سنڌ سان جند جوڙيندڙ بشير قريشي جو وڇوڙو
دستگير ڀٽي
اڃا چوٿين اپريل تي عوامي ليڊر ذوالفقار علي ڀٽو جي شهادت واري ورسيءَ جو ميڙاڪو پورو ڪري ماڻهو پنهنجن گهرن تي مس پهتا ته اپريل جو ستون ڏينهن به سنڌين لاءِ نڀاڳو ڏينهن ثابت ٿي پيو، جنهن هڪ ٻيو مانجهي مڻيادار، سنڌ امڙ جو سچو حلالي پٽ ۽ دلير قومي سرواڻ بشير خان قريشيءَ کي اسان کان کسي ورتو آهي. معنيٰ ته اپريل جو هيءُ سڄو هفتو پاڻ ماڻهن لاءِ هاڻي هر سال سوڳ ۾ گذارڻ جو سامان سهيڙي ويو آهي. چوٿين اپريل 1979ع تي ڀٽو شهيد کي فوجي سرڪار طرفان ڦاهي چاڙهي شهيد ڪرڻ کان وٺي بشير خان جي اڄوڪي ڏيل ڏاريندڙ وڇوڙي تائين گذريل 33 سالن جي مختصر عرصي ۾ سنڌي عوام سان ٻين سوين ڏاڍاين ۽ ناانصافين کان علاوه سندن ليڊر شپ جي ٽريجڪ انجام واري صدمي جو هيءُ ڇهون واقعو آهي. انهيءَ عرصي اندر اسان بينظير شهيد، فاضل راهو، مير مرتضيٰ ڀٽو ۽ مير شاهنواز جهڙن دلير قومي هيرن سان گڏوگڏ سهسين قومي سياسي ڪارڪنن جي وڇوڙي جا وَڍ سَهي چُڪا آهيون، جن مادرِ وطن مٿان ڌارين جي بالادستيءَ ۽ قبضي خلاف جدوجهد ۾ پنهنجي حياتيءَ جو پل پل ارپي ڇڏيو هو.
عاشق زهر پياڪ، وِهُه ڏسي وِهسنِ گهڻو،
ڪَڙَي ۽ قاتِل جا، هميشه هَيراڪَ،
لڳين لنئو لطيف چئي، فنا ڪيا فراق،
توڻي چِڪَنِنِ چاڪَ، ته به آهه نه سلن عام سين!
عام رواجي طرح جيڪڏهن ماڻهن جو ڪو به محبوب اڳواڻ اسي يا نوَي سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪري ٿو، تڏهن به سندس پوئلڳن کي صدمو رسي ٿو، پر جڏهن اسان جا جوان جماڻ هيرا پنهنجي ڦوهه جوانيءَ ۾ ئي وڇوڙي جا وَڍ وجهي ٿا وڃن ته مسڪين ماڻهو پاڻ کي يتيم ۽ لاوارث نه سمجهندا ته ٻيو ڇا سمجهندا؟ اتفاق ڏسو اسان جي مٿين سمورن سياسي اڳواڻن ۽ املهه تاريخي ڪردارن جي ڄمڻ وارو هنڌ ۽ تعلقو به ساڳيو رتوديرو ۽ ضلعو به لاڙڪاڻو ئي آهي. جيتوڻيڪ هنن شخصيتن جي سياسي جدوجهد بي مثال آهي، پر منزل ڏانهن وڌڻ واريون، سندن واٽون جدا جدا هيون. پنهنجي منزل ۽ مقصد سان سندن سچو عشق بي مثال ۽ لازوال بڻجي چڪو آهي.
