي اسان کان کسي ورتو آهي. معنيٰ ته اپريل جو هيءُ سڄو هفتو پاڻ ماڻهن لاءِ هاڻي هر سال سوڳ ۾ گذارڻ جو سامان سهيڙي ويو آهي. چوٿين اپريل 1979ع تي ڀٽو شهيد کي فوجي سرڪار طرفان ڦاهي چاڙهي شهيد ڪرڻ کان وٺي بشير خان جي اڄوڪي ڏيل ڏاريندڙ وڇوڙي تائين گذريل 33 سالن جي مختصر عرصي ۾ سنڌي عوام سان ٻين سوين ڏاڍاين ۽ ناانصافين کان علاوه سندن ليڊر شپ جي ٽريجڪ انجام واري صدمي جو هيءُ ڇهون واقعو آهي. انهيءَ عرصي اندر اسان بينظير شهيد، فاضل راهو، مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ مير شاهنواز جهڙن دلير قومي هيرن سان گڏوگڏ سهسين قومي سياسي ڪارڪنن جي وڇوڙي جا وَڍ سَهي چُڪا آهيون، جن مادرِ وطن مٿان ڌارين جي بالادستيءَ ۽ قبضي خلاف جدوجهد ۾ پنهنجي حياتيءَ جو پل پل ارپي ڇڏيو هو. عاشق زهر پياڪ، وِهُه ڏسي وِهسنِ گهڻو، ڪَڙَي ۽ قاتِل جا، هميشه هَيراڪَ، لڳين لنئو لطيف چئي، فنا ڪيا فراق، توڻي چِڪَنِنِ چاڪَ، ته به آهه نه سلن عام سين! عام رواجي طرح جيڪڏهن ماڻهن جو ڪو به محبوب اڳواڻ اسي يا نوَي سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪري ٿو، تڏهن به سندس پوئلڳن کي صدمو رسي ٿو، پر جڏهن اسان جا جوان جماڻ هيرا پنهنجي ڦوهه جوانيءَ ۾ ئي وڇوڙي جا وَڍ وجهي ٿا وڃن ته مسڪين ماڻهو پاڻ کي يتيم ۽ لاوارث نه سمجهندا ته ٻيو ڇا سمجهندا؟ اتفاق ڏسو اسان جي مٿين سمورن سياسي اڳواڻن ۽ املهه تاريخي ڪردارن جي ڄمڻ وارو هنڌ ۽ تعلقو به ساڳيو رتوديرو ۽ ضلعو به لاڙڪاڻو ئي آهي. جيتوڻيڪ هنن شخصيتن جي سياسي جدوجهد بي مثال آهي، پر منزل ڏانهن وڌڻ واريون، سندن واٽون جدا جدا هيون. پنهنجي منزل ۽ مقصد سان سندن سچو عشق بي مثال ۽ لازوال بڻجي چڪو آهي. بشير خان قريشيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪراچيءَ ۾ 23 سال اڳ 1989ع ڌاري ٿي، جڏهن آئون هلال پاڪستان جو چيف ايڊيٽر هئس. بشير خان سان ٻي ملاقات ڪئين سالن کان پوءِ ڪراچي پريس ڪلب ٻاهران تڏهن ٿي، جڏهن هو پنجاب جي سرحد وٽان پيرين پنڌ هزارين ماڻهن جو قافلو وٺي ڪيترن هفتن جو سفر ڪري ڪراچي پهتو هو. آئون سندس ٻنهي پيرن ۾ لِڦون ڏسي ان ڏينهن سنڌ سان سندس سچي عشق جو قائل ٿي پيو هئس. اهو جنرل مشرف جو دور هو ۽ سنڌ اندر ڪالاباغ ڊيم خلاف جدوجهد عروج تي هئي. پاڻيءَ جي کوٽ جو سوال هجي يا ناڻي جي ورڇ، سنڌين جي روزگار ۽ وسيلن جي مالڪيءَ مٿان ڌارين جو قبضو هجي يا آدمشماريءَ ۾ ٿيندڙ گهوٻين ۽ بدعنوانين واري چال، سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيارڻ يا سنڌ اندر قبائلي جهيڙن ۽ تعليمي ادارن ۾ بدامني ختم ڪرائڻ، انهن مڙني حساس مامرن تي هو بجليءَ واري رفتار سان ڳوٺ ڳوٺ، شهر شهر ماڻهن جا ميڙ ڪري، سجاڳي ۽ شعور جي لاٽ ٻارڻ لاءِ هر وقت آتو نظر ايندو هو. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ وڏيرن ۽ سردارن هٿان ستايل ۽ ڪارو ڪاريءَ جي عذاب ۾ ڦاٿل ۽ اغوا ٿيل ماڻهن خاص ڪري هارين نارين ۾ قومي ٻڌيءَ جو گهرو شعور پيدا ڪرڻ لاءِ سائين جي ايم سيد جو هيءُ ديوانو عاشق پاڻ ايتري ته ذاتي دلچسپي وٺندو هو، جنهن جو مثال ڪنهن ٻئي قومپرست اڳواڻ قائم نه ڪيو آهي. سندس ڪوششن سان ئي وقت بوقت سنڌ جي مختلف قومپرست پارٽين جا اتحاد جڙندا رهيا، جنهن جو آخري شاندار سوڀارو مظهر پاڻ سڀني گذريل سال 21 آگسٽ تي سنڌ جي ورهاڱي واري سازش خلاف ٿيل مڪمل هڙتال ذريعي ڏٺو. آئون ناز سهتي جي انهيءَ راءِ سان سهمت آهيان ته فقط 2 هفتا اڳ ۾ ڪراچيءَ جي بندر روڊ تي تبت سينٽر آڏو فريڊم مارچ کي خطاب ڪندي سنڌ جي هن عاشق سُوريءَ کي سينگارڻ واري ڳالهه ڪري اهي لفظ ڪيئن ادا ڪيا ته، ”ڪيترو عرصو لنگهي ويو آهي، جو منصور ۽ دار و رسن جو پاڻ ۾ ميلاپ نه ٿيو آهي“. سندس انهن لفظن جو پڙاڏو اڃا فضائن ۾ ئي هو ته فقط ٻن هفتن کانپوءِ بشير خان سنڌ ۽ سنڌين کي روئيندو ڇڏي پاڻ موڪلائي وڃي منصور هلاج سان مليو. ٻه هفتا اڳ ڪراچيءَ ۾ فريڊم مارچ دراصل بشير خان جي گذريل ويهن سالن دوران سنڌ جي گاديءَ واري شهر جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ گهٽي گهٽي ۾ ڪيل پورهئي کي سڄي سنڌ جي سموري عوام سان ڳنڍي، سنڌ جي ورهاڱي واري سازش سٽيندڙ ڌرين کي هڪ کليل وارننگ ڏيڻ هو ته، ”سنڌي ماڻهو پنهنجي ڌرتيءَ جي هڪڙي انچ تان به دستبردار نه ٿيندا. دشمن ڀلي کڻي هٿيارن، بندوقن ۽ توبن سان وار ڪن، اسين امن جو پرچم هٿن ۾ جهلي پنهنجي ڌرتي ماءُ جي حفاظت ڪنداسين ۽ سِرن جا نذرانا ڏيڻا پيا ته منصور واري واٽ وٺي ڏيکارينداسين.“ پڙهندڙن کي ياد هوندو ته ڪراچي شهر جي ديوارن تي ”مهاجر صوبي“ جا نعرا لکرائي جيڪا غير آئيني ۽ غير قانوني شرارت ڪئي ويئي هئي، انهيءَ خلاف جڏهن سنڌ اسيمبلي ۾ ٺهراءُ پيش ڪيو ويو ته مسرور جتوئيءَ جي اهڙي ٺهراءَ کي سواءِ چند سرڪاري ڌر جي ميمبرن جي، ٻين پاران موٽ نه ملڻ ڪري سنڌي عوام ۾ جيڪو تاءُ پيدا ٿيو هو، مرحوم بشير خان قريشيءَ انهيءَ عوامي ڪاوڙ جي اظهار واسطي ئي ڪراچي شهر جي مرڪز ۾ فريڊم مارچ وارو شاندار پرامن مظاهرو ۽ جلسو ڪري پريشان ٿيل سنڌي ماڻهن جي دلين کي آٿت ڏيڻ ۾ به اڳڀرائي ڪئي ۽ کين وطن جي مالڪيءَ جو احساس ڏياريو. شڪر آهي جو سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه کي ڪراچيءَ جي ٻهراڙين جا ڳوٺ ۽ ڳوٺن ۾ رهندڙ ڌرتي ڌڻي سنڌي ماڻهو اڄ چئن سالن کان پوءِ ياد آيا آهن، جن کي سندن ڳوٺ پڪا ڪري ڏيڻ لاءِ سندون ورهايون ويون آهن. ڪير مڃي يا نه مڃي، قومپرست ڌرين خاص ڪري جيئي سنڌ قومي محاذ جي رهبر بشير خان قريشي جي ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ تنظيمي سرگرمين، ملير، گڏاپ، لياري، ابراهيم حيدري ۽ گلشن حديد ۾ عوامي گڏجاڻين، علي قاضيءَ پاران سڏايل ايڪتا وارن ميڙاڪن ۾ عوامي قافلن سان شرڪت نه رڳو سنڌي ماڻهن کي موبلائيز پئي ڪيو آهي، پر پيپلز پارٽيءَ جي سرڪار مٿان پريشر پڻ وڌو ته اها مفاهمت جي آڙ ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي مفادن خلاف سوديبازيءَ کان پاسو ڪري. منهنجي راءِ ۾ بشير خان قريشيءَ جو مڙهه جيڪڏهن ڪراچي ۾ دفنايو وڃي ها ته سنڌ جي قومي تحريڪ لاءِ اهو سٺو سنئوڻ ثابت ٿئي ها، لطيف سائين جي لفظن ۾ کيس خراج تحسين پيش ڪريان ٿو: اُٿيو ۽ اُٿياڪ، ڪالهوڪو ڪاڏي گيو؟ ويو جاڳائي جيڏيون! بِرهُه هيءُ بيباڪ، چُر ڦرڪاري چاڪ، سُورُ سمهاري ڪين ڪي![/JUSTIFY] روزانه ڪاوش جي ٿورن سان ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ تابوت ۾ تاريخ آ نثار کوکر [JUSTIFY]چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ ٽيچنگ اسپتال جي وڏن ونگن واري مک دروازي تي ماڻهن جي اهڙي ته پيهه هئي، جو گذرڻ محال هو. هونئن ته لاڙڪاڻي جي وي آءِ پي روڊ سان لڳندڙ هر چوڪ تي ڪارڪنن جي رش هئي، پر چانڊڪا اسپتال ۾ جيئن ته پوسٽ مارٽم ٿيڻو هو، تنهن ڪري سوڳوار ڪارڪنن جي رش تمام گهڻي هئي. بشير خان جي منهن جي جهلڪ ڏسڻ لاءِ جڏهن قطارون ٺهڻ لڳيون ته سوڳوار ماحول سڏڪا سڏڪا ٿي ويو. اسين جڏهن کاٻي پاسي واري فوٽ پاٿ تي چڙهي منهن ڏسڻ جي تياري ڪرڻ لڳاسين ته اسپتال ۾ مريضن جي تيمارداري لاءِ آيل عورتن اسان کي مشورو ڏنو ته رستي جي ٻنهي پاسي جڙندڙ قطارن مان ساڄي پاسي ٿي بيهو ته منهن ڏسي سگهندئو. بشير خان جي جيئري توڙي مئي سندس چهري ۾ عوامي جهلڪ ۽ عوامي دلچسپي وڌيڪ هئي. سندس مڙهه واري ايمبولينس جيئن ئي مک دروازي ۾ داخل ٿي ته ماڻهن جي رش تمام گهڻي وڌي وئي ۽ مون کي مشهور صحافڻ ۽ ناول نگار اوريانا فلاسي جي ناول A MAN جا منظر ياد اچڻ لڳا، جنهن ۾ هوءَ مرندڙ سياستدان هيرو کي مخاطب ٿي لکي ٿي ته، تنهنجي تابوت سان گڏ ماڻهن جون ڇوليون هڻندڙ سمنڊ گڏ هو. ماڻهن جون اهي ڇوليون ڪڏهن مون کي تنهنجي تابوت ڀرسان پيون ڪن ته ڪڏهن ان کان گهڻو پري مرڪزي دائري لاءِ ٻاهر وڃي ڦٽو پيون ڪن، پر آئون تنهنجي ان آخري سفر ۾ توسان گڏ پيئي هليس. ائين ئي بشير خان جي آخري سفر ۾ آئون ڪارڪنن جي سمنڊ ۾ گهيريل هيس. ڪڏهن ويجهو ته ڪڏهن پري ٿيندو رهيس، پر گڏ هئس. سڪرنڊ جي ايمبولينس جڏهن ويجهو پهتي ته گلن جي چادرن ۽ اجرڪن ۾ ويڙهيل ان شخص جو چهرو اڀري اڳيان آيو، جيڪو مشڪوڪ حالتن ۾ ماني کائڻ کانپوءِ مري ويو آهي. سندس چهرو لُڪن جي لوساٽيل ۽ ڊگهي سفر کان پوءِ به نه ٿڪجندڙ شخص وارو چهرو هو. فرد واحد جو جنازو ڪين آ دوستو! تابوت ۾ تاريخ آ هزارين ڪارڪنن ۽ همدردن جي گهيري ۾ آيل ايمبولينس ڪِوِل جيان رڙهندي مردي خاني طرف وڃي رهي هئي. ڪنهن به اسپتال جي ان جڳهه کان الائي ڇو مون کي نفرت رهي آهي، ان طرف ويندي ڪنهن کي به نه ڏسي سگهندو آهيان، هي ته بشير خان جو مڙهه هو-چانڊڪا ڪاليج ۾ اسپتال جي آڳنڌ ۾ سوڳوار ماحول سبب اداس ڪندڙ خاموشي ڇانيل هئي، شهر جا دڪان به بند هئا، بازارون ويران ويران-لاڙڪاڻي جي هوائن ۾ اپريل جي اداسي ڪا نئين ته ناهي. اڃان اهو سوچي ئي رهيو هئس ته هڪڙي ظالم ميسيج ڪيو ته، سنڌ! تنهنجي هوائن ۾ هُرندا سدا هاءِ پهريان ڏينهن هي اپريل جا بشير خان پنجاهه سالن کان مٿي وارو سفر طئه ڪري هاڻي جڏهن رتيديري جي موٽڻ پور محلي طرف موٽيو آهي ته ائين لڳي ٿو ته هي شخص ڄائو ئي آزادي ۽ انقلاب جا جهنڊا بلند ڪرڻ لاءِ هو. سندس سياسي سفر تي نظر وجهبي ته هو شاگرد سياست کان اهڙو ته متحرڪ نظر اچي ٿو، جو سنڌ زرعي يونيورسٽي ۾ جساف جو ميمبر ٿيڻ جي ڪجهه ئي سالن اندر هو عهدي تي اچي وڃي ٿو ۽ چند ئي سالن ۾ هو مرڪزي عهدن تي به اچي ٿو وڃي. ڪراچيءَ ۾ 23 مارچ جي موقعي تي لکين ماڻهو گڏ ڪرڻ کانپوءِ سندس سياسي قد تمام گهڻو مٿي ٿي ويو ۽ ڪنهن فقير کي مون چيو ته توهان ”ڄامائين“ نيٺ هڻي وڃي هنڌ ڪيو. بشير خان قريشي، آصف بالادي ۽ ٻين سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن کي سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊو ڄام ۾ پڙهڻ ڪري سندن ويجهي سرڪل ۾ کين ”ڄامائي“ سڏيو ويندو آهي. سنڌ جي قومپرست سياست ۽ خاص ڪري جيئي سنڌ جي نعري ۽ جهنڊي هيٺ هلندڙ جماعتن ۽ اڳواڻن منجهان بشير خان اهو پهريون اڳواڻ آهي، جنهن قومپرست سياست کي عوامي انداز ڏنو. سندس تقرير ۽ ڳالهائڻ جو انداز اڃان تائين نج ڳوٺاڻو رهيو، سندس اٿڻي ويهڻي جا رويا ۽ طور طريقا به عوامي هئا. ڪراچي واري فريڊم مارچ کان ڪجهه ڏينهن اڳ حيدرآباد جي سول سوسائٽي سان ڊائلاگ پروگرام ۾ شريڪ ٿيو. هن سمورن پڙهيل لکيل دانشور ٽائيپ ماڻهن کي سڌن اکرن ۾ ٻڌايو ته ”ابا هن ملڪ کي جاڏهون تاڏهون همراهه تاڙيون ويٺا اٿوَ، ته ڪٿان نه ڪٿان ڌڪ هڻي ڪڍونس. اجايو جو ڪو ٻيو هڻي تنهن کان اسان ڇو نه پنهنجو وارو وڄايون.