بشير خان قريشيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪراچيءَ ۾ 23 سال اڳ 1989ع ڌاري ٿي، جڏهن آئون هلال پاڪستان جو چيف ايڊيٽر هئس. بشير خان سان ٻي ملاقات ڪئين سالن کان پوءِ ڪراچي پريس ڪلب ٻاهران تڏهن ٿي، جڏهن هو پنجاب جي سرحد وٽان پيرين پنڌ هزارين ماڻهن جو قافلو وٺي ڪيترن هفتن جو سفر ڪري ڪراچي پهتو هو. آئون سندس ٻنهي پيرن ۾ لِڦون ڏسي ان ڏينهن سنڌ سان سندس سچي عشق جو قائل ٿي پيو هئس. اهو جنرل مشرف جو دور هو ۽ سنڌ اندر ڪالاباغ ڊيم خلاف جدوجهد عروج تي هئي. پاڻيءَ جي کوٽ جو سوال هجي يا ناڻي جي ورڇ، سنڌين جي روزگار ۽ وسيلن جي مالڪيءَ مٿان ڌارين جو قبضو هجي يا آدمشماريءَ ۾ ٿيندڙ گهوٻين ۽ بدعنوانين واري چال، سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيارڻ يا سنڌ اندر قبائلي جهيڙن ۽ تعليمي ادارن ۾ بدامني ختم ڪرائڻ، انهن مڙني حساس مامرن تي هو بجليءَ واري رفتار سان ڳوٺ ڳوٺ، شهر شهر ماڻهن جا ميڙ ڪري، سجاڳي ۽ شعور جي لاٽ ٻارڻ لاءِ هر وقت آتو نظر ايندو هو. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ وڏيرن ۽ سردارن هٿان ستايل ۽ ڪارو ڪاريءَ جي عذاب ۾ ڦاٿل ۽ اغوا ٿيل ماڻهن خاص ڪري هارين نارين ۾ قومي ٻڌيءَ جو گهرو شعور پيدا ڪرڻ لاءِ سائين جي ايم سيد جو هيءُ ديوانو عاشق پاڻ ايتري ته ذاتي دلچسپي وٺندو هو، جنهن جو مثال ڪنهن ٻئي قومپرست اڳواڻ قائم نه ڪيو آهي. سندس ڪوششن سان ئي وقت بوقت سنڌ جي مختلف قومپرست پارٽين جا اتحاد جڙندا رهيا، جنهن جو آخري شاندار سوڀارو مظهر پاڻ سڀني گذريل سال 21 آگسٽ تي سنڌ جي ورهاڱي واري سازش خلاف ٿيل مڪمل هڙتال ذريعي ڏٺو. آئون ناز سهتي جي انهيءَ راءِ سان سهمت آهيان ته فقط 2 هفتا اڳ ۾ ڪراچيءَ جي بندر روڊ تي تبت سينٽر آڏو فريڊم مارچ کي خطاب ڪندي سنڌ جي هن عاشق سُوريءَ کي سينگارڻ واري ڳالهه ڪري اهي لفظ ڪيئن ادا ڪيا ته، ”ڪيترو عرصو لنگهي ويو آهي، جو منصور ۽ دار و رسن جو پاڻ ۾ ميلاپ نه ٿيو آهي“. سندس انهن لفظن جو پڙاڏو اڃا فضائن ۾ ئي هو ته فقط ٻن هفتن کانپوءِ بشير خان سنڌ ۽ سنڌين کي روئيندو ڇڏي پاڻ موڪلائي وڃي منصور هلاج سان مليو.
ٻه هفتا اڳ ڪراچيءَ ۾ فريڊم مارچ دراصل بشير خان جي گذريل ويهن سالن دوران سنڌ جي گاديءَ واري شهر جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ گهٽي گهٽي ۾ ڪيل پورهئي کي سڄي سنڌ جي سموري عوام سان ڳنڍي، سنڌ جي ورهاڱي واري سازش سٽيندڙ ڌرين کي هڪ کليل وارننگ ڏيڻ هو ته، ”سنڌي ماڻهو پنهنجي ڌرتيءَ جي هڪڙي انچ تان به دستبردار نه ٿيندا. دشمن ڀلي کڻي هٿيارن، بندوقن ۽ توبن سان وار ڪن، اسين امن جو پرچم هٿن ۾ جهلي پنهنجي ڌرتي ماءُ جي حفاظت ڪنداسين ۽ سِرن جا نذرانا ڏيڻا پيا ته منصور واري واٽ وٺي ڏيکارينداسين.“ پڙهندڙن کي ياد هوندو ته ڪراچي شهر جي ديوارن تي ”مهاجر صوبي“ جا نعرا لکرائي جيڪا غير آئيني ۽ غير قانوني شرارت ڪئي ويئي هئي، انهيءَ خلاف جڏهن سنڌ اسيمبلي ۾ ٺهراءُ پيش ڪيو ويو ته مسرور جتوئيءَ جي اهڙي ٺهراءَ کي سواءِ چند سرڪاري ڌر جي ميمبرن جي، ٻين پاران موٽ نه ملڻ ڪري سنڌي عوام ۾ جيڪو تاءُ پيدا ٿيو هو، مرحوم بشير خان قريشيءَ انهيءَ عوامي ڪاوڙ جي اظهار واسطي ئي ڪراچي شهر جي مرڪز ۾ فريڊم مارچ وارو شاندار پرامن مظاهرو ۽ جلسو ڪري پريشان ٿيل سنڌي ماڻهن جي دلين کي آٿت ڏيڻ ۾ به اڳڀرائي ڪئي ۽ کين وطن جي مالڪيءَ جو احساس ڏياريو. شڪر آهي جو سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه کي ڪراچيءَ جي ٻهراڙين جا ڳوٺ ۽ ڳوٺن ۾ رهندڙ ڌرتي ڌڻي سنڌي ماڻهو اڄ چئن سالن کان پوءِ ياد آيا آهن، جن کي سندن ڳوٺ پڪا ڪري ڏيڻ لاءِ سندون ورهايون ويون آهن. ڪير مڃي يا نه مڃي، قومپرست ڌرين خاص ڪري جيئي سنڌ قومي محاذ جي رهبر بشير خان قريشي جي ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ تنظيمي سرگرمين، ملير، گڏاپ، لياري، ابراهيم حيدري ۽ گلشن حديد ۾ عوامي گڏجاڻين، علي قاضيءَ پاران سڏايل ايڪتا وارن ميڙاڪن ۾ عوامي قافلن سان شرڪت نه رڳو سنڌي ماڻهن کي موبلائيز پئي ڪيو آهي، پر پيپلز پارٽيءَ جي سرڪار مٿان پريشر پڻ وڌو ته اها مفاهمت جي آڙ ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي مفادن خلاف سوديبازيءَ کان پاسو ڪري.