“ هن جا لفظ ۽ انداز بلڪل سادو، پر پيغام سخت-سن واري سيد جي پيغا کان جيئن سندس هم ذات ۽ هم طبقي وارا وڏيرا، پير، مير، سردار ڀڄي ويا، تيئن ئي بشير خان کان ڪيترائي ماڻهو ڇرڪيل رهيا. پر هو مسلسل ۽ مستقل هلندو رهيو، اهڙي واٽ تي جنهن جي راهه اڻانگي ۽ سفر مشڪل. جن کي عشق اندر ۾، تن کي اڃ نه بک وحدت منجهه وصال جي ٿا سدا ماڻن سک بشير خان قريشي قومپرست سياست جي مقبوليت واري ان درجي کي وڃي پهتو، جتي شايد پهچڻ جي هر ڪنهن کي تمنا هجي. هن جيئن سنڌ ۽ آزاديءَ جي نعرن ۽ اجتماعن کي نشترپارڪ ۽ سن جي گهٽين مان ڪڍي تبت سينٽر ۽ ريگل چوڪ جهڙين عوامي جڳهن تي آندو، جتي هو ڪڏهن لکين ماڻهن سان گڏ بيٺل هو ته ڪڏهن سائين جي ايم سيد جي پوٽي زين شاهه سان گڏجي پوليس جون لٺيون ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا شيل پيو کائي. پوليس تشدد بعد سندس ليڙون ليڙون ٿيل قميص ڏسي ڪنهن چيو ته، سنڌي وڏيرن کي ڇڏيو، سنڌي غريب ماڻهو ڪراچي جي چوڪن تي ائين ئي ڪٽجي رهيو آهي. ريگل چوڪ تي ان اڪيلي ڪٽجندڙ بشير خان ڪجهه ئي سالن ۾ ماڻهن جو اهڙو ته نيٽ ورڪ جوڙي ورتو، جو شاهراهه فيصل تي کيس قتل ڪرڻ وارا پهتل مشڪوڪ ماڻهو جوابي حملي ۾ پاڻ قتل ٿي ويا. سندس ڪارڪن مشتاق خاصخيلي شهيد ٿي ويو. ان واقعي کان پوءِ ڪراچي ۾ ڪم ڪندڙ مختلف سياسي مافيائن کيس تمام گهڻو سنجيدگي سان ورتو. جيئن سنڌ جي سياست ۾ ڪنهن زماني ۾ گل محمد جکراڻيءَ جي وڏي مقبوليت هوندي هئي، کيس شاگرد ڪارڪن ايترو ته پروٽوڪول ڏيندا هئا جو بشير قريشي پاڻ بندوق کڻي سندس پهرا ڏيندو هو. پر بشير خان جي منزل پارليامينٽ هائوس نه هئي ۽ هن پنهنجي راهه تبديل ڪرڻ جي ڪوشش به نه ڪئي ۽ حالتن کيس اهڙي مقام تي پهچايو، جتي پهچڻ جي اڪثر ايم اين ايز ۽ سينيٽرز خواهش ڪندا آهن. آئون بشير قريشي جا اهي فوٽو ڏسان ٿو، جن ۾ هو ڪنهن لاڪ اپ ۾ اقبال عرف دريا خان تنيو سان گڏ ويٺل آهي. گرمين سبب سندن قميصون لٿل آهن. هڪ ٻي تصوير ۾ ستار موريو، گل محمد جکراڻي ۽ ٻيا بيٺل آهن. فوٽو ڏسي اهو ئي چئجي ٿو ته وقت سدائين هڪ جهڙو نه ٿو رهي، ڪردار به سدائين هڪ جهڙا نٿا بيهن ۽ بشير خان جو ڪردار مستقل مزاجي ۽ مسلسل جدوجهد سبب نمايان ٿي بيٺو آهي. جيئڻان اڳي جي جيئا، جڳ جڳ سي جيئن، اوءِ موٽي ڪين مرن، مرڻا اڳي جي مئا! بشير خان قومپرست سياست کي عوامي رنگ ڏيڻ سان گڏ سنڌ جي مٽي ۽ خمير ۾ ڳوهيل صوفياڻي رنگ کي اپنايو. هن جي هٿ جوڙ، نياز نوڙت سڀني سان رهي ۽ هن پنهنجي اَنا کي در در جهڪايو، پر مقصد تان ڪنڌ نه جهڪايو. هن جي برداشت ۽ انداز عوامي هو. ڪجهه سال اڳ ڪي ٽي اين نيوز لاءِ مون سندس انٽرويو ڪيو، جنهن ۾ اهڙا ته چڀندڙ سوال ۽ مٿس لڳندڙ متضاد الزام شامل هئا، پر هن ڪا به ڪاوڙ نه ڪئي. حالانڪه مون کي ذاتي طور خبر آهي ته کيس تمام گهڻي جاين تي گهڻن ئي سوالن جا جواب ڏيڻا پيا هئا. ان برداشت ۽ ساٿ کي گڏ کڻي هلڻ واري لاڙي ئي کيس سمورن تضادن جي باوجود ڪارڪنن جو حقيقي ”وڏو“ بڻائي ڇڏيو. سندس ڪارڪن قرب ۽ پيار مان سندس نالو وٺڻ بدران کيس ”وڏو“ چوندا هئا. اپريل جي اها رات چوڏهينءَ جي چنڊ جي رات هئي. ان رات دير سان آئون خيرپور ناٿن شاهه جي پوليس ڪانواءِ ٽوڙيندو لاڙڪاڻي پهچڻ جي ڪوشش ۾ هئس، نصير آباد کانپوءِ شروع ٿيندڙ سنسان روڊ تي پوندڙ ڀرئي چنڊ جي چانڊوڪيءَ ۾ آئون اهو ئي سوچي رهيو هئس ته سنڌ جي روڊن تي ڪيڏيون نه سنڌ جون جوانيون ختم ٿيون آهن، سرمد سنڌيءَ کان حسن درس ۽ بشير قريشي تائين هي سڀ مسافر اويلا ڇو هوندا آهن، جيڪي چانڊوڪي راتين ۾ وڇڙي ٿا وڃن. نڪا مند مرڻ جي، نڪو جيئڻ جام، ويندو مثل واءُ جي، هي طلسم ترت تمام، حياتي حرام، بنا يادگيري يار جي![/JUSTIFY] روزانه ڪاوش تان ورتل ____________________________________________ جيئڻ ٿورا ڏينهڙا جامي چانڊيو [JUSTIFY] سنڌ هونئن ئي هر لحاظ کان سورن ۾ آهي ۽ ان صورتحال ۾ سنڌ جي هڪ بهادر ۽ سدوري پُٽَ بشير خان قريشيءَ جو لاڏاڻو سچ پچ ته ڪنهن وڏي قومي سانحي کان گهٽ ناهي. هونئن ته سنڌ جي ترقي پسند ۽ قومي سياست ۾ اهڙا انيڪ ڪردار ٿي گذريا آهن ۽ اڄ به موجود آهن، جيڪي سدائين قومي اُتساهه جي علامت رهيا، پر بشير خان قريشيءَ ۾ ڪا خاص مڻيا هئي، جو هو سنڌ جو هڪ هر دل عزيز ماڻهو هو. سياست جي ميدان تي سدائين ماڻهو تڪرارن ۽ تضادن جي گهيري ۾ رهي ٿو، پر سنڌ جي سياست ۽ شهيد فاضل کانپوءِ بشير خان قريشي شايد اهو واحد سياسي ڪارڪن/اڳواڻ هو، جيڪو ذاتي طور سڀني لاءِ قابلِ قبول هوندو هو. مون پنهنجي گذريل پنجويهن سالن جي سياسي ۽ ادبي زندگيءَ ۾ ڪنهن به ماڻهوءَ کي بشير خان جي غيبت ڪندي نه ٻڌو. هو سنڌ جي روايتي محبتي مٽيءَ مان ڳوهيل ماڻهو هو. سائين جي ايم سيد منهنجي والد صاحب جو دل گهريو دوست هو ۽ مون کي سدائين دل سان ڀائيندو هو. مان ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو جي تعليم جي وقت کان وٺي سائينءَ وٽ اڪثر ويندو هوس ۽ بشير خان قريشيءَ سان منهنجون ابتدائي ملاقاتون اتي ئي ٿيون. ان زماني ۾ مون سدائين کيس سائينءَ جي قربت ۾ ڏٺو ۽ سائين جي ايم سيد جو ساڻس پيار، اعتبار ۽ شفقت به ڏسڻ وٽان هوندي هئي. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هن جي سياسي تربيت سڌيءَ ريت سائين جي ايم سيد جي هٿن ۾ ٿي هئي. سائينءَ سان هن جي محبت، عشق جي حد تائين هئي، پر مون سائينءَ جي بشير خان سان قربت ۽ شفقت پڻ اکين سان ڏٺي. بشير خان جي پهرين خوبي اها هئي ته هو هڪ بيحد سادو ۽ سڌو ماڻهو هو. سنڌ جو هڪ روايتي نج بنار ماڻهو هو. هن ۾ هلڪڙائپ ۽ ڏيکاءَ پسنديءَ جا لاڙ بلڪل نه هئا. بشير خان هڪ عملي ماڻهو هو. مان سمجهان ٿو ته سنڌ جي قومي سياست ۾ سندس همعصر قيادت مان جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو جو سڀ کان وڌيڪ عوامي رابطو هو يا عوام کي متحرڪ ڪرڻ جي صلاحيت هئي ته اهو بشير خان قريشي هو. بشير خان جي هڪ ٻي خوبي اها هئي ته هو سنڌ جي وضعدار روايتن جو امين هو. فضيلت، نهٺائي، قرب، درگذر، وفاداري، وڏن جي عزت ۽ بهادري، سنڌ جي مٽيءَ جا اُهي سمورا روايتي مثبت ڳُڻ ئي هئا، جن بشير خان قريشيءَ کي هڪ اهڙي مڻيادار سياسي ڪارڪن/اڳواڻ طور اڀاريو، جيڪو سڀني لاءِ قابل قبول ۽ هر دل عزيز هو. سنڌ جو هي اهڙو نفسياتي طور بحراني دور آهي، جنهن ۾ هر ماڻهو هڪ ٻئي سان وڙهيو پيو آهي. اڻ سهپ، ساڙ، ڪينو، ڏيکاءَ پسندي، ٻئي کي هيٺ ڪري پاڻ کي مٿي ڪرڻ جهڙي سطحي ۽ جاگيردارانه سوچ، ذاتي مفاد پرستي ۽ روين ۾ عدم توازن اڄوڪي سنڌ جا عام رجحان آهن، پر بشير خان قريشي انهن منفي رجحانن کان آجو ماڻهو هو. جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هو پنهنجي اندر ۾ هڪ متوازن، پر سڪون ۽ وڏو ماڻهو هو. مان ڪيترا ڀيرا مٿس روبرو سخت تنقيد به ڪندو هوس، ته هميشه کلي چوندو هو ته، ”پوءِ توهان وقت ڏيو، رهنمائي ڪريو.“ سنڌ جي سياست ۾ اها فضيلت ۽ نهٺائي مون تمام گهٽ ماڻهن ۾ ڏٺي. جيئي سنڌ ۽ عوامي تحريڪ جا اختلاف هميشه عروج تي رهيا، پر مون بشير خان کي سدائين پليجو صاحب سان نهايت عقيدت، احترام ۽ نوڙت سان ملندي ڏٺو ۽ پليجي صاحب جي ساڻس شفقت به ڏسڻ وٽان هوندي هئي. پليجو صاحب نه رڳو کيس ڀانئيندو هو، پر سندس بهادريءَ ۽ فضيلت کي ساراهيندو پڻ آهي. سندس دل ۾ اها جاءِ بشير خان پاڻ ٺاهي. هو پاڻ کي هڪ اڳواڻ کان وڌيڪ هميشه هڪ ڪارڪن سمجهندو هو ۽ مون سدائين هن کي سياسي تعصب کان بالاتر ڏٺو. بشير خان قريشي سياسي طور به هڪ پختو ۽ ڪڙهيل ماڻهو هو. هن گذريل ڏهاڪي ۾ جيئي سنڌ جي سياست کي نئون رخ ڏيڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي، جيڪا سياسي تنظيم ۽ روايت رڳو تعليمي ادارن تائين محدود هوندي هئي. هن ان کي سنڌي عوام تائين وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ گذريل سڄو ڏهاڪو هو عوامي رابطي ۽ عوام کي متحرڪ ڪرڻ ۾ مصروف رهيو ۽ ان جو ثبوت سندس ڪوٺايل وڏا وڏا عوامي ميڙ هئا. جتي به قبائلي جهيڙن جي صورت ۾ سنڌي ماڻهن جون هڪ ٻئي خلاف خونريزيون ڏسندو هو ته هو اُتي منٿ ميڙ قافلو وٺي وڃي، کين هڪ هنڌ گڏ ويهاري سندن خوني تڪرار نبيرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. بشير خان سنڌ جو سچو سپاهي هو. هو سنڌ جي قومي سياسي تنظيمن مان پهريون اڳواڻ هو، جنهن سنڌ جي راڄڌاني ڪراچيءَ کي پنهنجيءَ سياست جو مرڪز ٺاهيو. اها سوچ سندس سياسي ۽ قومي بصيرت جو وڏو ثبوت آهي. بشير خان قريشيءَ جي هڪ نرالي خوبي اها به هئي ته سياسي اختلافن کي ڪڏهن به ذاتي رنگ نه ڏيندو هو. نه ته هونئن سنڌ ۾ اهو رجحان عام آهي. اسان وٽ سياسي اختلاف نه رڳو ذاتي اختلاف ۾ تبديل ٿيو وڃن، پر اهي دشمنيءَ جي صورت اختيار ڪري ويندا آهن. مون بشير خان جي زبان مان ڪڏهن به ڪنهن مخالف سياسي ڪارڪن، پارٽي يا اڳواڻ خلاف ڪو گٿو لفظ نه ٻڌو. هميشه سياسي ڪچهري ڪندو هو ۽ ماڻهن جي غيبت بدران اشوز تي ڳالهائيندو هو. منهنجي ساڻس آخري ملاقات گذريل سال منهنجي پياري دوست آصف بالادي جي گهر سائين محمد ابراهيم جويي جي ملهايل سالگرهه جي موقعي تي ٿي. جتي سنڌ جا ٻيا به ڪيترا ساڃاهه وند دوست آيل هئا. تن ڏينهن ۾ ڪراچيءَ ۾ هڪ لساني تنظيم چونڊي چونڊي سنڌي ماڻهن کي ماري رهي هئي. بشير خان قريشي مون کي چيو ته، اسان تي دٻاءُ وڌي رهيو آهي ته اسان به هٿيار کڻون ۽ جوابي ڪارروايون ڪريون. توهان ڇا ٿا چئو؟ مون کيس چيو فاشزم جو جواب فاشزم نٿو ٿي سگهي. اسان کي دهشتگردن ۽ فاشسٽن خلاف سياسي جنگ ڪرڻي آهي، پر عام اردو ڳالهائيندڙن خلاف ڪا به جوابي ڪارروائي اسان جو انساني، قومي ۽ فڪري وَڙ ناهي. منهنجي جواب تي سندس چهري تي مرڪ ۽ اتساهه ڏسڻ وٽان هو. هن چيو مان به ان ساڳيءَ سوچ جو آهيان، سنڌ ۾ نسلي رتوڇاڻ اسان جي حق ۾ ناهي ۽ اسان پرامن سياسي جدوجهد کي ئي حقيقي قومي ۽ سياسي واٽ سمجهون ٿا. بشير خان قريشيءَ جهڙي فضيلت ڀري سياسي ڪارڪن/اڳواڻ جو ڪُمهلو موت مون سميت سڄيءَ سنڌ لاءِ وڏي ڏک جو باعث آهي. سنڌ کي موجوده ڏکين حالتن ۾ هن جهڙي ماڻهوءَ جي سخت گهرج هئي ۽ سندس موت يقيني طور هڪ قومي سانحو آهي. سنڌ پنهنجي هن بهادر پٽ کي هميشه ياد رکندي! گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن راهي رڻ جا![/JUSTIFY] روزانه ڪاوش جي ٿورن سان ______________________________