منهنجي راءِ ۾ بشير خان قريشيءَ جو مڙهه جيڪڏهن ڪراچي ۾ دفنايو وڃي ها ته سنڌ جي قومي تحريڪ لاءِ اهو سٺو سنئوڻ ثابت ٿئي ها، لطيف سائين جي لفظن ۾ کيس خراج تحسين پيش ڪريان ٿو:
اُٿيو ۽ اُٿياڪ، ڪالهوڪو ڪاڏي گيو؟
ويو جاڳائي جيڏيون! بِرهُه هيءُ بيباڪ،
چُر ڦرڪاري چاڪ، سُورُ سمهاري ڪين ڪي!
عاشق زهر پياڪ، وِهُه ڏسي وِهسنِ گهڻو،
ڪَڙَي ۽ قاتِل جا، هميشه هَيراڪَ،
لڳين لنئو لطيف چئي، فنا ڪيا فراق،
توڻي چِڪَنِنِ چاڪَ، ته به آهه نه سلن عام سين!
عام رواجي طرح جيڪڏهن ماڻهن جو ڪو به محبوب اڳواڻ اسي يا نوَي سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪري ٿو، تڏهن به سندس پوئلڳن کي صدمو رسي ٿو، پر جڏهن اسان جا جوان جماڻ هيرا پنهنجي ڦوهه جوانيءَ ۾ ئي وڇوڙي جا وَڍ وجهي ٿا وڃن ته مسڪين ماڻهو پاڻ کي يتيم ۽ لاوارث نه سمجهندا ته ٻيو ڇا سمجهندا؟ اتفاق ڏسو اسان جي مٿين سمورن سياسي اڳواڻن ۽ املهه تاريخي ڪردارن جي ڄمڻ وارو هنڌ ۽ تعلقو به ساڳيو رتوديرو ۽ ضلعو به لاڙڪاڻو ئي آهي. جيتوڻيڪ هنن شخصيتن جي سياسي جدوجهد بي مثال آهي، پر منزل ڏانهن وڌڻ واريون، سندن واٽون جدا جدا هيون. پنهنجي منزل ۽ مقصد سان سندن سچو عشق بي مثال ۽ لازوال بڻجي چڪو آهي.
بشير خان قريشيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪراچيءَ ۾ 23 سال اڳ 1989ع ڌاري ٿي، جڏهن آئون هلال پاڪستان جو چيف ايڊيٽر هئس. بشير خان سان ٻي ملاقات ڪئين سالن کان پوءِ ڪراچي پريس ڪلب ٻاهران تڏهن ٿي، جڏهن هو پنجاب جي سرحد وٽان پيرين پنڌ هزارين ماڻهن جو قافلو وٺي ڪيترن هفتن جو سفر ڪري ڪراچي پهتو هو. آئون سندس ٻنهي پيرن ۾ لِڦون ڏسي ان ڏينهن سنڌ سان سندس سچي عشق جو قائل ٿي پيو هئس. اهو جنرل مشرف جو دور هو ۽ سنڌ اندر ڪالاباغ ڊيم خلاف جدوجهد عروج تي هئي. پاڻيءَ جي کوٽ جو سوال هجي يا ناڻي جي ورڇ، سنڌين جي روزگار ۽ وسيلن جي مالڪيءَ مٿان ڌارين جو قبضو هجي يا آدمشماريءَ ۾ ٿيندڙ گهوٻين ۽ بدعنوانين واري چال، سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيارڻ يا سنڌ اندر قبائلي جهيڙن ۽ تعليمي ادارن ۾ بدامني ختم ڪرائڻ، انهن مڙني حساس مامرن تي هو بجليءَ واري رفتار سان ڳوٺ ڳوٺ، شهر شهر ماڻهن جا ميڙ ڪري، سجاڳي ۽ شعور جي لاٽ ٻارڻ لاءِ هر وقت آتو نظر ايندو هو. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ وڏيرن ۽ سردارن هٿان ستايل ۽ ڪارو ڪاريءَ جي عذاب ۾ ڦاٿل ۽ اغوا ٿيل ماڻهن خاص ڪري هارين نارين ۾ قومي ٻڌيءَ جو گهرو شعور پيدا ڪرڻ لاءِ سائين جي ايم سيد جو هيءُ ديوانو عاشق پاڻ ايتري ته ذاتي دلچسپي وٺندو هو، جنهن جو مثال ڪنهن ٻئي قومپرست اڳواڻ قائم نه ڪيو آهي. سندس ڪوششن سان ئي وقت بوقت سنڌ جي مختلف قومپرست پارٽين جا