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک اڄ وري سنڌ روئي رهي آهي ۔۔۔ جي اين مغل [JUSTIFY]سنڌ رئندي نه آهي، سنڌ رئڻي نه آهي، سنڌ دنيا جي بهادر ترين ڌرتي آهي جنهن صدين کان سوين ۽ هزارين صدما برداشت ڪيا آهن، پر نه هن رنو نه رڙ ڪئي، پر سنڌ ماءُ به ته آهي، هن جي دل ماءُ جي دل آهي، ڪڏهن ڪڏهن اهڙا واقعا ٿيندا آهن جو ڌرتيون ڌٻنديون آهن ۽ پهاڙ به ڦاٽي پوندا آهن. سنڌ ته وري به ڌرتي ماءُ آهي. ڪي اڌما برداشت نه ڪري سگهندي آهي ۽ روئي وجهندي آهي. ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس ڪونڌر پٽ دودي کي ڪٺو ويو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن کيس ٽالپرن، پليٽ تي رکي انگريزن جي حوالي ڪيو هو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس پٽ هوشو انگريزن جي گولين جو کاڄ ٿي ويو هو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن هيمون ۽ روپلي ڪولهيءَ جا ڪنڌ ڪپيا ويا هئا” ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس بهادر پٽ مخدوم بلاول کي گهاڻي ۾ پيڙهيو ويو هو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس قابل فخر بهادر سپوت ذوالفقار علي ڀٽي کي پنجابي جنرلن پنجابي ججن جي فتوا جي روشني ۾ ڦاسي چاڙهيو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس شينهن جهڙي بهادر ڌيءُ بينظير ڀٽو کي پنجاب جي ڌرتيءَ تي هڪ جلسي کي خطاب ڪرڻ دوران موت کي مخاطب ٿيندي گولين ۽ بم جو نشانو بڻايو ويو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هوندو جڏهن سندس هڪ بهادر پٽ ”عوامي جرنيل“ فاضل راهوءَ کي قتل ڪيو ويو هو؟ ڇا سنڌ ان وقت نه رنو هو جڏهن سندس هڪ ٻئي اصول پرست پٽ نظير عباسيءَ کي پاڪستان جي ايجنسين جي جاسوس ڪتن چيري ڦاڙي قتل ڪيو هو؟ ها، سنڌ انهن مڙني معاملن تي رنو هو ۽ سنڌ اڄ وري روئي رهي آهي سندس بهادر، سچار ۽ موڀي پٽ بشير خان قريشي سندس هٿن مان ان وقت اڏامي ويو جڏهن هو پنهنجي سنڌ امڙ سان تاريخ ۾ ٿيل مڙني زيادتين جو پلاند ڪرڻ جون تياريون ڪري رهيو هو. مون بشير قريشيءَ کي پهروين ڀيرو ان وقت ڏٺو جڏهن حيدرآباد ميونسپل ڪارپوريشن جي ان وقت جي ميئر آفتاب شيخ تي حملو ٿيڻ کانپوءِ سڄي حيدرآباد شهر ۾ وڳوڙ هو ۽ حيدرآباد جا سنڌي هيسيل هئا، ان دوران اهي اطلاع آيا ته سائين جي ايم سيد سن کان ڪراچي ويندي ڪجهه وقت لاءِ حيدرآباد شهر ۾ رئيس عبدالحميد خان جتوئي جي بنگلي تي ساهي پٽڻ لاءِ رڪيو آهي. آئون حيدرآباد ۾ هوس، اهو اطلاع ملڻ تي اسين سڀ صحافي ڊوڙندا لطيف آباد ۾ عبدالحميد جتوئي جي بنگلي تي پهتاسين، بنگلي ۾ سائين جي ايم سيد سان گڏ هڪ قدآور جانٺو جوان ويٺل هو. ماڻهن انڪشاف ڪيو ته اهو بشير خان قريشي آهي. مون بشير خان قريشيءَ کي چتائي ڏٺو. هو خاموش هو، ڪنڌ هيٺ ڪري ويٺو هو. منجهس ڪابه وڏائي ته نظر نه آئي، پر منجهس ڪجهه ته هو. هر هڪ جون اکيون منجهس کتل هيون. مون جڏهن چتائي سندس اکين ۾ ڏٺو ته سچ پچ مونکي بشير خان قريشي جي اکين ۾ سنڌ نظر آئي ۽ ڪو اهڙو عزم نظر آيو جنهن جو ڪو مٽ نه هجي. مون ان وقت پنهنجن ڪجهه ساٿي صحافين سان خيالن جي ڏي وٺ ڪندي چيو ته يار مونکي ته هن جي اکين ۾ سنڌ نظر پئي اچي ۽ مونکي ايئن ٿو محسوس ٿئي ته هيءُ سنڌ لاءِ ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن ڪجهه ڪري ڏيکاريندو. بعد ۾ جڏهن تازو گلشن حديد ۾ بشير خان قريشي جي دعوت تي سندس گهر تي ملاقات ٿي جنهن ۾ مونکان سواءِ منهنجي دوست نصير ميمڻ کي به مدعو ڪيو ويو هو ۽ اسان کانسواءِ ان دعوت ۾ ٻين سان گڏ منهنجو دوست همسفر گاڏهي، حميد سبزئي، آصف بالادي، ڊاڪٽر ارشاد ميمڻ ۽ الاهي بخش بڪڪ به گڏ هئا. مون هڪ ڀيرو وري ويجهڙائي کان بشير خان قريشي جي اکين ۾ چتائي ڏٺو ۽ مونکي وري به سندس اکين ۾ فقط سنڌ نظر آئي پر هن ڀيري مونکي سندس اکين ۾ ڪجهه عجيب اڻ تڻ ۽ هورا کورا به نظر آئي، آئون نه رهي سگهيس ۽ آئون پنهنجن انهن مڙني دوستن سان پنهنجي اها سرچ ۽ احساس شيئر ڪرڻ لڳس ته کيس بشير خان قريشي جي اکين ۾ خبر نه آهي ڇو سنڌ نظر ٿي اچي. ان وقت آئون پنهنجي ان اندازي جو به اظهار ڪرڻ بغير نه رهي سگهيس ته مونکي بشير قريشي مان خبر نه آهي ڇو اها توقع آهي ته سنڌ جي جنگ جي قيادت هو ڪندو. ان کان به اڳ جڏهن ڪراچي ۾ گهر شماري ٿي رهي هئي ۽ ان ۾ ڪوبه شڪ نه رهيو هو ته ڪراچي جي گهر شماري اسان جي ”مهربانن“ طرفان هائيجيڪ ڪئي پئي وڃي. ان پسمنظر ۾ ڊفينس ۾ هڪ بنگلي تي ڪجهه قوم پرست رهنمائن جي گڏجاڻي ٿي جنهن ۾ سائين جلال محمود شاهه، ڊاڪٽر قادر مگسي، اياز لطيف پليجو، حاجي شفيع ڄاموٽ، عبدالحڪيم بلوچ کانسواءِ ان ۾ بشير خان قريشي به شرڪت ڪئي، ان گڏجاڻيءَ ۾ اسان ڪجهه صحافين کي به شرڪت جي دعوت ڏني وئي هئي. ان گڏجاڻيءَ ۾ مون مڙني رهنمائن اڳيان الڳ الڳ هڪ تجويز رکي. پر هنن ان تجويز کي اهميت نه ڏني جڏهن مون اها تجويز بشير خان قريشي اڳيان رکي ته هن نه فقط ان سان اتفاق ڪيو پر خود ذميواري کنئي ته هو سنڌي ميڊيا کي گڏ ڪري هنن کي گهر شماري هائيجيڪ ٿيڻ بابت آگاهي ڏيندو ۽ هنن کي تيار ڪندو ته هو اهو اشو کڻن، ٻن ڏينهن کانپوءِ بشير خان قريشي ائين ڪري ڏيکاريو. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ سنڌ جي مڙني قوم پرست ڌرين طرفان ڪراچي سميت سڄي سنڌ ۾ هڙتال جو سڏ ڏنو ويو، هن ڀيري هڙتال باقي سنڌ کانسواءِ سڄي ڪراچي ۾ به ٿي. ان هڙتال ۾ سچي ڳالهه اها آهي ته سڀ کان وڌيڪ ڪارائتو ڪردار بشير خان قريشي جي جسقم ۽ سنڌياڻي تحريڪ جي بهادر عورت ڪارڪنن جو هو . هنن جس لهڻي. ان هڙتال جو اهم پهلو اهو هو ته هن ڀيري هڙتال جو سڏ ڏيندڙن گاڏيون نه ساڙيون، نه مارا ماري ڪئي ۽ نه شهر جي مختلف علائقن ۾ فائرنگ ڪري دڪان ۽ ٽرئفڪ بند ڪرائي. حقيقت اها آهي ته اها هڙتال ڪراچي جي دڪاندارن ۽ ٽرانسپورٽون سنڌي قوم پرستن جي سڏ تي رضاڪاراڻه طور ڪئي، اهو ڪراچيءَ جي تاريخ جو هڪ مثالي واقعو هو. بشير خان قريشي عجيب شخص هو، هو لٻاڙي نه هو ۽ نه ئي ٻٽاڪي هو. هو شوشاءُ به نه ڪندو هو. ۽ نه ئي ڪا کوکلي لفاظي ڪندو هو، آئون ته ڪجهه دوستن کي ايئن به چوندو هوس ته مونکي بشير خان قريشي سنڌ جي جنگ وڙهندڙ هڪ اهڙو روبوٽ محسوس ٿئي ٿو جنهن کي سنڌ رموٽ ڪنٽرول تي هلائي رهي آهي. هو سنڌ جو سچو سپاهي آهي. مونکي محسوس ٿيندو هو ته هو ڪنهن نه ڪنهن وقت سنڌ امڙ جي حڪم تي نه فقط سنڌي قوم کي، نه فقط پنهنجي ”مهربانن“ کي پر شايد سڄي دنيا کي هڪ وڏو Surprise ڏيندو. هڪ Surprise ته يقينن اهو هو جو هن 23 مارچ تي ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي هڪ وڏي ريلي منعقد ڪئي ۽ ٻيو وڏو سرپرائيز ان ريلي ۾ سندس ڪيل تقرير هئي جيڪا انتهائي سائنسي بنيادن تي تيار ڪيل ٿي ڏٺي ۽ خاص طور ان تقرير ۾ هن جنهن حڪمت عملي جو اعلان ڪيو اهو اڃا به وڏو Surprise هو، انهيءَ تقرير ۾ بشير خان قريشي 1940ع جي ٺهراءَ کان لاتعلقي جو اعلان ڪيو ۽ اعلان ڪيو ته هاڻ سنڌ پنهنجي ”آجپي جي جدوجهد شروع ڪندي. آئون ان تقرير ۽ ان تقرير ذريعي اعلان ڪيل حڪمت عملي کان ايترو متاثر “ٿيس جو مون ان ريلي، ان تقرير ۽ ان حڪمت عملي تي ڪالم لکيو. حالانڪ آئون ڪنهن به سياسي ڌر جي تعريف ڪرڻ جي لحاظ کان ڏاڍو محتاط هوندو آهيان. اهو ڪالم لکڻ کانپوءِ خود آئون به ڪنهن ڪنهن وقت پنهنجي پاڻ تي تنقيد ڪندو رهيس ته منهنجو اهو ڪالم ايترو Out of proportion ڇو هو؟ پر شايد مونکا به اهو ڪالم سنڌ جي شڪتي لکرايو. سڄي ڳالهه اها آهي ته ان کانپوءِ به بشير خان قريشي طرفان Surprise ڏيڻ جو سلسلو بند نه ٿيو، پتو پيو ته بشير خان قريشي ۽ سندس پارٽيءَ ساڻس جي ايم سيد جي مڙني حمايتي مڙني گروپن کي گڏ ڪرڻ جي Move شروع ڪئي هئي. اطلاعن مطابق هن بيري انهيءَ Move جو رد عمل منفي نه هو. انهيءَ صورتحال ۾ اوچتو بشير خان قريشي اسان کان ڌار ٿي ويو آهي، ڪٿان ايئن ته نه هو ته سنڌ جو هي محب وطن ڌرتي ماءُ جي چوڻ تي ان ڪري الڳ ٿي ويو آهي ته متان سندس قيادت جي ڪري ڪي گروپ گڏ ٿيڻ کان ڪيٻائيندا هجن. اڄ بشير خان قريشي اسان وٽ نه آهي. ان مرحلي تي نه فقط بشير خان قريشي جي پارٽي پر مڙني قوم پرست گروپن جو فرض آهي ته ڪوڙي انا کي ترڪ ڪري گڏ ٿين ۽ منجهائن هڪ اهڙي قيادت اڀارين جيڪا بشير خان قريشي وانگر بهادر سچار، نه وڪامندڙ ۽ پرعزم هجي، اها قيادت نه لٻاڙي هجي ۽ نه ٻٽاڪي هجي. اها قيادت اڳتي وڌي سموري قوم پرست سياست مان هر قسم جا اوگڻ جهڙو ڀتو، ڪميشن ۽ ايجنسين جو پڇ لٽڪائو ٿيڻ وارين بدعتن کي پٽي اڇلائي سڄي سنڌي قوم کي گڏ ڪري سنڌ جي عظمت ايڪي ۽ حقيقي بالادستي ڪاڻ سڄي سنڌ سان گڏجي مارچ ڪري. ظاهري طور تي هڪ اهڙي وقت جڏهن مختلف ڪارڻن ڪري سڄي سنڌ اڳيئي مايوسي جي چادر ۾ لپيٽل آهي ان وقت بشير خان قريشي جو اسان کان ائين ڌار ٿيڻ سبب مايوسي انتهاي گهري ٿي سگهي ٿي. پر زندهه قومون ان کان به وڏن چئلينجن کي قبول ڪنديون آهن ۽ پنهنجي وجود جي جنگ کٽي ڏيکارينديون آهن. ڇا سنڌ جو موجوده نسل ۽ سنڌ جي موجوده قوم پرست قيادت سنڌ کي مايوس ڪندي ۽ تاريخ ۾ پنهنجو پاڻ کي چنيسرن جي سٿ ۾ شامل ڪندي. ايئن ڪيئن ٿو ٿي سگهي. هن وقت نه فقط سنڌ، سيد، پر بشير خان قريشي به چتائي ڏسي رهيو آهي ته اهو ڪير جوڌو آهي جيڪو سڀئي صفون ڇيري ٻاهر نڪري ٿو ۽ سنڌ جو جهنڊو اڀو ڪري سنڌ جي قيادت ڪري ٿو.[/JUSTIFY] عوامي آواز جي ٿورن سان _____________________________ ’ڌرتي توکي منهنجي چُمي اڌ ۾ رهجي ويندي...‘ واحد پارس هيسباڻي [JUSTIFY]بشير خان قريشي جي وڇوڙي جي خبر سڄي سنڌ مٿان وڄ جيان ڪڙڪي آهي. هر پاسي سوڳ جو منظر نظر اچي رهيو آهي. سندس نظرياتي ساٿي ته پاڻ کي ڇورو ڇنو محسوس ڪري رهيا آهن پر مجموعي طور تي به ڪا اک اهڙي ناهي جيڪا آلي نه هجي. سندس وڇوڙي سان سنڌ جي سياست ۾ هڪ وڏو خال پيدا ٿيل نظر اچي رهيو آهي، جيڪو شايد ايندڙ ڊگهي عرصي تائين نه ڀرجي سگهي. اسان وٽ ليڊر ته تمام گهڻا آهن پر هڪ ڪارڪن وارو جذبو کڻي هلندڙ ليڊر تمام گهٽ آهن، بشير خان قريشي انهن ليڊرن مان هو. هن کي اسان هر ميدان تي ڪارڪنن سان گڏ لهندي ڏٺو ۽ ميدان ملهائيندي ڏٺو. سائين جي ايم سيد کانپوءِ جيڪڏهن سندس پروگرام کي ساڳئي روح سان ڪنهن اڳتي وڌايو ۽ نظرياتي ڪارڪنن کي ڪنهن سنڀاليو ته اهو بشير خان قريشي هو. نوجواني وارن ڏينهن ۾ سندس مٿان ابو جهاد نالو پيو، هو واقعي ابو جهاد هو، جنهن سنڌ جي حقن لاءِ ڏينهن توڙي رات، تتي توڙي ٿڌي، جيل توڙي ريل ۾ جهاد ڪيو. بشير خان قريشي سيد جي فڪر سان نينهن لائڻ کانپوءِ باقاعدي نڀائي ڏيکاريو. جيتوڻيڪ منهنجون ساڻس ڪيتريون ئي ملاقاتون هيون پر تازو فريڊم مارچ کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ جڏهن هو عبرت حيدرآباد آفيس ۾ آيو هو ته مون ان وقت کيس نئين رنگ ۾ ڏٺو. سندس اکين جي چمڪ نوان پيغام ڏئي رهي هئي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هن منزل کي ويجهو ڏسي ورتو هو. هو چئي رهيو ’فريڊم مارچ سياست کي نئون موڙ ڏيندو ۽ اهو سنڌ جي طاقت جو ڀرپور مظاهرو هوندو. ان مارچ کي ڏسي سنڌ دشمن قوتن جا روح بيچين ٿي ويندا ۽ انهن کي پنهنجا مقصد مٽيءَ ۾ ملندي نظر ايندا. هي ڌرتي اسان جي آهي ۽ اسان جي ئي رهندي، ان جي هڪ هڪ انچ جا وارث اسان ئي آهيون.‘ واقعي به فريڊم مارچ سياست کي نئون موڙ ڏنو ۽ اهو واقعي به سنڌ جي طاقت جو ڀرپور مظاهرو هو ۽ ان کي ڏسي واقعي به سنڌ دشمن قوتن جا روح بيچين ٿيا ۽ اهي پنهنجي اندر جي زهر سميت نروار ٿيا. فريڊم مارچ کانپوءِ بشير خان قريشي جي مقبوليت ۾ تمام گهڻو اضافو ٿيو ۽ هي هڪ سچي قومپرست طور اڃا وڌيڪ دلين ۾ سمائجي ويو. بشير خان قريشي جي سياست جو انداز انقلابين وارو هو، هو بند ڪمرن ۾ ويهي پريس ڪانفرنسون ڪرڻ وارن مان نه هو، ڪارڪنن کي هدايتون ڏئي پاڻ سڪون جي ننڊ سمهڻ وارن مان نه هو. هي ميدان تي لهي پوڻ وارو ماڻهو هو. ڪارڪن جي هڪڙي ڪال تي ان وٽ پهچڻ وارو هو. هن ڪڏهن به ڪنهن دانشور کان ڪا تقرير نه لکرائي، پر دل جي ڳالهه سان جيئن جو تيئن مخاطب ٿيندو هو. بشير خان قريشي ۾ ڪڏهن به هڪ ليڊر وارو غرور نظر نه آيو. هن آخر تائين پاڻ کي ڪارڪن ئي رکيو. هي نعريبازي بجاءِ عملي ڪردار تي يقين رکندڙ هو ۽ هن پنهنجي ڪردار ذريعي سنڌ سان پنهنجي نينهن کي ثابت ڪري ڏيکاريو. هي عشق جي ان ڪنڊن ڀريل رستن تي پيرين اگهاڙي هليو پر ڪڏهن به پير رتوڇاڻ ٿيڻ جي پرواهه نه ڪئي ۽ پنهنجي سفر کي نه روڪيو. ان سفر ۾ مٿس ڪيترائي الزام لڳا، سفر جي ساٿين سندس پٺي ۾ خنجر هنيا، دشمنن مٿس قاتلاڻا حملا ڪيا پر هي ڪڏهن به مايوس ۽ پريشان نه ٿيو. هن ڪڏهن به همت نه هاري، سندس ارادن ۾ ڪٿي به ڪا هيڻائي پيدا نه ٿي، هو هميشه اڳ کان اڳرو نظر آيو. هي سائين جي ايم سيد جي عدم تشدد واري نظريي جو پرچارڪ هو. سندس دل صوفياڻي هئي. بشير خان قريشي ٿيڻ ڪا سولي ڳالهه ناهي. هن پنهنجي جيجل جي ٿڃ ۽ سيد سان ڪيل وچن باقاعدي نڀائي ڏيکاريو. هن کي پوري سنڌ جدوجهد جي پهرين صف ۾ ڏٺو. اهو ٻولي جو مسئلو هجي، ڌارين جي آبادڪاري جو مسئلو هجي، ڪالا باغ ڊيم جو مسئلو هجي، ٿل ڪئنال جو مسئلو هجي، ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ سنڌي شاگردن کي داخلا نه ملڻ وارو مسئلو هجي، ڪراچي جي قديم وسندين کي بلڊوز ڪرڻ جو مسئلو هجي، سنڌ جي حقيقي وارثن هندن سان ٿيندڙ ناجائزيون هجن يا ڪو ٻيو مسئلو هجي، بشير خان قريشي جو آواز هميشه سڀني کان چٽو ٻڌڻ ۾ آيو. هي سياست ۾ مصلحتن جو قائل نه هو، موقعي پرستي جو قائل نه هو. جتي به سنڌ سان وفا ڪرڻ جو موقعو آيو، بشير قريشي کي سڀني کان اڳ ۾ ميدان تي لٿل ڏٺو ويو. بشير خان قريشي ڪڏهن به سون تي سيڻ نه مٽايو، ٺيڪن تي پنهنجي سياسي حڪمت عملين جا رخ تبديل نه ڪيا، حڪمرانن سان ڳجهيون ملاقاتون ڪري پنهنجي لاءِ فائدا وٺي تحريڪن جي ڪک ۾ خنجر نه هنيو. هي مست الست ماڻهو هو، جنهن جي سوچ سنڌ کان شروع ٿي سنڌ تي ختم ٿيندي هئي. هن جي وڏي ملڪيت سنڌ واسين جون محبتون هيون، هن جو وڏو مفاد سنڌ جو آجپو هو. هي پاڻ سراپا سنڌ هو. هي اصول پسند سياستدان هو جيڪو چئي ڇڏيو سو چئي ڇڏيو. هي ڪنهن جي به پرواهه ڪرڻ وارو نه هو. هن ڪڏهن به پنهنجي ذاتي فائدي لاءِ نه سوچيو. سنڌ سندس مفادن جو مرڪز هئي. هن کي هر ڪارڪن پنهنجي اولاد وانگر پيارو هو. ڪارڪن سان پيار وارو سندس انداز اهو ساڳيو ئي سائين جي ايم سيد وارو هو. هن ڪڏهن به پنهنجي ڪنهن ڪارڪن سان ان انداز ۾ نه ڳالهايو، جنهن سان ان کي پنهنجي گهٽتائي يا بيعزتي محسوس ٿئي، هي پيار ڪرڻ وارو ماڻهو هو، عزت ڏيڻ وارو ماڻهو هو، سندس دل ۾ محبتن جو هڪ سنڌو روان دوان هو.جيڪڏهن ڪنهن ڪارڪن ڪو غلط عمل به ڪيو، ان کان ڪا غلطي به ٿي وئي تڏهن به ان کي اهڙي نموني سمجهائيندو هو جو ان کي نه رڳو پنهنجي ان غلطي جو احساس ٿي ويندو هو پر اها غلطي زندگي ۾ ٻيهر ڪڏهن به نه ورجائڻ لاءِ دلي طور تي وچن به ڪندو هو. بشير خان قريشي ڪڏهن به پنهنجي ڪارڪن کي حالتن جي منهن ۾ اڪيلو نه ڇڏيو، هن وٽ عام ڪارڪن جي به سڃاڻپ هئي ۽ ان کي نالي سان سڃاڻندو هو، اها خوبي تمام گهٽ سياستدانن ۾ آهي. نه رڳو سياست جي ميدان ۾ پر سماجي حوالي سان به بشير خان قريشي جون وڏيون خدمتون آهن. سنڌ مٿان جڏهن به ڪا مصيبت جي گهڙي آئي ان ۾ هن مڙس ٿي ملهائي ڏيکاريو. پوءِ اهي مصيبتون رياستي حڪمرانن طرفان آندل هجن، سنڌ دشمن قوتن طرفان آندل هجن يا قدرتي آفتون هجن پر هن شخص کي هر موقعي تي پاڻ ملهائيندي ڏٺو ويو، 2010ع واري مها ٻوڏ هجي يا 2011ع جون خطرناڪ برساتون بشير خان قريشي پنهنجي وت ۽ وس آهر سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهتو ۽ پنهنجي ڌرتي واسين جي اخلاقي توڙي مالي مدد ڪيائين. ان کانسواءِ هن جو جيڪو ٻيو تاريخي ڪم آهي، اهو قبيلائي جهيڙا ختم ڪرائڻ لاءِ ميڙ منٿ قافلا وٺي وڃڻ وارو آهي. هن سنڌ جي شهر شهر ڳوٺ ڳوٺ ۾ ميڙ منٿ قافلا وٺي سالن کان هلندڙ خطرناڪ جهيڙا ختم ڪرايا، هن اهو پيغام عام ڪيو ته پاڻ ۾ وڙهي، پاڻ کي تباهه ڪرڻ بجاءِ اهي توانايون ڌرتي جي دشمنن کي تباهه ڪرڻ لاءِ بچايو ۽ معمولي معمولي ڳالهين کي انا جو مسئلو نه بڻايو، پرامن سنڌ هن جو خواب هو. بشير خان قريشي سنڌ جي روايتن جو امين هو. هي وڏو مهمان نواز به هو. سندس گلشن حديد ڪراچي واري گهر تي هر وقت ڪارڪنن جو هڪ وڏو تعداد موجود رهندو هو ۽ هي مهمان نوازي جا سمورا لوازمات پاڻ پورا ڪندي نظر ايندو هو. بشير خان قريشي وٽ ڪير وڃي ۽ ماني کائڻ کانسواءِ ان کي اجازت ملي اهو ممڪن ئي نه هو. تازو فريڊم مارچ جي موقعي تي هزارين ڪارڪنن جي ماني جو بندوبست سندس گلشن حديد واري گهر ۾ ٿيل هو. ائين به نه هو ته هي ڪو وڏو جاگيردار، سرمائيدار هو، سندس ڪيٽيون هيون، سندس فيڪٽريون هيون پر پنهنجي حال آهر دال مانيءَ هر وقت حاضر هوندي هئي، هن پاڻ کي پارٽي ۽ ڪارڪنن لاءِ وقف ڪري ڇڏيو هو. بشير خان دل جو ڪشادو ماڻهو هو، دل ۾ وڏا وڏا راز سمائي رکڻ ۽ وڏي ۾ وڏو درد به دل ۾ پي وڃڻ جو کيس ڪمال ڏانءُ هو. سنڌ جي ڪهڙي به ڪنڊ تي ڪو ظلم ٿيو، دل بشير خان جي بيچين ٿي ويندي هئي. هن پنهنجي دل ۾ سڄي سنڌ جا سور اوتي ڇڏيا هئا ۽ انهن سورن جي خاتمي لاءِ ميدان تي لٿل هو پر دل! ويچاري دل نيٺ ڇا ڇا سنڀالي! هڪڙي دلڙي درد هزار... اڄ جڏهن بشير خان قريشي اسان جي وچ ۾ نه رهيو آهي ته هڪ عجيب ڪيفيت پيدا ٿي وئي آهي، هڪ عجيب بيچيني ۽ اداسي سڄي سنڌ تي پنهنجا پر پکيڙي ڇڏيا آهن. هر چهرو اداس آهي هر اک آلي آهي، جيئن پنهنجي گهر جو ڪو ڀاتي وڇڙي ويندو آهي هر سنڌ واسي کي بلڪل ائين ئي محسوس ٿي رهيو آهي. سڄي سنڌ بشير خان جو گهر هئي ۽ هي ان گهر جو ڀاتي هو. هن جي جدوجهد جو انداز، هن جون بي لوث محبتون، هن جي پنهنجائپ ڪڏهن به هن ڌرتي واسين کان نه وسري سگهندي. بشير خان قومپرست سياست جو مرد مجاهد هو، سچو سپاهي هو، جنهن پنهنجي سڄي زندگي سنڌ کي ارپي ڇڏي ۽ سنڌ سان اهڙو پيار ڪيو جهڙو هڪ حلالي پٽ پنهنجي ماءُ سان ڪندو آهي. هن ڪڏهن به آڻ نه مڃي، ڪڏهن به هٿيار ڦٽا نه ڪيا، ڪڏهن به پنهنجي سر کي خم نه ڪيو، ڪڏهن به پنهنجي جدوجهد جو ڪنهن کان ڦل نه گهريو. هن عشق واري انداز ۾ سياست ڪئي، هي پروانو هو، جيڪو پنهنجي ڌرتيءَ مٿان گهور ٿي ويو. بشير خان قريشي باڪردار ماڻهو هو، هن تي هڪ ٽڪي جي ڪرپشن به ثابت نه ٿيندي. هي ڪڏهن به ڪو نه وڪاڻو. سچ! پنهنجي اڌ صدي جي ڄمار ۾ هي شخص 50 صدين جيترو ڪم ڪري ويو آهي. جيستائين سنڌ جيئندي بشير خان قريشي به جيئندو رهندو. [/JUSTIFY] روزانه عبرت جي ٿورن سان ________________ ’جي نه آ مٽي ته پوءِ ڪهڙو ڪفن؟‘ امداد سومرو [JUSTIFY]جن اوريانا فلاچيءَ جو ناول ’اي مئن‘ پڙهيو آهي. اهي ڄاڻي سگهندا ته يوناني مزاحمتي هيرو ايلڪوس پيناگولس ۽ سنڌ جي مزاحمتي هيري بشير خان قريشيءَ ۾ ڪيترو نه ٿورو فرق هو، ٻنهي جي زندگين جي وجدان ۾ ڪيترو نه مختصر فاصلو هو، ڪيتري نه ٻنهي ۾ ڪمال درجي جي هڪجهڙائي هئي. (پر بشير خان کي ڪائي اوريانا فلاچي نه ملي سگهي). ايلڪوس هڪ روڊ حادثي ۾ مري ويو هو جنهن کي فلاچيءَ آخري وقت تائين نه قبوليو ۽ ان کي فاشي پوليس يا حڪمران فاشي جماعت جي جاسوسن پاران هٿ سان ڪرايل حادثو قرار ڏنو هو. فلاچيءَ پيناگولس جي ايڪسيڊنٽ کي محض اتفاقي حادثو نه پر قتل قرار ڏنو هو. ائين بشير خان به دل جي دوري سبب سنڌ کي پوئين پهر اهڙو صدمو ڏئي ويو آهي جيڪو ڪيتري عرصي تائين سنڌ وساري نه سگهندي. اسان جي روايتي ليڊر واري ڪهڙي ادا هن ۾ هئي؟ نه اَنا نه تڪبر، نه وڏائي ۽ نه ٽرڙائي. تعصب کان پري نياز نوڙت جو هي ماڻهو لطيفي روايتن جو سنڌ جي موجوده قومپرست تاريخ ۾ آخري ماڻهو هو. هو سادو سٻاجهو ماڻهو، سنڌ جي چيڪي مٽيءَ جو ڳوهيل. علمي رعب ۽ نه نظرياتي تضاد جو غلام. بشير خان قريشيءَ جهڙي قومپرست ۽ آجپي جي اڳواڻ جو ائين بي مهلو وڇوڙو اڌ ۾ رهجي ويل سڏ، ڪنهن پرانهين پُڪار وانگر رهجي ويو. ڪو ماڻهو جڏهن ليڊر ٿي وڃي ته هو ماڻهو گهٽ رهجي ويندو آهي. پوءِ هو ليڊر ٿي رهجي ويندو آهي ۽ باقي هن جو هجوم، هن جي ڪڍ لڳندڙ رعايا ٿي ويندي آهي. پڇاڙيءَ تائين بشير خان پاڻ کي ’ڪارڪن‘ ئي رهڻ ڏنو، اهڙو ماڻهن جهڙو ماڻهو ئي رهڻ ڏنو جنهن وٽ اڻ سڃاڻپو ماڻهوءَ لاءِ به عزت احترام هو، ڀاڪر پائڻ وارو سينو هو، اکين ۾ وڏن ۽ نياڻين لاءِ حياءَ هو، ٻارن جي لاءِ پيار هو. ڪجهه اين جي او زده ماڻهن کي هن جي برادري تڪرارن ۾ منٿ ميڙ وارن قافلن تي اعتراض هو. هنن اهو ڇو نه ٿي سمجهيو ته سنڌ جي راڄ ڀاڳ ۾ عدالتن ۾ بڇڙو ٿيڻ کان اڳ راڄوڻي ڪوششن ۽ منٿ ميڙ جو رواج رهيو آهي جنهن ۾ نه فيوڊل روايت ۽ نه ان ۾ قبائلي ذهنيت آهي. هيو اهي ماڻهو هو جيڪو سردارن وٽ نه ويندو هو پر قرآن پاڪ ۽ لطيف سائين جو رسالو کڻي تڪراري برادرين سان تعلق رکندڙ ننڍن وڏن کي ٻانهون ٻڌي چوندو هو ته ٻيلي پاڻ ۾ وڙهي ڪمزور نه ٿيو پر پاڻ ۾ گڏجي پنهنجي قومي ايڪتا کي مضبوط ڪريو. ها، هو انهن ليڊرن مان به ته نه هو جيڪي پيرين پنڌ لانگ مارچ تي ڪارڪنن کي ڇڏي پاڻ لينڊ ڪروزر تي شهر کان ٻاهر مارچ ۾ شامل ٿي اڳواڻي ڪندا هئا ته جيئن ميڊيا کين جوڳي ڪوريج ڏئي پر هو ڪارڪنن سان ’مون سان هلي سا جيءُ مٺو نه ڪري‘ جيان گڏ گڏ رهندو هو. هو به انهن ڏنڊا کائيندڙن ۾ شامل هوندو هو. هو به ٽيئر گئس کائيندڙ ڪارڪنن سان شامل هوندو هو. مون هن کي مشرف جي اوائلي ڏيهاڙن ۾ ڪالا باغ ڊئم خلاف ٻٻرلوءِ واري چونڪ تي اعلانيل ڌرڻي ۾ موري کان راڻيپور تائين فائرنگ کي منهن ڏيندي، مزاحمت ڪندي، ڪارڪنن سان گڏ رتورت ٿيندي ڏٺو هو. نيشنل هاءِ وي راڻيپور- ڪوٽڏيجيءَ کان ڪراچي پريس ڪلب تائين ڪپڙا ليڙون ليڙون ڪارڪنن جا ئي نه ٿيا پر هُن جا به ٿيا هئا. هو سنڌ جي قومپرست سياست جي ليڙون ليڙون ٿيل لباس کي ڳنڍڻ وارو ڪوري هو. هو يار ويس ماڻهو هو، جيڪو ڪڏهن به عوامي تحريڪ جي سربراهه وٽ لنگهي وڃڻ ۾ عار محسوس ڪندو ۽ نه ترقي پسند هائوس تي ڊاڪٽر قادر مگسيءَ سان ملڻ ۾ عيب سمجهندو هو. ڪالهه اياز لطيف پليجو ٽي ويءَ تي ڳالهائيندي انهيءَ رڌل ساڳ کي ياد ڪري رهيو هو جيڪو هو (بشير خان) پنهنجي گهر واريءَ سان گڏ نيشنل اسپتال ڪراچيءَ ۾ جيجي زرينه بلوچ لاءِ کڻي ايندو هو. هو اتر سنڌ جو اهو روايتي مڙس ماڻهو هو جنهن جو سيارو رڌل ساڳ ۽ چڻن جي پليءَ تي گذر ٿيندو هو. هو ماکيءَ کان مٺو ماڻهو، سيد وانگر وهه جهڙو ڪڙو نه هو جيئن اياز سيد کي ’ماکيءَ کان مٺڙو ۽ وهه جهڙو ڪڙو ماڻهو‘ لکيو هو. پر بشير خان سنڌ جي قومپرست سياست ۾ ماکيءَ جهڙو مٺڙو ماڻهو هو. اسان جي دوست رشيد راڄڙ جي امڙ جي ٽيجهي تي هو تڏهن آيو هو جڏهن ڪي 6 ڏينهن اڳ هن تي ڪراچيءَ ۾ حملو ٿيو هو جنهن ۾ هو ذري گهٽ بچي ويو هو ۽ هڪڙو ڪارڪن مارجي ويو هو. هن سان گڏ ڇوڪرن کي هٿيار هئا ۽ چوڪس چوبند هئا. چند دوستن سان گڏ هن سان ڳالهه ٻولهه ٿي ته هن يڪدم جلد حيدرآباد ۾ ملڻ جو چيو، انهن لفظن سان ته، ”ڪجهه اسان سان به حال احوال اوريو ته اڳتي سفر ڪيئن ڪجي، ڪا حڪمت عملي ڪو ڏس پتو، باقي منزل ته هڪڙي آهي.“ اها منزل سنڌ هئي جيئن جون آف آرڪ لاءِ آزاد فرانس جو خواب هو. اوهان جا هن سان ڪيترا به اختلاف ڇو نه هجن پر هو اوهان کي پنهنجي سڀاءُ سان ماري ڇڏيندو. ائين لڳندو ڄڻ هو سياسي ماڻهو نه آهي پر سنڌ جي هزارين سالن جي تهذيب و تمدن جو ماڻهو آهي جنهن ۾ اتهاسڪ رواداري ۽ نيازمندي آهي. اوهان بشير خان سان دليل سان نه ڳالهايو، دل سان ڳالهائيندؤ ته هو اوهان تان جان به فدا ڪريو ڇڏي. هن سان انهيءَ سفر ۾ ڪيترن ئي ويجهن دوستن ساٿين هڪ نه پر ڪيئي ڀيرا دغا ڪئي هئي پر دغا جا داستان هن ڪڏهن به ورجايا نه هئا، اهي ڦٽ هن ڪڏهن به اکوڙڻ نه ڏنا هئا. پنهنجا ڦٽ پراڻا ها يا هي ويڄ اياڻا ها. (اياز) هُن ته اياز وانگر ڪڏهن به اهو دک نه اوريو هو: دوستيءَ منجهه دغا اڳ به ڏٺي آهي تو, هيءُ پٺي منجهه ڇُرو ڪا نئين ڳالهه ته ناهي! (اياز) شيخ اياز هاڻ زنده هجي ها ته هو بشير خان تي اهڙو نظم لکي ها جهڙو هن چي گويرا يا لممبا تي لکيو هو. هو سنڌو درياهه جي پاڻيءَ جهڙو لڙاٽيل سانورو ماڻهو هو. مون کي لڳو ته هن جي وئي کانپوءِ درياهه سَن واري سيد کان پنهنجو رخ موڙي ويو ڇو ته سيد جيڪا مالها پويان ڇڏي هئي ان جو آخري مڻيو بشير خان قريشي هو. ۽ صوفين جي روايت تحت هو ڌرتيءَ کي پَرتو. سنڌيءَ ۾ چئبو، موڪلاڻي ناهي- سدائين گڏ. [/JUSTIFY]imdadsoomro@gmail.com روزانه عبرت جي ٿورن سان