اتحاد جڙندا رهيا، جنهن جو آخري شاندار سوڀارو مظهر پاڻ سڀني گذريل سال 21 آگسٽ تي سنڌ جي ورهاڱي واري سازش خلاف ٿيل مڪمل هڙتال ذريعي ڏٺو. آئون ناز سهتي جي انهيءَ راءِ سان سهمت آهيان ته فقط 2 هفتا اڳ ۾ ڪراچيءَ جي بندر روڊ تي تبت سينٽر آڏو فريڊم مارچ کي خطاب ڪندي سنڌ جي هن عاشق سُوريءَ کي سينگارڻ واري ڳالهه ڪري اهي لفظ ڪيئن ادا ڪيا ته، ”ڪيترو عرصو لنگهي ويو آهي، جو منصور ۽ دار و رسن جو پاڻ ۾ ميلاپ نه ٿيو آهي“. سندس انهن لفظن جو پڙاڏو اڃا فضائن ۾ ئي هو ته فقط ٻن هفتن کانپوءِ بشير خان سنڌ ۽ سنڌين کي روئيندو ڇڏي پاڻ موڪلائي وڃي منصور هلاج سان مليو.
ٻه هفتا اڳ ڪراچيءَ ۾ فريڊم مارچ دراصل بشير خان جي گذريل ويهن سالن دوران سنڌ جي گاديءَ واري شهر جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ گهٽي گهٽي ۾ ڪيل پورهئي کي سڄي سنڌ جي سموري عوام سان ڳنڍي، سنڌ جي ورهاڱي واري سازش سٽيندڙ ڌرين کي هڪ کليل وارننگ ڏيڻ هو ته، ”سنڌي ماڻهو پنهنجي ڌرتيءَ جي هڪڙي انچ تان به دستبردار نه ٿيندا. دشمن ڀلي کڻي هٿيارن، بندوقن ۽ توبن سان وار ڪن، اسين امن جو پرچم هٿن ۾ جهلي پنهنجي ڌرتي ماءُ جي حفاظت ڪنداسين ۽ سِرن جا نذرانا ڏيڻا پيا ته منصور واري واٽ وٺي ڏيکارينداسين.“ پڙهندڙن کي ياد هوندو ته ڪراچي شهر جي ديوارن تي ”مهاجر صوبي“ جا نعرا لکرائي جيڪا غير آئيني ۽ غير قانوني شرارت ڪئي ويئي هئي، انهيءَ خلاف جڏهن سنڌ اسيمبلي ۾ ٺهراءُ پيش ڪيو ويو ته مسرور جتوئيءَ جي اهڙي ٺهراءَ کي سواءِ چند سرڪاري ڌر جي ميمبرن جي، ٻين پاران موٽ نه ملڻ ڪري سنڌي عوام ۾ جيڪو تاءُ پيدا ٿيو هو، مرحوم بشير خان قريشيءَ انهيءَ عوامي ڪاوڙ جي اظهار واسطي ئي ڪراچي شهر جي مرڪز ۾ فريڊم مارچ وارو شاندار پرامن مظاهرو ۽ جلسو ڪري پريشان ٿيل سنڌي ماڻهن جي دلين کي آٿت ڏيڻ ۾ به اڳڀرائي ڪئي ۽ کين وطن جي مالڪيءَ جو احساس ڏياريو. شڪر آهي جو سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه کي ڪراچيءَ جي ٻهراڙين جا ڳوٺ ۽ ڳوٺن ۾ رهندڙ ڌرتي ڌڻي سنڌي ماڻهو اڄ چئن سالن کان پوءِ ياد آيا آهن، جن کي سندن ڳوٺ پڪا ڪري ڏيڻ لاءِ سندون ورهايون ويون آهن. ڪير مڃي يا نه مڃي، قومپرست ڌرين خاص ڪري جيئي سنڌ قومي محاذ جي رهبر بشير خان قريشي جي ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ تنظيمي سرگرمين، ملير، گڏاپ، لياري، ابراهيم حيدري ۽ گلشن حديد ۾ عوامي گڏجاڻين، علي قاضيءَ پاران سڏايل ايڪتا وارن ميڙاڪن ۾ عوامي قافلن سان شرڪت نه رڳو سنڌي ماڻهن کي موبلائيز پئي ڪيو آهي، پر پيپلز پارٽيءَ جي سرڪار مٿان پريشر پڻ وڌو ته اها مفاهمت جي آڙ ۾ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي مفادن خلاف سوديبازيءَ کان پاسو ڪري.