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک سنڌ ديس جي اڏول ڪمانڊر جو وڇوڙو عاجز جمالي [JUSTIFY]هن سال جي مارچ مهيني جي ٽيويهين تاريخ سنڌ ديس جي حامين لاءِ تاريخي ڏهاڙو هو، جڏهن ڪراچي جي بندر روڊ تي ڳاڙهن جهنڊن جو انگ هزارن ۾ هو. هي ڪو شهري آرگنائيز پارٽين جا جهنڊا ڪو نه هئا پر هي سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ مان ايندڙ آزاديءَ جا متوالا هئا جن پنهنجي اڳواڻ جي سڏ تي ڪراچيءَ ۾ آزادي مارچ ۾ حصو ورتو. هن عوامي ميڙ ۾ جيئي سنڌ قومي محاذ جي چيئرمين بشير خان قريشيءَ جي تقرير تاريخي هئي. سنڌي اخبارن کي ان تقرير جو متن ٻيهر شايع ڪرڻ گهرجي. ڇو ته اها تقرير سنڌ ديس جي آخري ڪمانڊر جي تاريخي تقرير هُئي. سندس تقرير جي پُڄاڻيءَ تي بشير خان نعرا هڻائي ر هيو هو ”هي سنڌ گهر ٿي آزادي“ جا زوردار نعرا هڻائيندي هو ڏاڍو جذباتي هو. تقرير جي پڄاڻي تي هيٺ لهڻ لڳو ته مون اڳيان وڌي کانئس ڪئميرا جي مائيڪ تي ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي. جذبات ۾ آيل بشير خان نه رڳو پگهر ۾ شل هو پر سندس جسم ڏڪي رهيو هو. روايتي انداز ۾ ٻانهون ٻڌي چوڻ لڳو ته، ”عاجز سائين هينئر معافي، سڀاڻي ڳالهائينداسين.“ بشير خان قريشيءَ جا 23 هين مارچ وارا چيل اُهي لفظ مون وٽ سندس آخري جُملا آهن. ان کانپوءِ ساڻس ڪا ملاقات نه ٿي. چوڏهين ڏهاڙي رات جو ٽين وڳي سندس اوچتي موت جي خبر تي اڃا تائين يقين ڪو نه پيو اچي. موت برحق آهي ان تي ڪو شڪ ناهي پر بشير خان قريشِيءَ جي اوچتي موت ذهن ۾ ڪيترائي سوال اٿاريا آهن. تاريخ انهن سوالن جي وقت اچڻ تي جواب ڏيندي. رتيديري جي ڌرتيءَ سنڌ جي تاريخ کي رڳو ڀُٽا ڪو نه ڏنا پر چاچي غلام مرتضيٰ قريشيءَ جي گهر ڄمندڙ سنڌ جو ارڏو پُٽ بشير خان قريشي پڻ سنڌ جي تاريخ ۾ هميشه جيئرو رهندو ڇو ته بشير خان قريشيءَ نه رڳو روايتي سياستدان هو پر سڄي حياتي سياسي ڪارڪن وانگر زندگي گهاريندڙ هن شخص ڪاليج جي زندگيءَ کان وٺي مرڻ گهڙيءَ تائين ”سنڌو ديش“ جو رستو نه ڇڏيو. سنڌي قومپرستن مان بشير خان قريشي اڪيلو ۽ کرو ۽ ارڏو ماڻهو هو جنهن هڪ منٽ لاءِ به ڪڏهن اهو ڪو نه چيو ته ڪو هو سنڌ ديس تي ڪا مصلحت ڪرڻ لاءِ تيار آهي. جيئي سنڌ تحڙيڪ ۽ سنڌ ديس جي نعري سان سياست جي شروعات ڪندڙ سنڌي قومپرستن جا هن وقت ڪيترائي ڌڙا آهن. جيئي سنڌ ۽ جي ايم سيد جي پوئلڳن جا به ڪيترائي گروپ آهن پر سنڌ ديس جو ڪمانڊر بشير خان قريشي ڪڏهن به هڪ انچ پوئتي نه هٽيو. ڪيترا ڀيرا جيل ۾ رهڻ ۽ ڪيترائي ڀيرا قاتلاڻن حملن ۾ جيئرو رهندڙ بشير خان قريشيءَ جي دل ڇا ايڏي ڪمزور ٿي سگهي ٿي جو دل جو دورو سندس موت جو ڪارڻ بڻجي؟ هي صرف خدشو آهي جيڪو منهنجو من مون کان سوال جي صورت ۾ پڇي ٿو.بشير قريشي سنڌ جو انوکو ترقي پسند قومپرست اڳواڻ هو جيڪو سنڌ ديس جي مامري تي بلڪل انتهاپرست به هو. سندس چوڻ هو ته هو پاڪستان جي انتظامي ڍانچي کي ڪڏهن به مڃڻ لاءِ تيار ناهي. سندس موت جي خبر ٻڌي مون هڪ ڀيرو ٻيهر سندس 23 هين مارچ واري تقرير پڙهي. مان بشير قريشي جي سياسي فڪر سان اختلاف رکي سگهان ٿو پر مون لاءِ سندس پنهنجي نظريي تي اٽل ۽ اڏول ٿي بيهڻ هن صديءَ جي تاريخي ڪردار برابر آهي. بشير خان قريشي چوي ٿو ته: ”پاڪستان جي وجود کي نه صرف سنڌ لاءِ پر جُملي انسان ذات لاءِ نقصانڪار سمجهندي ان جي جلد ختم ٿيڻ ۽ آزاد سنڌ ديس جي قائم ٿيڻ کي سنڌين سميت پوري انسان ذات لاءِ باعث نجات سمجهون ٿا.“ بشير خان قريشيءَ سان ذاتي طور ڪيتريون ئي ڪچهريون هونديون. گذريل سال سندس گرفتاري پڻ هڪ تاريخي واقعو آهي جڏهن هٿيار کڻڻ جي الزام ۾ گرفتار ڪري کيس جيل اماڻيو ويو. ڪراچيءَ جو شهر جيڪو هٿيارن جي ڍير تي آهي پر بشير خان قريشيءَ جا ست هٿيار سرڪار کي مهانگا پيا. خير جيل مان ته بشير خان آزاد ٿي ويو پر ساڻس رياست جو هميشه ٻٽو معيار رهيو. ڪراچي جي شهري تنظيم ڪجهه سال اڳ جسقم سان اتحاد ڪيو هو پر بعد ۾ سندن اختلاف وڌندا ويا. جسقم مان ٽٽندڙ ٻيا ڌڙا سندن ويجها بڻيا. بشير خان قريشيءَ 23 هين مارچ تي نه کپي کپي پاڪستان جو نعرو هڻڻ سان گڏ اردو ڳالهائيندڙن جو نالو وٺي کين چيو هو ته: ”هتي آئون هڪ ڳالهه جي به واضح ۽ چٽي وضاحت ڪرڻ ٿو گهران ته ورهاڱي بعد سنڌ ۾ خاص طور تي ٻاهران آيل اردو ڳالهائيندڙن کي تاريخي حادثو سمجهندي انهن کي واضح ٿا ڪريون ته اسين انهن کي پنهنجو ڀاءُ ۽ سنڌي قوم جو حصو سمجهون ٿا. انهن کي واضح ۽ چٽي نموني مسلم قوم جي ناڪاره ۽ دقيانوسي فلسفي ۽ ٻه قومي نظريي مان هٿ ڪڍي سنڌ ۽ سنڌي قوم جو حصو بڻجڻو پوندو.“ بشير خان قريشيءَ جا مخالف سندس باري ۾ ڪجهه به چئي سگهن ٿا پر سندس کرو هُجڻ، صاف سڌو موقف رکڻ ۽ آجپي جي ڳالهه ڪرڻ هن رياست ۾ ڏکيو ڪم آهي. پيپلزپارٽيءَ پڻ پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ کي هميشه سنڌ ديس ۽ پاڪستان ٽوڙڻ جي نعري تي ڊيچاريو آهي. اها ڪڙي حقيقت آهي ته پيپلزپارٽيءَ جو سنڌ ۾ وفاق جي سياست کي زنده رکڻ ۾ وڏو ڪارنامو آهي. شهيد بينظير ڀٽو جي جنازي تي ”نه کپي نه کپي پاڪستان“ جو نعرو سنڌيءَ قومپرستيءَ جي دٻاءَ جو چٽو مثال هو جنهن کي آصف علي زرداريءَ ’پاڪستان کپي‘ ۾ تبديل ڪيو پر بشير خان قريشي ۽ جسقم تي ان جو ڪو اثر نه پيو. بشير خان قريشي 23 مارچ تي پنهنجي آخري سياسي تقرير ۾ چوي ٿو ته: ”پاڪستان جي قائم رهڻ ڪري سنڌ جي موجوده جاگرافيائي حدن جو تقدس ۽ احترام به سلامت ناهي. جيتوڻيڪ هن وقت به موجوده جاگرافيائي حدون سنڌين جي ڪنٽرول ۾ ناهن. پر ان صورت ۾ به اهڙي ڪا به روش، سازش ڳالهه يا نيت برداشت نه ڪئي ويندي جيڪا موجوده سنڌ جي قومي وحدت يا جاگرافيائي حدن لاءِ نقصانڪار هجي. بشير خان قريشيءَ جلسي ۾ 1940ع جي ٺهراءُ کي الوداع چئي سنڌ ديس لاءِ جدوجهد ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو. رات جو 3 وڳي سندس اوچتي موت جي ايندڙ ايس ايم ايس ننڊ مان اٿاري ڇڏيو. ”ٻه لڙڪ آلا تڏهن به هوندا“. سندس وڇوڙي جي ڏک مون کي سمهڻ نه ڏنو. هو نه منهنجو ذاتي دوست هو نه مائٽ. نه مان سندس پارٽي ڪارڪن ۽ نه ڪو مان سنڌ ديس جو حامي. پر سنڌ امڙ کان سندس هڪ بهادر ۽ باهمت پُٽ وڇڙي ويو. هو دانشوري ۽ لفاظي تي يقين رکڻ بدران هميشه سڌي ۽ کري ڳالهه ڪندو هو. اِها ئي سندس عظمت هئي. دودا تنهنجي ديس ۾ پل پل آ پيڙاءَ بي وقت وڇوڙو تنهنجو ڪيڏو گهرو گهاءُ سنڌ منهنجي ماءُ ڪندي سلام سدا تو تي. (عاجز)[/JUSTIFY] روزانه عبرت جي ٿورن سان ________________________________
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک سوريءَ سزاوار ساٿ سلامت- سنڌ سلامت ارشاد لغاري ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ پکي ۽ پساهه اڏامڻ لاءِ ئي هوندا آهن پر پوءِ به الائي ڇو ڪي پکي ۽ ڪي پساهه جڏهن اڏامن ٿا تڏهن سموري ديس مٿان درد جو ڳاڙهو رائو ڇانئجي ويندو آهي. بشير خان!! تنهنجي دل جيڪا سڄي ديس سان گڏ ڌڙڪي ٿي چون ٿا ابدي ماٺار جي اولي ۾ خاموش ٿي وئي آهي پر عجب اهو آهي ته منهنجي دل نٿي مڃي. ائين ڇو آهي؟ شايد ان ڪري جو سچوءَ جي فرمان جيان دل جي قضا رڳو دل ئي ڄاڻي ٿي. ۽ منهجي دل اهو مڃڻ لاءِ تيار ناهي ته اسان جي دوست، ساٿي ۽ وطن جي سر موڙ سرويچ سپاهي جي دل ايئن رستي ۾ خاموش ٿي سگهي ٿي. ۽ تون جيڪو سمورو خواب پنڌ، پُور ۽ آجپي جو ويساهه هئين سو تنهنجي دل ته پوري ديس سان گڏ اڄ به ڌڙڪي پئي ۽ تاج پور اندر ولي محمد سائين جي اڱڻ ۾ ”رات به مينهڙا وُٺا“ واري مُرشد جي وائيءَ تي تنهنجن گلاب نيڻن مان ڪريل ٻه لُڙڪ اڄ سموري سنڌ جي اکين جو سانوڻ بڻجي پيا آهن. هيءَ ته موسم هئي جڏهن حڪيم صاحب کان جهوڪ جو ويراڳ ”قرب تنهنجي جا ڪُٺل مون راهه ۾ رڙندي ڏٺا.“ گڏجي ٻڌو هوسين ۽ ماروئڙا ڳوٺ واري آشرم جو اهو نم جو وڻ جنهن جي ٻُور جي هڳاءُ اسان سڀني جي لاءِ هميشه سفر...مسلسل سفر واري وچن کي توانو رکيو تن سڀني مان هڪ تنهنجي ذات ”کرڪڻا لاهي، سُک نه سُتا ڪڏهين“ واري بشارت تي پوري لٿي تون جو سمورو پنڌ هئين وطن سان عشق جو سوڳنڌ هئين تنهن لاءِ منهنجي اکين جا سمورا رنگ اڄ وري جاڳي اٿيا آهن. اسين سڀ تنهنجا دوست ۽ ساٿي جڏهن جڏهن به جتي جتي به توکي ساريون ٿا ڄڻ پنهنجو پاڻ جياريون ٿا ڇو ته تنهنجو تصور هر آزادي پسند لاءِ هڪ زندگي مثال آهي ۽ اها ئي ڇال آهي جيڪا اياز ڪاڇي جي پهاڙي پاڇي ۾ ڏيڻ جي ڳالهه ڪئي هئي. سنڌ جو اهڙو ڪهڙو پڊ، ماڳ مڪان ۽ واهڻ وستي آهي جنهن ۾ تنهنجا پيچرا نه هجن؟ تو سيد جي سپني کي حقيقت جو روپ ڏيڻ لاءِ محمد فقير کٽياڻ جي ان فڪر جي هميشه پوئيواري ڪئي ”سر دا سبانگا چاوين هٿ لاوين پڇي عشق آفات نون“ ۽ مُرشد جي ان قافلي ۾ ته اڳيان اڳيان هئين جنهن لاءِ فرمايو ويو ”اصل عاشقن جو سر نه سانڍڻ ڪم“ تو ڪڏهن به پنهنجي جند جي نه پر هميشه سنڌ جي پرواهه ڪئي ۽ اڄ جڏهن تون ان سنڌ ماءُ جي هنج ۾ آرامي آهين تڏهن اڇي ململ جي پهراڻ مان نظر ايندڙ تنهنجو ڪشادو سينو مون کي ڏسڻ ۾ اچي رهيو آهي جنهن لاءِ تو هڪ ڀيرو چيو هو: ”دعا ڪجو!! جڏهن وڃون ته گهاءُ سيني ۾ هجن.“ اڄ آئون ڏسي رهيو آهيان ته سر ويچن ۽ سُورمن جا سينا ضروري ناهي ته رڳو ٻاهران گهايل هجن گهاءُ اندر جا به ته هوندا آهن ”گهايل ڪي گهت گهايل جاني اور نه جاني ڪوءِ“ اي سنڌ وطن جا سپوت!! توکي واڌايون هجن جو تو پنهنجي وچن جي لڄ رکي ۽ پنهنجا آخري پساهه به ان ئي پنڌ ۾ ڏنا جنهن لاءِ مرشد فرمايو ”مارڳ جي مرن وڏا طالع تن جا“ توکي سنڌ مبارڪ توکي پنڌ مبارڪ. جڏهن به ديس کنبهيون لائون لڌيون تڏهن توتي ميلا هوندا ئي هوندا، ڇو ته پکي ۽ پساهه ڀل اڏامي وڃن پر انهن جا آکيرا منتظر رهن ٿا. ۽ سنڌکي يقين آهي ته هڪ نه هڪ ڏينهن تون قومي آجپي جي روپ ۾ فقير عبدالغفور جو اهو آلاپ کڻي ضرور موٽندين ته ”سنڌڙيءَ تي سِر ڪير نه ڏيندو سهندو ڪير ميار وويار“ تيستائين ساٿ سلامت- سنڌ سلامت.