منهنجي راءِ ۾ بشير خان قريشيءَ جو مڙهه جيڪڏهن ڪراچي ۾ دفنايو وڃي ها ته سنڌ جي قومي تحريڪ لاءِ اهو سٺو سنئوڻ ثابت ٿئي ها، لطيف سائين جي لفظن ۾ کيس خراج تحسين پيش ڪريان ٿو:
اُٿيو ۽ اُٿياڪ، ڪالهوڪو ڪاڏي گيو؟
ويو جاڳائي جيڏيون! بِرهُه هيءُ بيباڪ،
چُر ڦرڪاري چاڪ، سُورُ سمهاري ڪين ڪي!
روزانه ڪاوش جي ٿورن سان
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
تابوت ۾ تاريخ آ
نثار کوکر
چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ ٽيچنگ اسپتال جي وڏن ونگن واري مک دروازي تي ماڻهن جي اهڙي ته پيهه هئي، جو گذرڻ محال هو. هونئن ته لاڙڪاڻي جي وي آءِ پي روڊ سان لڳندڙ هر چوڪ تي ڪارڪنن جي رش هئي، پر چانڊڪا اسپتال ۾ جيئن ته پوسٽ مارٽم ٿيڻو هو، تنهن ڪري سوڳوار ڪارڪنن جي رش تمام گهڻي هئي. بشير خان جي منهن جي جهلڪ ڏسڻ لاءِ جڏهن قطارون ٺهڻ لڳيون ته سوڳوار ماحول سڏڪا سڏڪا ٿي ويو. اسين جڏهن کاٻي پاسي واري فوٽ پاٿ تي چڙهي منهن ڏسڻ جي تياري ڪرڻ لڳاسين ته اسپتال ۾ مريضن جي تيمارداري لاءِ آيل عورتن اسان کي مشورو ڏنو ته رستي جي ٻنهي پاسي جڙندڙ قطارن مان ساڄي پاسي ٿي بيهو ته منهن ڏسي سگهندئو. بشير خان جي جيئري توڙي مئي سندس چهري ۾ عوامي جهلڪ ۽ عوامي دلچسپي وڌيڪ هئي. سندس مڙهه واري ايمبولينس جيئن ئي مک دروازي ۾ داخل ٿي ته ماڻهن جي رش تمام گهڻي وڌي وئي ۽ مون کي مشهور صحافڻ ۽ ناول نگار اوريانا فلاسي جي ناول A MAN جا منظر ياد اچڻ لڳا، جنهن ۾ هوءَ مرندڙ سياستدان هيرو کي مخاطب ٿي لکي ٿي ته، تنهنجي تابوت سان گڏ ماڻهن جون ڇوليون هڻندڙ سمنڊ گڏ هو. ماڻهن جون اهي ڇوليون ڪڏهن مون کي تنهنجي تابوت ڀرسان پيون ڪن ته ڪڏهن ان کان گهڻو پري مرڪزي دائري لاءِ ٻاهر وڃي ڦٽو پيون ڪن، پر آئون تنهنجي ان آخري سفر ۾ توسان گڏ پيئي هليس. ائين ئي بشير خان جي آخري سفر ۾ آئون ڪارڪنن جي سمنڊ ۾ گهيريل هيس. ڪڏهن ويجهو ته ڪڏهن پري ٿيندو رهيس، پر گڏ هئس. سڪرنڊ جي ايمبولينس جڏهن ويجهو پهتي ته گلن جي چادرن ۽ اجرڪن ۾ ويڙهيل ان شخص جو چهرو اڀري اڳيان آيو، جيڪو مشڪوڪ حالتن ۾ ماني کائڻ کانپوءِ مري ويو آهي. سندس چهرو لُڪن جي لوساٽيل ۽ ڊگهي سفر کان پوءِ به نه ٿڪجندڙ شخص وارو چهرو هو.
فرد واحد جو جنازو ڪين آ دوستو!
تابوت ۾ تاريخ آ
هزارين ڪارڪنن ۽ همدردن جي گهيري ۾ آيل ايمبولينس ڪِوِل جيان رڙهندي مردي خاني طرف وڃي رهي هئي. ڪنهن به اسپتال جي ان جڳهه کان الائي ڇو مون کي نفرت رهي آهي، ان طرف ويندي ڪنهن کي به نه ڏسي سگهندو آهيان، هي ته بشير خان جو مڙهه هو-چانڊڪا ڪاليج ۾ اسپتال جي آڳنڌ ۾ سوڳوار ماحول سبب اداس ڪندڙ خاموشي ڇانيل هئي، شهر جا دڪان به بند هئا، بازارون ويران ويران-لاڙڪاڻي جي هوائن ۾ اپريل جي اداسي ڪا نئين ته ناهي. اڃان اهو سوچي ئي رهيو هئس ته هڪڙي ظالم ميسيج ڪيو ته،
سنڌ! تنهنجي هوائن ۾ هُرندا سدا
هاءِ پهريان ڏينهن هي اپريل جا
بشير خان پنجاهه سالن کان مٿي وارو سفر طئه ڪري هاڻي جڏهن رتيديري جي موٽڻ پور محلي طرف موٽيو آهي ته ائين لڳي ٿو ته هي شخص ڄائو ئي آزادي ۽ انقلاب جا جهنڊا بلند ڪرڻ لاءِ هو. سندس سياسي سفر تي نظر وجهبي ته هو شاگرد سياست کان اهڙو ته متحرڪ نظر اچي ٿو، جو سنڌ زرعي يونيورسٽي ۾ جساف جو ميمبر ٿيڻ جي ڪجهه ئي سالن اندر هو عهدي تي اچي وڃي ٿو ۽ چند ئي سالن ۾ هو مرڪزي عهدن تي به اچي ٿو وڃي.
ڪراچيءَ ۾ 23 مارچ جي موقعي تي لکين ماڻهو گڏ ڪرڻ کانپوءِ سندس سياسي قد تمام گهڻو مٿي ٿي ويو ۽ ڪنهن فقير کي مون چيو ته توهان ”ڄامائين“ نيٺ هڻي وڃي هنڌ ڪيو. بشير خان قريشي، آصف بالادي ۽ ٻين سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن کي سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊو ڄام ۾ پڙهڻ ڪري سندن ويجهي سرڪل ۾ کين ”ڄامائي“ سڏيو ويندو آهي. سنڌ جي قومپرست سياست ۽ خاص ڪري جيئي سنڌ جي نعري ۽ جهنڊي هيٺ هلندڙ جماعتن ۽ اڳواڻن منجهان بشير خان اهو پهريون اڳواڻ آهي، جنهن قومپرست سياست کي عوامي انداز ڏنو. سندس تقرير ۽ ڳالهائڻ جو انداز اڃان تائين نج ڳوٺاڻو رهيو، سندس اٿڻي ويهڻي جا رويا ۽ طور طريقا به عوامي هئا. ڪراچي واري فريڊم مارچ کان ڪجهه ڏينهن اڳ حيدرآباد جي سول سوسائٽي سان ڊائلاگ پروگرام ۾ شريڪ ٿيو. هن سمورن پڙهيل لکيل دانشور ٽائيپ ماڻهن کي سڌن اکرن ۾ ٻڌايو ته ”ابا هن ملڪ کي جاڏهون تاڏهون همراهه تاڙيون ويٺا اٿوَ، ته ڪٿان نه ڪٿان ڌڪ هڻي ڪڍونس. اجايو جو ڪو ٻيو هڻي تنهن کان اسان ڇو نه پنهنجو وارو وڄايون.“ هن جا لفظ ۽ انداز بلڪل سادو، پر پيغام سخت-سن واري سيد جي پيغا کان جيئن سندس هم ذات ۽ هم طبقي وارا وڏيرا، پير، مير، سردار ڀڄي ويا، تيئن ئي بشير خان کان ڪيترائي ماڻهو ڇرڪيل رهيا. پر هو مسلسل ۽ مستقل هلندو رهيو، اهڙي واٽ تي جنهن جي راهه اڻانگي ۽ سفر مشڪل.
جن کي عشق اندر ۾، تن کي اڃ نه بک
وحدت منجهه وصال جي ٿا سدا ماڻن سک
بشير خان قريشي قومپرست سياست جي مقبوليت واري ان درجي کي وڃي پهتو، جتي شايد پهچڻ جي هر ڪنهن کي تمنا هجي. هن جيئن سنڌ ۽ آزاديءَ جي نعرن ۽ اجتماعن کي نشترپارڪ ۽ سن جي گهٽين مان ڪڍي تبت سينٽر ۽ ريگل چوڪ جهڙين عوامي جڳهن تي آندو، جتي هو ڪڏهن لکين ماڻهن سان گڏ بيٺل هو ته ڪڏهن سائين جي ايم سيد جي پوٽي زين شاهه سان گڏجي پوليس جون لٺيون ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا شيل پيو کائي. پوليس تشدد بعد سندس ليڙون ليڙون ٿيل قميص ڏسي ڪنهن چيو ته، سنڌي وڏيرن کي ڇڏيو، سنڌي غريب ماڻهو ڪراچي جي چوڪن تي ائين ئي ڪٽجي رهيو آهي. ريگل چوڪ تي ان اڪيلي ڪٽجندڙ بشير خان ڪجهه ئي سالن ۾ ماڻهن جو اهڙو ته نيٽ ورڪ جوڙي ورتو، جو شاهراهه فيصل تي کيس قتل ڪرڻ وارا پهتل مشڪوڪ ماڻهو جوابي حملي ۾ پاڻ قتل ٿي ويا. سندس ڪارڪن مشتاق خاصخيلي شهيد ٿي ويو. ان واقعي