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک ادا اهيا حقيقت آهي ته (فقط 2 هفتا اڳ ۾ ڪراچيءَ جي بندر روڊ تي تبت سينٽر آڏو فريڊم مارچ کي خطاب ڪندي سنڌ جي هن عاشق سُوريءَ کي سينگارڻ واري ڳالهه ڪري اهي لفظ ڪيئن ادا ڪيا ته، ”ڪيترو عرصو لنگهي ويو آهي، جو منصور ۽ دار و رسن جو پاڻ ۾ ميلاپ نه ٿيو آهي“. سندس انهن لفظن جو پڙاڏو اڃا فضائن ۾ ئي هو ته فقط ٻن هفتن کانپوءِ بشير خان سنڌ ۽ سنڌين کي روئيندو ڇڏي پاڻ موڪلائي وڃي ب سان مليو. ) ۔۔۔۔۔۔ادا سليمان وساڻ صاحب تقريبن ٻه مهينا پهرين هت منهنجي پاڙي ۾ ( شانتي نگر ڪراچي ) ۾ سنڌ جو هي بهادر شخص شاهه عبدالطيف ڀٽائي اسڪول ۾ هڪ مختصر جلسي کي خطاب ڪرڻ آيو هو، ۽ صرف 10 منٽ اسان سان ڳالهايائين ( تقرير ڪيائين ) تنهن کان پوء اهي الفاظ ڪڍيائين ته مون کي اڃان اڳتي وڃڻو آ سو ٽائيم ڪونهي، سو هاڻ توهان کان اجازت وٺندس، ۽ پوء اتان راهي ٿيا، ۽ شانتي جي سنڌي ماڻهن کي بشير خان قريشي ( مڙس ته ڪو منصور هو ) جو اهيو آخري ديدار نصيب ٿيو،سندس اهيا ڳالهه سچ ثابت ٿئي ته کيس اڳتي وڃڻو هو ۽ کيس وٽ ٽائيم نه هو، ڇو جو سندس ٽائيم (وقت) پورو ٿئي چڪو هو، ادا دعا آهي ته رب پاڪ سندس بشري خطائون معاف ڪري ۽ جنت الفردوس ۾ جايون ڏئي، آمين
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک يار سليمان لڙڪ آهن جو پڙهڻ نٿا ڏين، بشير جي لفظ تي اچي اکيون آليون ٿي ڏسڻ بند ڪن ٿيون ۔۔۔ خئير سڀني دوستن کي سلام جن پنهنجي قلم سان کيس خراج عقيدت پيش ڪيو آهي ۔۔۔۔ توکان ٿيندي ڌار، لڙڪ وهي پيا لار ڪري ۔۔۔
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک ادا وساڻ صاحب بشير خان قريشي جي اچانڪ وڇوڙي جتي سڄي سنڌ کي روئاري ڇڏيو آهي اتي پنهنجي به دل سڏڪا ڀري رهي آهي، هر اهو سنڌي خواهه ڪهڙي به جماعت يا تنظيم سان وابسته آهي هن سنڌ جي اڏول اڳواڻ عاشق سنڌ محترم بشير خان قريشي جي وفات تي زارو قطار روئي رهيو آهي، پر اسان کي ته اهو به اونهو کائي رهيو آهي ته سنڌ ۾ ٻيو اهڙو سگهارو آواز ڪون ٿو سجهي جيڪو سنڌي ماڻهن جو ڀرجهلو بڻجي انهن جي حقن جي ڳالهه پوري طاقت سان ڪري سگهي. يقينن بشير خان قريشي جنهن بنياد تي سياست ڪري رهيو هيو ان جو خال ڀرڻ تمام مشڪل اهي پر بحرحال پوءِ به نا اميد ناهيون سنڌ ۾ موجود اڃا به جوڌا ماوجود آهي جيڪي بشير خان قريشي جو مشن کڻي اڳتي وڌندا.
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک دلير قومي سرواڻ بشير خان قريشيءَ جو تدفيني منظر۔۔۔هڪ وڊيو
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک اپريل هڪ ستمگر مهينو! سڪندر علي هُليو [JUSTIFY]ساري زندگي سنڌ سان محبت ڪندڙ ۽ ان لاءِ جيئندڙ، مرندڙ ۽ جاکوڙيندڙ هڪ دل ڇا بيهجي وئي، ڄڻ هيءَ ڌرتي ۽ ان تي موجود زمان ۽ مڪان بيهجي ويو ۽ پويان هلڻ لاءِ فقط ڏک، ڳوڙها، پار ۽ اوسار رهجي ويا. هن ڌرتيءَ جي هزارين سالن جي مٽي ۽ خمير جهڙو هڪ پٽ بشير خان قريشي آجپي واري سفر ۾ جاکوڙيندي قبرستان ڳڙهي خدا بخش ڀرسان پنهنجي اباڻي شهر رتيديري ۾ مدفون ٿي چڪو آهي. پر پويان ڏک کي طاقت ۾ تبديل ڪندڙ پهاڙن جهڙو ٽاسڪ ڇڏي ويو آهي، ائين جيئن سنڌ جي فڪري رهبر سائين جي ايم سيد هن ئي اپريل مهيني جي 25 تاريخ تي 1995ع ۾ ڇڏيو هو. اها ڇا ته ڪمال ۽ ڏکائيندڙ هڪ جهڙائي آهي ته سيد ۽ بشير خان قريشيءَ جي وفات هڪ ئي مهيني ۾ ٿي آهي ۽ ان جو نالو اپريل آهي. ان ئي اپريل جي چوٿين تاريخ تي سنڌ جي هڪ ٻئي ذهين، بهادر ۽ عالمي پائي جي اڳواڻ جي شهادت پڻ ٿي آهي، جنهن جو ڳڙهي خدا بخش وارو قبرسان، بشير خان جي اباڻي شهر رتيديري کان چند ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. قديم سنڌ جي تغير مان جنم وٺندڙ جديد سنڌ جي ٽنهي ڪردارن جي شهادت نما موت جو هڪ ئي مهيني اپريل ۾ هجڻ محض اتفاق نه آهي، پر زمان ۽ مڪان جي قيد کان آزاد هن ڌرتيءَ جي سپوتن جو اُهو سنگ آهي، جنهن جي جنگ سندن موت کان پوءِ به هن ڌرتيءَ جي باوقار جياپي ۽ آجپي لاءِ سندن فڪري، نظرياتي ۽ عملي رنگن سان رڱجي هر عهد ۾ نئين سر ڏک کي طاقت ۾ تبديل ڪرڻ جي متلاشي آهي ۽ ان تلاش ۾ اپريل مهينو سنڌ لاءِ ائين آهي، جيئن قديم يوناني ديومالائي ڪردارن ۾ مارچ مهينو سندن لاءِ ستمگر آهي. جيئن مارچ جو ستم سندن لاءِ تمثيلي آهي، تيئن اپريل جو آرڙهه سنڌ لاءِ ڏک جي علامت آهي. هڪ اهڙو ڏک، جنهن ۾ شايد سنڌ جو سک سمايل آهي. پنهنجي شعوري سفر ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ واري شاگرديءَ واري زماني ۾ مان اڃان تائين اُها رات وساري نه سگهيو آهيان، جڏهن بشير خان سميت سموري سنڌ جي فڪري ابي جي شهادت نما وفات کان پوءِ سندس ڪراچي کان آيل قافلي سان ڄامشوري کان پوءِ سن ۾ تدفين وقت گذاري هئي ۽ ڪالهه رات به سنڌ تي اها ڪاري رات آيل هئي، جڏهن سندس وصيعت موجب سيد جي هڪ سچي ۽ ارڏي سپاهي کي سندس پيرن ۾ مدفون پئي ڪيو ويو، پر خاندان جي خواهش موجب کيس رتيديري ۾ ئي دفن ڪيو ويو ۽ سندس ڪارڪنن پڻ تحمل جو مظاهرو ڪيو! جديد سنڌ جي اتهاس ۾ هلندڙ جيئي سنڌ هلچل جي هڪ وڏي، ارڏي ۽ لازوال ڪردار بشير خان جو ڪمهلو وڇوڙو سندس تنظيم جيئي سنڌ قومي محاذ جي ڪارڪنن جو ئي ڏک نه آهي، پر هيءُ هڪ سنڌ جو ڏک آهي. هو صرف پنهنجي ڪارڪنن جو ئي ”خان“ نه هو، پر سنڌ جي هر سياسي ڪارڪن، شاگرد، اٻوجهه، اڀري ۽ غريب ماڻهو جو خان به هو. هڪ اهڙي وفات، جنهن وٽ ڪروڙن بجاءِ ڪارڪن هيا ۽ پڳ بجاءِ ڌرتيءَ جو مان سندس سنڌي ٽوپيءَ ۾ سمايل هو. جڏهن سندس تدفين پارٽيءَ جي ڳاڙهي جهنڊي ۾ ٿي رهي هئي ته رت جهڙا ڳاڙها لڙڪ ۽ سنڌو جهڙا ڊگها اوسار پڻ سندس چاهيندڙن پاران سندس ڪفن جا ورَ بڻجي سندس ساميءَ کي سيراب ڪري رهيا هئا. بدقسمتيءَ سان سنڌ جي اهڙي ارڏي ۽ لازوال ڪردار سان منهنجي ڪڏهن روبرو ڪا ملاقات ٿي نه سگهي، پر هن جي سفر ۽ جدوجهد ۾ مون سميت هزارين ماڻهن جو پختو يقين هو. هو هن وقت جي سنڌ جو بلا شڪ سڀ کان وڌيڪ مقبول رهنما هو، جنهن جي قافلن جي سونهن ڪروزر گاڏين بجاءِ موٽر سائيڪلن وارا اسڪارٽ ڪندڙ اهڙا نوجوان هئا، جيڪي سنڌ جي سمورن ڪاليجن، يونيورسٽين جا پنهنجي پنهنجي زندگين ۾ اڻ ڳڻيا، پر کرا ڪردا پڻ رهيا آهن. بشير خان پنهنجي دنيا جو هڪ اهڙو بادشاهه به هو، جنهن جي سلطنت روايتي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين واري سحر مان نڪرڻ کانپوءِ اوٻاڙي کان ڪراچيءَ تائين روڊن، ڌرڻن ۽ آخري فريڊم مارچ تائين عوامي انداز ۾ عوامي مقبوليت پڻ ماڻي چڪي هئي ۽ هر گذرندڙ ڏينهن هن جي مقبوليت ۾ روايتي سياستدان جيان ڪميءَ بجاءِ اضافي جو باعث هو ۽ ائين هو شاگردن کانپوءِ عوامي ڌرڻا ۽ ڪارو ڪاري ۽ ڪڌي قبائلي ڪاروبار جي واپارين وٽ پڻ پنهنجي ڪارڪنن سميت غريب ۽ بي پهچ ماڻهن جي داد رسيءَ لاءِ پهچڻ ۾ ويرم نه ڪندو هو. هو هڪ ئي وقت شاگردن، ڪارڪنن، مزدورن ۽ عام رواجي زندگي گذاريندڙن کان وٺي آفيسرن، سردارن ۽ وقافي سياست ۾ يقين رکندڙن ۾ پڻ مقبول هو ۽ هر ماڻهوءَ وٽ هن جو باوقار ڪردار هن جو تعارف هو. سياست جي صحرا ۽ سحر ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪردار نظرئي کان وڌيڪ اثرائتو هوندو آهي. شروعاتي زندگيءَ ۾ بشير خان ڪو وڏو نظرياتي ماهر ۽ مقرر نه هو، پر سيد جي فڪر تي ٽِڪ ٻڌي بيهڻ ڪري هن جو نظرياتي قد ۽ خطابت ۾ هڪ عجيب اثر هو، ورنه جيئي سنڌ جي تاڃي پيٽي ۾ عبدالواحد آريسر جهڙا فڪري عالم ۽ مبلغ پڻ پيا آهن. اهڙي عالم ۾ پنهنجي فڪري ۽ خطابت واري سحر کي مڃائڻ ۽ قائم رکڻ فقط بشير خان جو ئي ڪمال آهي ۽ اهو يقينن بشير خان جو اهو پختو ۽ سڌو ڪردار ئي هو، جنهن کيس 10 آگسٽ 1956ع تي ڄمڻ کان وٺي ڪالهه تائين پنهنجي هڪ مختصر عمر ۾ انمول بڻائي رکيو. رتيديري شهر جي موٽڻ پور محلي ۾ غلام مرتضيٰ قريشيءَ جي گهر ۾ جنم وٺندڙ بشير خان موٽڻ پور بجاءِ سڄي سنڌ کي پنهنجي محلو سمجهيو، تڏهن ئي ته مئٽرڪ رتيديري واري اسڪول ۾، انٽر وري شڪارپور واري ڪاليج ۽ ماسٽرس وري زرعي يونيورسٽي ۾ ئي ٿي آهي. سنڌ جي هر اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽي جو هڪ هڪ شاگرد اڳواڻ سندس وڇڙڻ تي سراپا ڏک آهي. هو سنڌ جي نوجوان ۽ آجپيءَ لاءِ جاکوڙيندڙن جو هڪ اتساهه، هڪ طاقت ۽ هڪ جذبو ٿي اڀريو ۽ اهو اتساهه، طاقت ۽ جذبو بعد ۾ جڏهن عوامي سطح تي ڏيکارڻ شروع ڪيو ته اوٻاڙي کان ڪيٽي بندر ۽ ڪشمور کان ڪراچيءَ تائين هو هڪ ئي وقت اوتري ئي سطح تي مقبول ۽ طاقتور هو. هونئن ته ساري سنڌ سندس پاڇو ۽ گهر هئي، پر سندس اصل هيڊ ڪوارٽر ڪراچي هو، جتي گذريل سال سندس مٿان حملي کانسواءِ هاڻوڪي فريڊم مارچ تائين هن ثابت ڪيو ته ڪراچي جا وارث سنڌي آهن. بشير خان جي تنظيمي بصيرت ان وقت نظر آئي هئي، جڏهن سيد جي رحلت کانپوءِ 1995ع جيئي سنڌ جي مڙني ڌڙن چاليهي جي موقعي تي انضمام جو فيصلو ڪيو هو، جنهن هيٺ عبدالواحد آريسر اول ڪنوينر ۽ هو ڊپٽي ڪنوينر ۽ بعد ۾ جيئي سنڌ قومي محاذ جو آريسر چيئرمين ۽ هو سيڪريٽري جنرل چونڊيا هئا. ان وقت سندن اها سوچ ته سيد جي ڏک کي طاقت ۾ تبديل ڪرڻ گهرجي، اڄ هڪ دفعو وري تقويت جي متلاشي آهي. هاڻي ته بشير خان پڻ نه رهيو آهي، جيڪو اڄوڪي قومپرست قيادت جو سڀ کان مقبول ۽ عوامي رهنما هو، پر سندس پارٽيءَ اندر آصف بالاديءَ جهڙا نظرياتي ۽ نياز ڪالاڻيءَ جهڙا عملي ڪارڪن ۽ اڳواڻ موجود آهن، جن مٿان اهو فرض ٿو عائد ٿئي ته هو بشير خان جي نظرياتي ۽ عملي جدوجهد کي اڃان به وڌيڪ تيز ڪندي پنهنجي قومي محاذ کي اڳتي وڌائين. سيد کان پوءِ بشير خان پڻ سنڌ اندر جيئي سنڌ هلچل کي نه رڳو يتيم ڪيو آهي، پر سيد جي فڪر کي عمل ۾ تبديل ڪندڙ هڪ عظيم ڪردار کان سنڌ محروم ٿي وئي آهي. هن پٺيان نظرياتي ۽ عمل جي امتزاج وارو چئلينج پڻ ڇڏيو آهي. سيد جي وفات وقت جيڪو سندس خانداني ۽ فڪري اولاد ۾ اتحاد ۽ نظم نظر آيو هو، اڄ ان اتحاد ۽ نظم کي اڃان به وڌيڪ مضبوط ڪرڻ ۽ مڙي مُٺ ٿيڻ جي ضرورت آهي. سيد جي هن ئي مهيني ۾ ٿيندڙ ورسي گڏجي ملهائڻ لاءِ صرف وچن ئي نه، پر عمل به ٿيڻ گهرجي. اخبارن ۾ رپورٽ ٿيندو رهيو آهي ته هن ئي هلچل جو هڪ برجستو ڪردار مير عالم مري ۽ ٻيا دوست اهڙين ڪوششن ۾ آهن ۽ بشير خان پڻ کين همٿايو هو. بشير خان کي ان کان وڌيڪ في الوقت ٻيو اهڙو خراج نٿو پيش ڪري سگهجي ته سيد سميت سندس ورسي، سيد جي خانداني ۽ فڪري اولاد کي يڪجاءِ ۽ هڪئي پليٽ فارم تان ملهائڻ گهرجي ۽ سنڌ جي آجپي ۽ باوقار جياپيءَ لاءِ ڪنهن هڪ سياسي تنظيم لاءِ قدم وڌائڻ گهرجي. جنهن هيٺ في الوقت ڪنهن ”ڪوآرڊينيشن ڪائونسل“ جهڙي پليٽ فارم تي اتفاق ڪندي پنهنجي پنهنجي تنظيمي شناختن کي قائم رکڻ گهرجي ۽ هڪڙي وسيع البنياد ڊائلاگ کانپوءِ هڪ سنڌ ۽ هڪ سيد جهڙي هڪ تنظيم جوڙڻ گهرجي ۽ اڄ سهڻيءَ جهڙي سنڌ کي سوين، هزارين مانگر مڇن مان نجات ڏيارڻ جو ان کان وڌيڪ خراج ۽ ڀيٽا نٿي ڏئي سگهجي، جنهن ۾ سيد جي خانداني، فڪري ۽ ڏنگن ٻارن کان وٺي هر ڌرتي ڌڻيءَ جي ڏکن جي داد رسي سندن ذريعي سنڌ ڌرتيءَ ۾ ئي ٿي سگهي![/JUSTIFY]