کان پوءِ ڪراچي ۾ ڪم ڪندڙ مختلف سياسي مافيائن کيس تمام گهڻو سنجيدگي سان ورتو. جيئن سنڌ جي سياست ۾ ڪنهن زماني ۾ گل محمد جکراڻيءَ جي وڏي مقبوليت هوندي هئي، کيس شاگرد ڪارڪن ايترو ته پروٽوڪول ڏيندا هئا جو بشير قريشي پاڻ بندوق کڻي سندس پهرا ڏيندو هو. پر بشير خان جي منزل پارليامينٽ هائوس نه هئي ۽ هن پنهنجي راهه تبديل ڪرڻ جي ڪوشش به نه ڪئي ۽ حالتن کيس اهڙي مقام تي پهچايو، جتي پهچڻ جي اڪثر ايم اين ايز ۽ سينيٽرز خواهش ڪندا آهن. آئون بشير قريشي جا اهي فوٽو ڏسان ٿو، جن ۾ هو ڪنهن لاڪ اپ ۾ اقبال عرف دريا خان تنيو سان گڏ ويٺل آهي. گرمين سبب سندن قميصون لٿل آهن. هڪ ٻي تصوير ۾ ستار موريو، گل محمد جکراڻي ۽ ٻيا بيٺل آهن. فوٽو ڏسي اهو ئي چئجي ٿو ته وقت سدائين هڪ جهڙو نه ٿو رهي، ڪردار به سدائين هڪ جهڙا نٿا بيهن ۽ بشير خان جو ڪردار مستقل مزاجي ۽ مسلسل جدوجهد سبب نمايان ٿي بيٺو آهي.
جيئڻان اڳي جي جيئا، جڳ جڳ سي جيئن،
اوءِ موٽي ڪين مرن، مرڻا اڳي جي مئا!
بشير خان قومپرست سياست کي عوامي رنگ ڏيڻ سان گڏ سنڌ جي مٽي ۽ خمير ۾ ڳوهيل صوفياڻي رنگ کي اپنايو. هن جي هٿ جوڙ، نياز نوڙت سڀني سان رهي ۽ هن پنهنجي اَنا کي در در جهڪايو، پر مقصد تان ڪنڌ نه جهڪايو. هن جي برداشت ۽ انداز عوامي هو. ڪجهه سال اڳ ڪي ٽي اين نيوز لاءِ مون سندس انٽرويو ڪيو، جنهن ۾ اهڙا ته چڀندڙ سوال ۽ مٿس لڳندڙ متضاد الزام شامل هئا، پر هن ڪا به ڪاوڙ نه ڪئي. حالانڪه مون کي ذاتي طور خبر آهي ته کيس تمام گهڻي جاين تي گهڻن ئي سوالن جا جواب ڏيڻا پيا هئا. ان برداشت ۽ ساٿ کي گڏ کڻي هلڻ واري لاڙي ئي کيس سمورن تضادن جي باوجود ڪارڪنن جو حقيقي ”وڏو“ بڻائي ڇڏيو. سندس ڪارڪن قرب ۽ پيار مان سندس نالو وٺڻ بدران کيس ”وڏو“ چوندا هئا.
اپريل جي اها رات چوڏهينءَ جي چنڊ جي رات هئي. ان رات دير سان آئون خيرپور ناٿن شاهه جي پوليس ڪانواءِ ٽوڙيندو لاڙڪاڻي پهچڻ جي ڪوشش ۾ هئس، نصير آباد کانپوءِ شروع ٿيندڙ سنسان روڊ تي پوندڙ ڀرئي چنڊ جي چانڊوڪيءَ ۾ آئون اهو ئي سوچي رهيو هئس ته سنڌ جي روڊن تي ڪيڏيون نه سنڌ جون جوانيون ختم ٿيون آهن، سرمد سنڌيءَ کان حسن درس ۽ بشير قريشي تائين هي سڀ مسافر اويلا ڇو هوندا آهن، جيڪي چانڊوڪي راتين ۾ وڇڙي ٿا وڃن.
نڪا مند مرڻ جي، نڪو جيئڻ جام،
ويندو مثل واءُ جي، هي طلسم ترت تمام،
حياتي حرام، بنا يادگيري يار جي!
فرد واحد جو جنازو ڪين آ دوستو!