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک سن ۽ سنڌ جي يگاني سپوت کي ڀيٽا! اشفاق لغاري [JUSTIFY]هن وٽ لفظن جي جادوگري نه هئي، نه ئي وري وڏا نالا ۽ حوالا هئا، بس هن وٽ هو ته، هڪڙو ياراڻو ڀاڪر هو، جنهن جي وسيلي هو سن جي پانڌيئڙن کي پنهنجي ويجهو رکڻ ۾ آخري دم تائين ڪامياب رهيو. هن جواني جا جوڀن ڏينهڙا ڪنهن ڳاڙهي ڪپڙي جي پويان لڳي وڃائڻ بجاءِ، ڪهاڙيءَ واري ڳاڙهي جهنڊي کي سنڌ جي يونيورسٽين، شهرن ۽ ڳوٺن تائين پهچائڻ واري قومي ڪم ۾ لڳائڻ جي چونڊ ڪئي. سنڌ ۾ قومپرست سياست ڪندڙ اڳواڻن مان ”مٿي“ ويهڻ جو هنر ته تقريبن يارن کي وڏي مهارت سان اچي ٿو، پر عمران جوکيو جي امڙ ۽ عمر ڪوٽ کان وٺي اوٻاوڙي تائين سنڌ جي اصل وارثن سان ڏکين گهڙين ۾ پٽ تي ويهڻ وارو هنر صرف هن رتيديري جي يار بادشاهه کي ئي ٿي آيو. نهٺن نيڻن وارو قومي ڪارڪنن جو ”وڏو“ ۽ سيد جو ”لاڏلو“ بشير قريشي پنهنجي ذاتي ۽ سياسي زندگيءَ ۾ سنڌ جي صوفياڻي ڪلچر جو هڪ مڪمل نمونو هو. هن وانگر هٿ ٻڌي ملڻ ۽ مندرن کان وٺي مسجدن ۾ ويهي راڄوڻي مسئلن ٻڌڻ ۽ فيصلن ڪرائڻ واري سياسي روايت قومپرست سياست ڪندڙن ۾ بشير قريشي وڌي. هُن ۾ ايتري ته نهٺائي هئي، جو ميڊيا وارن ۽ ڪارڪنن کي ڪيترائي ڀيرا پنهنجي تقريرن ۾ چيائين ته، ”منهنجي نالي سان ”خان“ نه چنبڙايو“، پر ڪارڪن کيس پيار مان گهڻو ڪري نالو وٺڻ بدران ”وڏو“ ئي چوندا هئا/ آهن. هو پنهنجو مڪمل نالو بشير احمد قريشي لکندو ۽ ٻڌائيندو هو. هڪڙي ساڙ سڙيي قومي مفڪر ڪنهن ڪتاب جي مهاڳ ۾ هن تي رڳو سندس نالي سان ڪارڪنن ۽ چاهيندڙن پاران ”خان“ ڳنڍڻ ڪري پٿر وسايا ويا آهن. احتجاجي طريقن ۾ بک هڙتال جي هٿيار کان وٺي لانگ مارچن تائين ۽ جلسن جلوسن کان وٺي پنجاب جا رستا بند ڪرڻ تائين وارا هن سمورا طريقا پنهنجي اڳواڻيءَ ۾ جيئي سنڌ قومي محاذ جي پليٽ فارم تان هڪ جاکوڙي سياسي ڪردار جيئان آزمايا. ڪراچيءَ ۾ سنڌين جو شيئر ته ڪئين قومپرست چاهين ٿا پر، بشير قريشي سنڌين جي ڪراچي ٿي چاهي، ان ئي سلسلي ۾ هن رتيديري کي ڇڏي وڃي گلشن حديد ڪراچيءَ ۾ پنهنجو گهر ڪيو. سنڌ جي پاڻي ڪيس متعلق ڪمون شهيد واري مشهور ڌرڻي ۾ بينظير ڀٽو شهيد ان شرط تي شامل ٿي هئي ته اتي ڪير به الڳ ملڪ جو نعرو نه هڻندو. ان تحت بشير قريشيءَ کي ڌرڻي جا انتظام سنڀاليندڙن تقرير ڪرڻ نٿي ڏني، ته بشير قريشي جي چاهيندڙن ۽ ڪارڪنن جي زور کي ڏسي بينظير ڀٽو شهيد به بشير قريشي جي تقرير تي راضپو ڏيکاريو هو. سن مان اٿيل مهڪ کي نگر نگر ڦهلائڻ وارو بار هن رياست اندر بشير قريشي ٽارچر سيلن ۽ جيلن کي ڏسندي به پنهنجي ڪلهن تي کنيو ۽ بلڪل ڪاميابيءَ سان نڀائي ڏيکاريو، جنهن جو مثال هن جي آخري رسمن ۾ هزارين ماڻهن جي شرڪت آهي. هن پاڻ کي اڳواڻ، ليڊر يا پارٽي چيئرمين سڏائڻ بدران سيد جو سپاهي ۽ ڪارڪن سڏائڻ ۾ فخر ٿي محسوس ڪيو. مولوين، ڪٽر ڪميونسٽن کان وٺي ميان مٺو جهڙن پيرن، وڏيرن، ميرن ۽ سيدن کي به هي منفرد قومي ڪامريڊ قبول هو. هونئن سنڌ ۾ اهڙا مثال تمام گهٽ ملن ٿا. وڏيرو، مير، پير ۽ ڪامريڊ هڪ ٻئي جا سنڌ ۾ ضد سمجهيا وڃن ٿا، پر بشير قريشي کي سياست جي سُتي سن جي پيل هئي، تنهنڪري ان کي هر در تي هلي وڃڻ ۽ هٿ جوڙ سان پنهنجي ڳالهه ڪرڻ ۽ مڃرائڻ جو فن خوب ٿي آيو. سنڌ جي غير مادي (نان مٽيريل ڪلچر) ڪلچر جو سياسي استعمال قومپرست اڳواڻن ۾ جيڪڏهن ڪنهن ڪيو آهي ته اهو فقط بشير قريشي هو. هن بس هر گهڙي هر لمحي اهو ٿي چاهيو ۽ چيو ته، ڪڏهن سنڌ جي سينڌ ميري نه ٿئي، ڪڏهن موڙ تنهن جا نه مرجهائجن، وسي ڀٽ تنهنجي ڀلارا سدا سدا ديس پرديس سارا وسن. [/JUSTIFY]
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک سنڌ جو قومي ڪارونجهر : بشير خان قريشي اعجاز منگي [JUSTIFY]ان رات دردونديءَ جو سمورو ديس ستل هو. صرف ڪجهه دل وارا جاڳي رهيا هئا. جڏهن جي ايم سيد جي سياسي ٻچڙن جون موبائيل فونون فقط اهو پيغام ڏيڻ لاءِ مسلسل وڄڻ لڳيون ته ”اها دل هميشه هميشه لاءِ ماٺ ٿي وئي جيڪا سيد ۽ سنڌ لاءِ ڌڙڪندي هئي“ روح مان اڀريل رڙ سان اهو نياپو وصول ڪندڙ قومي تحريڪ جا نوان پراڻا ڪارڪن انهيءَ وقت اٿي کڙا ٿيا. جڏهن هو پنهنجن گهرن مان ٻاهر نڪتا تڏهن ٿڌي آسمان جي مٿان اڀريل پورو چنڊ وهه جي وٽي وانگر ڇلڪي رهيو هو. ڪلٽس، ڪرولا ۽ مهراڻ گاڏين جي ونڊاسڪرينن مان نظر ايندڙ چنڊ کي هو خاموشيءَ سان گهوريندا رهيا ۽ انهن سڀني جو ڏک ۾ ڏريل هيانو اياز جا اهي لفظ جهونگاري رهيو هو ته: ”ڇو چنڊ اسان کي رات ٺري ڏي چانڊوڪيءَ جو زهر ڀري آ ڪيڏو پويون پهر پري! حيران هزارين مان نه رڳو!!“ هو جن کي ان وقت مڪمل معلومات به نه ملي هئي پر انهن جو وجدان انهن کي پوري پڪ سان ٻڌائي رهيو هو ته ”بشير قريشي طبعي موت جو شڪار نه ٿيو آهي پر هن کي تمام گهري سازش سان قتل ڪيو ويو آهي“ هو هن غلام ڏيهه جو ڏوهاري باغي هو. هن قومي غلاميءَ جي زنجيرن کي قسمت جو لکيو سمجهي قبول نه ڪيو هو. هن خوفن ۽ خدشن کي پهرين ڌڪ سان پوري زور جي ٺوڪر هنئي هئي. جڏهن کيرٿر پهاڙ جي هنج ۾ موجود سن مان اڀريل چنگهاڙ هن جي ڪنن تي پئي، ان وقت هو ديس جي دانهن تي ائين اٿيو جيئن روايتي مڙس زوريءَ کنيل ٻانهن جي رڙ تي اٿندا آهن ۽ هو پانڌ رت سان پسڻ جي پرواهه نه ڪندا آهن ۽ انهن کي صرف گولي نه گسڻ جي جو اونو هوندو آهي. جڏهن سن جي سياسي مڪتب مان هن کي ديس جي محبت جو پهريون سبق مليو هو، تڏهن هو ٽنڊي ڄام زرعي يونيورسٽيءَ جو شاگرد هو. اتر سنڌ جو اهو ارڏو ڇوڪرو جنهن جي هاٺي ڪنهن سڌي لٺ وانگر سنهي هئي، تنهن پنهنجي پوري حياتي سنڌ جي آزاديءَ کي ارپي ڇڏي. هو ڪنهن سياسي خاندان جو چشم و چراغ نه هو. اهڙا ماڻهو پاڻ خاندان ٿيندا آهن. هن سياسي تعليم جا سبق ڪنهن ميڪاولي استاد کان نه ورتا. هن جو پهريون ۽ آخري استاد سنڌ جو اهو منصور هو، جيڪو وڏن دماغن جي عزت ضرور ڪندو هو پر هن جو عشق وڏين دلين سان هو. اتر سنڌ جو اهو سانورو نوجوان هن کي سراپا دل محسوس ٿيو. جهڙي طرح سنڌ جي سياست کي سيد دل جي حڪم تي هلايو تهڙي طرح بشير قريشيءَ سياست جي سمنڊ ۾ دل جي ڪشتيءَ تي ڪاهيو ۽ قومي تحريڪ جي ڪارونڀار مان هن جي اها ڪشتي طوفانن مان ترندي وئي، جنهن تي ڪهاڙيءَ وارو ڳاڙهو جهنڊو جهولندو رهيو. بشير قريشي ديس جي محبت ۾ ديوانو ضرور هو پر هن ۾ ساڳي وقت بلا جي داناهي هئي. هو سياست جي هر چرپر تي گهري نظر رکندو هو. هن کي معلوم هو ته ڳاڙهو جهنڊو ڪيترو ڳرو آهي!؟ پر اهو جهنڊو هن جي دل ڪشتيءَ جو سڀ کان سگهارو سڙهه به هو. ان جي سهاري هن وڏين آزمائشن جا ڪيئي ڪن ڪراس ڪيا. هو سياست جي سير مان ثابت ويو. هن کي وقت جي ڪنهن به اوتڙ نه اوليو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن ٽيهه هزار ڪتاب نه پڙهيا هئا پر هن جو جذبو ۽ هن جي سچي دل هن لاءِ عظيم رهنمائيءَ جا سرچشما هئا. هن جيڪو به سکيو. عمل مان سکيو. هن جي لاءِ عمل ئي اهو اڪيلو اکر هو، جنهن کي هو آخر تائين پنهنجي سڀ کان وڏي سڃاڻ بڻائي چڪو هو. جڏهن سياسي دانشور ڪتابن ۽ نظرين جي حوالي سان اوڀاريون ۽ لهواريون لهندا چڙهندا هئا، تڏهن انهن موقعن تي بشير قريشيءَ جا چمڪندڙ نيڻ ۽ هن جا دمڪندڙ ڳل پنهنجي پوري سرمستيءَ ۾ اچي ويندا هن جو سراپا وجود اهي صوفي سٽون بڻجي ويندو هو ته: ”اڪو حرف تينون درڪار علمون بس ڪرين وو يار علمون بس ڪرين وو يار“ اهو ئي سبب هو ته سنڌ جي قومي سياست ۾ علم پوئتي رهجي ويو ۽ عشق وارو عمل بشير قريشيءَ جي روپ ۾ تمام اڳتي وڌي ويو. اها قومي تحريڪ جيڪا اڳ ۾ هاسٽلن ۽ دوستن جي اوطاقن ۾ نظرياتي ڪچهرين تائين محدود هوندي هئي، ان قومي تحريڪ کي سنڌي عوام ۾ وٺي اچڻ وارو انسان بشير قريشي هو. جهڙي طرح لطيف شاعريءَ کي شهنشاهن ۽ بادشاهن جي محلن مان ٻاهر ڪڍي ميدانن ۽ ريگستانن ۾ آندو تهڙي طرح بشير قريشيءَ قومي تحريڪ کي ننڍي کڏ مان ٻاهر ڪڍي ان عوامي درياهه سان آشنا ڪيو جنهن جو ڪو به ڪنارو نه هوندو آهي. هن پنهنجي مسلسل مزاحمتي عمل ۽ احتجاجي ڌرڻن سان سنڌ جي سياسي ڌرتيءَ کي ڌوڏي ڇڏيو. جڏهن ته هن ننڍن عوامي مسئلن جي حل واري سياست به نه پئي ڪئي. هن ڪنهن کي ڪو آسرو نه ڏنو ته سڀاڻي چونڊن ۾ کٽي اچبو ۽ ڪنهن اتحاد جي آڙ ۾ وزارت وٺبي ته سڀني کي سرڪاري ونڊ ملندو. بشير قريشي هر ڏينهن هر وقت هر پل ۽ هر هنڌ پارلياماني سياست تي پنجن آڱرين واري مهر هڻندو هو. هو خانداني طور تي نه پير هو نه مير! هن وٽ ڪا به وڏي جاگير نه هئي. هن وٽ ڪي به ڪارخانا نه هئا. هو پورهيت جو پٽ هو ۽ هن سڄي زندگي قومي پورهيو ڪيو. پر ان پورهئي ۾ هن جي انفراديت هن جو پيار هو. هن ماڻهن کي محبت ڏني ۽ ماڻهو هن جي محبت ۾ قومي تحريڪ سان سلهاڙبا ويا. مون هن سان ڪيترائي ڀيرا گڏجي سفر ڪيو. هو مون کي ماڻهن جي ميڙ ۾ ائين نظر ايندو هو، جيئن ڪارونجهر پهاڙ جو ڀاءُ هجي. هو انساني هستيءَ ۾ هڪ جبل وانگر هو. هن ۾ جبلن جهڙي سختي به هئي ۽ جبلن جهڙي مستي به هئي. هن ۾ جبلن جهڙي حشمت به هئي ۽ جبلن جهڙي دهشت به هئي. پر ڏونگر کان ڏاڍو ۽ ٽڪرن کي ٽُڪر ڪري ڇڏيندڙ هي قومي ڪارونجهر ان وقت جهڪي پوندو هو، جڏهن هن سان ملڻ لاءِ ڪوئي به اڳتي وڌندو هو. قومي تحريڪ جا ڪارڪن هن جي هٿن کي چميون ڏيندا هئا ۽ هو غريب پگهرهاڻن ڪارڪنن جي مٽيءَ هاڻن هٿن کي چاهه سان چمندو هو. اتر کان وٺي لاڙ تائين هو جڏهن به سون ۽ هزارن ڪارڪنن جي وچ ۾ هوندو هو، تڏهن اتي رعب تاب ۽ ليڊرن واري پروٽوڪول جو پاڇو به نظر نه ايندو هو. اتي ته صرف محبت جو مقابلو نظر ايندو هو. بشير قريشي پنهنجي خاموش چپن سان پنهنجي ڪارڪنن کي اهو چوندو نظر ايندو هو ته ”اچو! ته پيار پڄايون“ ۽ هو پيار جي ۾ سڀ کان اڳتي هو. قومي تحريڪ جي ڪارڪنن کي پوري زندگيءَ ۾ ڪنهن پاران ايترو پيار نه مليو هو جيترو انهن بشير قريشيءَ ڏنو. ان ڪري هو بشير قريشيءَ جي سڏ تي سنهڙين چيلهين ۽ ڪجرين اکين وارا پيار به ڇڏي ايندا هئا. پوري دنيا کي لڳندو هو ته ڪارڪن بشير سان پيار ڪن ٿا پر اصل ۾ بشير ڪارڪنن سان پيار ڪندو هو. جڏهن هن جا ڪارڪن زخمي ٿيندا هئا ته هو انهن جي زخمن تي پنهنجا چپ رکي انهن جو سمورو درد چوسي وٺندو هو. بشير قريشيءَ کي معلوم هو ته قومي تحريڪ ۾ ٽٽل دلين وارا نوجوان ايندا آهن، ان ڪري هن پاڻ کي محبت جي مرهم بڻائي رکيو هو. هو جيڪڏهن پاڻ سان گڏ هزارن ماڻهن جا هشام کڻي هلندو هو ته ان ۾ علم جوڪارنامو نه هو. پر اهو عشق جو معجزو هو. هن جو پنهنجو وجود ئي ان مٽيءَ مان جڙيل هو جنهن ۾ سنڌ جي عظيم روايتن جو عرق هو. هن پاڻ سان صرف قومي سياست وارا ڪارڪن نه کنيا هئا پر هن جي دوستيءَ جو دائرو هن ديس جيترو ڪشادو هو. هن روپوشيءَ جا ڏينهن قومي ڪارڪنن جي اوطاقن ۾ نه پر دوستن جي ڳوٺن ۾ گذاريا. هو پنهنجي سنگت لاءِ مهل جو مڙس هو. ان ڪري جڏهن هو ڪوئي احتجاجي ميڙاڪو ڪندو هو ته هن جي ڪارڪنن سان گڏ هن جي دوستن جا ڳاهٽ ڪٺا ٿيندا هئا. هو قومي محاذ جو چيئرمين ته هيو ئي سهي پر پنهنجي حقيقي معنيٰ ۾ هو قومي تحريڪ جو سورهيه سرواڻ هو. هن جي لاڏاڻي جي خبر پوڻ شرط صرف اتر جي وڻن تان پکي نه اڏاميا هوندا پر زرعي يونيورسٽيءَ جا ڊگها ۽ جهونا وڻ به پنهنجين جڙن تائين جهري پيا هوندا. هن جي لاءِ صرف سنڌي ماڻهن سوڳ نه ڪيو هوندو پر سنڌ جي ڍنڍن ڍورن به آبي پرندن سان گڏجي هن جو ماتم ڪيو هوندو ۽ هن جي ڏک ۾ سمنڊ لڇيو هوندو ۽ رڻ پٽن به پار ڪڍيا هوندا. ڇو ته هو ڌرتيءَ جو ڌنار هو. هو هر ڪنهن سان الڳ پيار ڪندڙ انسان هو. هن کي معلوم هو ته ڪنهن سان پيار ڪيئن ڪبو آهي؟ هو جوان هو. پر هن جي دامن تي ڪنهن به اخلاقي برائيءَ جو داغ لڳل نه هو. هو نياڻين سان ڳالهائيندي اکيون هيٺ ڪري ويهندڙ بشير قريشيءَ لاءِ سموري سنڌ جون سورٺون ائين پار ڪڍي رنيون هونديون جيئن راءِ ڏياچ جي لاڏاڻي تي جهونا ڳڙهه جهري پيو هو. هو سنڌ جو جهونا ڳڙهه جهوري ويو آهي. اهڙا سخي ۽ ڏاتار ڏيهن ۾ سٿرا نه ايندا آهن. انهن جي لاءِ آسمان کي نه معلوم ڪيتريون گردشون ڪرڻيون پونديون آهن ۽ ڌرتي انهن جي جنم لاءِ ديوانن وانگر ڦيرا پائيندي رهندي آهي. اها رات ڪنهن به طرح سان معمولي نه هوندي جنهن رات هن کان پيالو ڪرايو ويو. جنهن پهر سنڌ جي انقلابي سقراط کي هن ڌرتيءَ تان ڌڪڻ جي سازش عمل ۾ آندي وئي هوندي اها رات جو پهر پوري ڪائنات تي ڀاري هوندو. اها پوري چنڊ جي رات هئي ۽ پوري سنڌ چانڊوڪيءَ جي زهر ۾ غوتا کائيندي رهي. هو جيڪو پنهنجي عشق ۾ سهڻيءَ سمان هو. هو جيڪو پنهنجي عمل ۾ سسئي جيان هو. هو جيڪو ميرڙن مارن سان مارئيءَ وانگر محبت ڪندو هو. شاهه جي سمورين سورمين جون وصفون پنهنجي وجود ۾ سنڀالي انهن امانتن جو آخر تائين تحفظ ڪندڙ بشير قريشي صرف سنڌ لاءِ سوڳ ئي نه ڇڏي ويو آهي پر هن جي عظيم جدوجهد قومي سياست ڪندڙ هر فرد لاءِ عظيم سبق آهي. هو سائين جي ايم سيد جي انهن ٻارن جو وڏو ڀاءُ هو، جن تي منڍ کان وٺي غيرسنجيده هجڻ جي تهمت لڳل هئي. پر انهن ٻارن سان گڏجي هن قبضي هيٺ آيل شهر ڪراچيءَ ۾ لکين سنڌي ماڻهو ڪٺا ڪري ميدان ملهائي ڏيکاريو ۽ انهيءَ ڏوهه ۾ انهن ڪارونجهر جهڙي انسان کي سائنسي سازش سان قتل ڪري ڇڏيو. سنڌ ۾ هڙتال جي لاءِ گهڻو ڪري ڇنڇر جي ڏينهن جو انتخاب ڪيو ويندو آهي. اهي ڇوڪرا جيڪي سنڌ خلاف ٿيندڙ سازشن تي احتجاج ڪندي پنهنجن شهرن جي دوڪاندارن کي داٻا ڏئي ڪامياب شٽربند هڙتال ڪرائيندا هئا، اهي ڇنڇر جي اداس ڏينهن تي سن ۽ رتيديري جي وچ تي رلي رهيا هئا ۽ سنڌ جي ننڍين وڏين بازارن ۾ واپاري دوڪان کولي جيئي سنڌ جي ڇوڪرن جو انتظار ڪرڻ لڳا پر ان ڏينهن انهن وٽ ڪو به نه آيو ۽ نيٺ انهن پنهنجيون آليون اکيون قميص ڪي ٻانهن سان اگهي، پنهنجا شٽربند ڪري ڇڏيا. ۽ سنڌ جي قومي ڪارونجهر جي قتل تي سنڌي اکين جا آبشار وهندا رهيا![/JUSTIFY]
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک هليا وينداسين اوچتو اوچتو صنم سنڌي [JUSTIFY]ڪراچيءَ جي هوائن جا اهي پرجوش ڏينهن مون کي اڄ به ياد آهن، جڏهن سنڌي قوم جو ڪو به قومي ڪاڄ، سڏ يا ميڙاڪو هوندو هو ته هرطرف هڪئي ريٽو جهنڊو ڦڙڪندي نظر ايندو هو، جيڪو سن جي سيد جي سار هر دل جي ميدان تي محبت ساڻ مهڪائي اهو ياد ڏياريندو هو ته سن جو سيد اڄ به زنده آهي. سندس مقصد، سندس سوچ، سندس فڪر ڦولارجي هرطرف ڦهلجي سنڌي قوم کي متحد ٿيڻ جا انيڪ پيغام مُڪي رهيو آهي، اهو جهنڊو جنهن جي ڳاڙهاڻ جذبن کي نئون جوش ارپي اهو احساس ڏياريندي هئي ته جنهن شهر ۾ ڌارين جي دعويداري آهي، اتي سنڌين جي مالڪي ڪير به ۽ ڪڏهن به ختم نٿو ڪري سگهي. هو ڳاڙهو جهنڊو اڄ پنهنجي ڳاڙهاڻ افق ٿي پکيڙي درد جون دانهون ڪري رهيو آهي. رات جو پويون پهر هو، خبر ناهي ڇو ننڊ اکين کان تمام پري هئي، ان وقت ادا ضراب حيدر جي مئسيج ڄڻ ته پيرن هيٺان زمين ڪڍي ڇڏي، مون يڪدم انٽرنيٽ هلائي ته سنڌ جي جوشيلي ۽ ارڏي پٽ محترم بشير خان قريشي جي اوچتي وڇوڙي جي دکدائڪ خبر هڪڀيرو ٻيهر سنڌ جي خوابن جي ساڀيان کي ڏاڍو ڏور ۽ اکين کان اوجهل ٿيندي نظر آئي بقول شاعر: ”موت پوي موت، اڻ مندائتو آئين، سوين سڪندر رماريئي، ارڏا ۽ اڻ موٽ، گهايئي اهڙا گهوٽ، جن مند نه هئي مرڻ جي.“ اهڙا قومي اڳواڻ جن ۾ بهادري، جرئت، همت، حشمت، سڀاءُ ۽ محبت جا جذبا اپٽار هجن، سچ ته اهڙا املهه ماڻڪ روز روز ناهن ڄمندا. صديون سڪڻ کانپوءِ ڌرتي ماءُ کي اهڙا ارڏا ٻچا نصيب ٿيندا آهن، جيڪي پنهنجي خوبين، خصلتن، ڏاهپ ۽ پيار سان جيجل جي جهولي ڀري کيس خوشين جا خزانا ارپي ڏيهان ڏيهه سندس ناماچار ڪرائيندا ۽ سندس ڳاٽ اوچو ڪري ڇڏيندا آهن. لاڙڪاڻي جي سرزمين ڏاڍي زرخيز ۽ مقدس آهي، جنهن انمول هيرا جنميا آهن. جيڪڏهن بشير خان قريشي جي زندگي تي نظر وجهنداسين ته هن بهادر ۽ ارڏي سپوت جي سڄي ڄمار سنڌ ڌرتي ۽ سن جي سيد سان سچائي ۽ محبت جو اظهار ڪندي گذري، مون کي بشير خان قريشي جي اها هڪ جهلڪ ياد آهي، جڏهن مهراڻ ڪاليج مورو ۾ شاگردن جي فنڪشن ۾ مان خود به مهمان هئس اتي اچانڪ سندس آمد ڪاليج جي نوجوان ڇوڪرن ۾ جهڙي طرح جوش، ڦڙتي ۽ اتساهه پکيڙيو، اهو قابل ديد هو، ان وقت مون کي اهو احساس ٿيو ته سنڌ جي قومپرستن ۾ واقعي به بشير خان هڪ جداگانه ۽ اهم حيثيت رکي ٿو، سندس مختصر تقرير ۾ جيڪو پيغام ۽ پيار مون سنڌ امڙ لاءِ ڏٺو ۽ محسوس ڪيو، ان مان مون کي پڪ ٿي وئي ته سنڌ جو اڪثر نوجوان طبقو بشير خان کي پسند ڇو ٿو ڪري؟ سندس انداز ۾ سادگي، سچائي نمايان هئي، سندس سڀاءُ ڪنهن ليڊر بجاءِ عام مارو ماڻهن جهڙو هو، سندس اتساهه جذبن مان جهلڪي رهيو هو، ان ڏينهن ڪاليجي شاگرد هجڻ جي حيثيت سان مون محسوس ڪيو ته بشير خان نوجوان شاگردن ۾ ايترو مقبول ڇو آهي؟ سندس صعوبتون ۽ سَٺل سختيون به سنڌ واسين اڳيان آهن، کيس جيلن جون ياترائون ائين ڪرايون وينديون هيون ڄڻ ڪنهن ٻار سان راند ڪئي ويندي هجي، پر هن هماليه جهڙي همت رکندڙ سنڌڙي جي سپوت ڪڏهن به همت نه هاري، هميشه سائين جي ايم سيد جي جذبن جي ترجماني ڪندي سنڌ جي حقن جي ڳالهه ڪئي. هر محاذ تي مهاڏو اٽڪائيندڙ بشير خان موت جي محاذ تي به مهاڏو اٽڪائي موت کي مات ڏئي پاڻ کي سنڌ ڌرتي ۽ حقيقي سوچ رکندڙ سنڌين جي دلين ۾ هميشه لاءِ جياري ويو آهي، بقول استاد بخاري: ”جو قوم جياري اهو جيئندو رهندو، جو عام اجاري اهو جيئندو رهندو، مون کي تاريخ ۽ تقدير ڏني پڪ آهي، جو سنڌ سنواري اهو جيئندو رهندو.“ ڀلا سنڌ جيجل سوڳوار ڇو نه هجي؟ سنڌ امڙ اها ڌرتي آهي، جيڪا هميشه غيرن جي اک ۾ ڪنڊي جيان رهي آهي. هن جيجل ڌرتي تي هر وار ڪري سندس ناءُ کي ميسارڻ جون ڪوششون هر دور ۾ ٿينديون رهيون آهن، پر جيجل جي ڪک تي الله جي اهڙي ته مهر ۽ ٻاجهه آهي جو سندس ڪک مان سدائين اهڙا ناياب ڪردار جنم وٺندا رهيا آهن، جن کي جهڪائڻ وارا خود جهڪي مري کپي خاڪ ٿي ويا پر سنڌڙيءَ جي آزاديءَ جا گيت آلاپڻ وارن کي ڪڏهن به ماري ناهن سگهيا، بقول خطائي ٿيٻو: ”سورج مکي سن جا، جگ جگ جيئندين جيت، مرندا ناهن گيت، آزاديءَ جا موت سان.“ بلڪل اهڙي طرح بشير خان قريشي ڄمڻ ساڻ پنهنجي جيءَ ۽ جيون جي ڏور جيجل ڌرتي سان اهڙي طرح جوڙي ڇڏي هئي جو کيس موت جي پرواهه نه هوندي هئي، بقول منهنجي: ”جيءُ جيجل سان اهڙو جڙيو، ڪڏهن ڪين مڙيو، بشير موت اڳيان.“ مارچ جو مهينو ته گذري ويو پر هيءَ ڌرتي بشير خان جا وطن لاءِ ڪيل لانگ مارچ ڪڏهن به وساري نٿي سگهي، جڏهن بشير خان پيادل شهرن جا شهر هن مهراڻ لاءِ محبتون وکيريندو رهيو ۽ پاڻ تي آيل ڪوڙن ڪيسن ۽ الزامن کي منهن ڏيندو رهيو. مون کي اهو ڏينهن به ياد آهي جڏهن کيس بنا لائيسنس وارا هٿيار رکڻ جي ڪوڙي ڏوهه ۾ جيل موڪليو ويو، تڏهن به سندس ارڏائپ ڪنهن ڪوڙ کي مڃڻ کان قاصر هئي. کيس سنڌ جي امن سان اهڙي الفت هئي جو قبيلائي تڪرارن کي ختم ڪرائڻ لاءِ اهو واحد قومپرست هو جيڪو ميڙ وٺي ڀٽ ڌڻي جا رسالا کڻي، پيار، امن ۽ الفت جا سنيها ساڻ ڪري سنڌ جي پراڻي قبيلائي تڪرارن ۽ جهيڙن کي ختم ڪرائڻ لاءِ منٿ ميڙ قافلا وٺي وڃي تڪرارن ۽ انائن جي تيز باهه کي اجهائڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو ۽ سنڌ واسين کي پاڻ ۾ پيار سان پرچي رهڻ جا درس ڏيندو، روڊن ۽ رستن تي احتجاج ۽ جهاد ڪندو غاصبن کان سنڌ جا حق گهرندو رهيو، اهڙي ابو جهاد ۽ سدوري پٽ جي اوچتي وڇوڙي تي هيءَ ڌرتي ماءُ واڪا ڪري رهي آهي. ”واڪا ڪندي ووءِ، صديون تولاءِ سنڌڙي.“ توڙي جو مون ڪيئي ڀيرا قومي معاملن تي ساڻن ڳالهيون ڪيون، پر هر مسئلي تي کين سنڌ جي پرچار ۽ پيار سان سرشار ڏٺم، ڪڏهن به ائين محسوس نه ٿيندو هو ته هو هڪ ٽي وي اينڪر سان ڳالهائي رهيو آهي. سنڌ جي صدين واري عظيم تهذيب جي هن وارث وٽان هميشه ”ادي“ لفظ سان مخاطب ٿيڻ مون کي بيحد پسند هو. اهڙي بااخلاق، ريتن جي پاسدار ۽ روايت جي امين ماڻهوءَ کي ڪير ٿو وساري سگهي؟ بقول منهنجي ئي: ”ٽوڙيندو ڪير هن زنجير کي، منهن نه ڏيندو آ ڪانئر شمشير کي، ڀلي سوڍا سنڌ جا سمهندا وڃن، صنم وساريندو ڪير دودي ۽ بشير کي.“ سنڌ جي سرواڻ سائين جي ايم سيد کيس هميشه پٽن جيان اهميت ۽ محبت ڏني، مان سمجهان ٿي ته بشير خان اهو خوش نصيب انسان هو جنهن کي پنهنجي اڳواڻ هميشه مان ڏنو، شايد سائين جي ايم سيد کي به اها خبر هئي ته بشير خان ئي اهو سٻاجهڙو ماڻهو آهي، جيڪو سنڌ جي مظلوم، مسڪين، غريب ۽ ڏکايل ماڻهن جو بهترين اڳواڻ ثابت ٿي قومپرستن ۾ نمايان رهندو. بشير خان انهيءَ مانَ جو مانَ رکندي سائين جي ايم سيد جو پيغام هر وستي ۽ واهڻ ۾ پهچايو، نه فقط ايترو پر سنڌ جي خوشحالي جا انيڪ خواب کڻي گهٽي گهٽي ڌرتي جي امن، شادابي، حقن، خوشحالي، بقا ۽ آزاديءَ لاءِ ووڙيندو هوشو، هيمو ۽ دودي جي ريت نڀائيندو رهيو، جنهن لاءِ منهنجون ئي سٽون سرجيل آهن ته: ”سيد جي صورت بشير هو، سنڌ جي ضرورت بشير هو، اڄ ويو موڪلائي مارن کان صنم، دودن جي مورت بشير هو.“ بشير خان قريشي جهڙي مهان، عظيم ۽ ارڏي انسان جو اوچتو وڇوڙو سنڌ جي سڀني قومپرستن کي پڪاري رهيو آهي ته خدا جي واسطي هڪ ٿي سنڌ ۽ سيد جي محبت ۾ پاڻ ملهائڻ سکي وٺو، جيجل جي حقن، خوابن، خوشحالي ۽ آزاديءَ لاءِ پاڻ پتوڙڻ جا گر سکي پئو، سنڌين ۾ صدين کان پيدا ٿيل احساسِ محرومي کي ختم ڪرڻ لاءِ متحد ٿي ايڪي جو ثبوت ڏيو، ڇو ته جيون ماڪ مثل آهي، جنهن جي انت جو خواب خيال ئي ناهي هوندو. بشير خان قريشي جو مڙهه هن ڌرتي واسين کان موڪلائيندي کين آخري ڀيرو به اها ئي پارت ڪري رهيو آهي ته ٻيلي غيرن ۽ غدارن کي سڃاڻي هن سنڌ ماءُ جي بقا ۽ سلامتي لاءِ سڀ هڪ ٿي وڃو، ڇو ته ٻڌي ۾ عظمت آهي. شال انهيءَ عظمت کي اسين ماڻي وٺون ۽ بشير خان قريشي جي اوچتو اوچتو هلي وڃڻ کانپوءِ اسين سندس انهيءَ خواب ۽ پيغام کي شل سمجهي وٺون، جيڪو استاد بخاري جي هن سٽن ۾ سمايل آهي: ”اسان سان ڪچهريون ڪريو دوستو، هليا وينداسين اوچتو اوچتو! اسان جي نصيحت، وصيت اها، صحيح سوچجو، صحيح لوچجو!“[/JUSTIFY]
جواب: سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جي اوچتي وڇوڙي تي لکيل تاثرات ۽ ليک اپريل جو مهينو قاتل مهينو ڪيئي سڄڻ وڇڙيا اپريل ۾ رهبر سنڌ، ڀٽو ۽ حسين سارويو، وڇڙيا اپريل ۾، ڪهڙا نه ڪهڙا گها مليا سنڌ کي اپريل ۾، اهي سڀ سور سهيا سين ، سيني منجهه اپريل ۾، بس سنڌ سڄاڳ هئي 23 مارچ تي ، پر سنڌ جو جيڪو ارڏو جوڌو هو، هر ما جي اک جو تارو هو، هر ڀيڻ جو ڀورل ڀاء هيو، سنڌ جو هوء هڪ پساه هيو، ويرين لئه ڄڻ ڪو گهاء هيو، دودي جي تلوار هيو، اهڙو ڪونڌر به ڪاري رات ۾ ڪُٺو ويو اپريل ۾۔۔۔۔منظور عباسي سنڌ جي محبوب ارڏي اربيلي اڳواڻ جي هن اڻمندائتي موت تي، آلين اکين سان عقيدت جو نزرانو، هوء اسان کان وڇڙيو ڪونهي، متان ڀليا آهيو ته بشير خان اسان کان وڇڙيو آهي، متان ڀليا آهيو، شهيد مرندا نه آهن، شهيد پنهنجو ساهه ڏئي، هڪ ويساهه ڏئي ويندا آهن۔۔۔