تابوت ۾ تاريخ آ
هزارين ڪارڪنن ۽ همدردن جي گهيري ۾ آيل ايمبولينس ڪِوِل جيان رڙهندي مردي خاني طرف وڃي رهي هئي. ڪنهن به اسپتال جي ان جڳهه کان الائي ڇو مون کي نفرت رهي آهي، ان طرف ويندي ڪنهن کي به نه ڏسي سگهندو آهيان، هي ته بشير خان جو مڙهه هو-چانڊڪا ڪاليج ۾ اسپتال جي آڳنڌ ۾ سوڳوار ماحول سبب اداس ڪندڙ خاموشي ڇانيل هئي، شهر جا دڪان به بند هئا، بازارون ويران ويران-لاڙڪاڻي جي هوائن ۾ اپريل جي اداسي ڪا نئين ته ناهي. اڃان اهو سوچي ئي رهيو هئس ته هڪڙي ظالم ميسيج ڪيو ته،
سنڌ! تنهنجي هوائن ۾ هُرندا سدا
هاءِ پهريان ڏينهن هي اپريل جا
بشير خان پنجاهه سالن کان مٿي وارو سفر طئه ڪري هاڻي جڏهن رتيديري جي موٽڻ پور محلي طرف موٽيو آهي ته ائين لڳي ٿو ته هي شخص ڄائو ئي آزادي ۽ انقلاب جا جهنڊا بلند ڪرڻ لاءِ هو. سندس سياسي سفر تي نظر وجهبي ته هو شاگرد سياست کان اهڙو ته متحرڪ نظر اچي ٿو، جو سنڌ زرعي يونيورسٽي ۾ جساف جو ميمبر ٿيڻ جي ڪجهه ئي سالن اندر هو عهدي تي اچي وڃي ٿو ۽ چند ئي سالن ۾ هو مرڪزي عهدن تي به اچي ٿو وڃي.
ڪراچيءَ ۾ 23 مارچ جي موقعي تي لکين ماڻهو گڏ ڪرڻ کانپوءِ سندس سياسي قد تمام گهڻو مٿي ٿي ويو ۽ ڪنهن فقير کي مون چيو ته توهان ”ڄامائين“ نيٺ هڻي وڃي هنڌ ڪيو. بشير خان قريشي، آصف بالادي ۽ ٻين سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن کي سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊو ڄام ۾ پڙهڻ ڪري سندن ويجهي سرڪل ۾ کين ”ڄامائي“ سڏيو ويندو آهي. سنڌ جي قومپرست سياست ۽ خاص ڪري جيئي سنڌ جي نعري ۽ جهنڊي هيٺ هلندڙ جماعتن ۽ اڳواڻن منجهان بشير خان اهو پهريون اڳواڻ آهي، جنهن قومپرست سياست کي عوامي انداز ڏنو. سندس تقرير ۽ ڳالهائڻ جو انداز اڃان تائين نج ڳوٺاڻو رهيو، سندس اٿڻي ويهڻي جا رويا ۽ طور طريقا به عوامي هئا. ڪراچي واري فريڊم مارچ کان ڪجهه ڏينهن اڳ حيدرآباد جي سول سوسائٽي سان ڊائلاگ پروگرام ۾ شريڪ ٿيو. هن سمورن پڙهيل لکيل دانشور ٽائيپ ماڻهن کي سڌن اکرن ۾ ٻڌايو ته ”ابا هن ملڪ کي جاڏهون تاڏهون همراهه تاڙيون ويٺا اٿوَ، ته ڪٿان نه ڪٿان ڌڪ هڻي ڪڍونس. اجايو جو ڪو ٻيو هڻي تنهن کان اسان ڇو نه پنهنجو وارو وڄايون.“ هن جا لفظ ۽ انداز بلڪل سادو، پر پيغام سخت-سن واري سيد جي پيغا کان جيئن سندس هم ذات ۽ هم طبقي وارا وڏيرا، پير، مير، سردار ڀڄي ويا، تيئن ئي بشير خان کان ڪيترائي ماڻهو ڇرڪيل رهيا. پر هو مسلسل ۽ مستقل هلندو رهيو، اهڙي واٽ تي جنهن جي راهه اڻانگي ۽ سفر مشڪل.
جن کي عشق اندر ۾، تن کي اڃ نه بک
وحدت منجهه وصال جي ٿا سدا ماڻن سک
بشير خان قريشي قومپرست سياست جي مقبوليت واري ان درجي کي وڃي پهتو، جتي شايد پهچڻ جي هر ڪنهن کي تمنا هجي. هن جيئن سنڌ ۽ آزاديءَ جي نعرن ۽ اجتماعن کي نشترپارڪ ۽ سن جي گهٽين مان ڪڍي تبت سينٽر ۽ ريگل چوڪ جهڙين عوامي جڳهن تي آندو، جتي هو ڪڏهن لکين ماڻهن سان گڏ بيٺل هو ته ڪڏهن سائين جي ايم سيد جي پوٽي زين شاهه سان گڏجي پوليس جون لٺيون ۽ ڳوڙها آڻيندڙ گئس جا شيل پيو کائي. پوليس تشدد بعد سندس ليڙون ليڙون ٿيل قميص ڏسي ڪنهن چيو ته، سنڌي وڏيرن کي ڇڏيو، سنڌي غريب ماڻهو ڪراچي جي چوڪن تي ائين ئي ڪٽجي رهيو آهي. ريگل چوڪ تي ان اڪيلي ڪٽجندڙ بشير خان ڪجهه ئي سالن ۾ ماڻهن جو اهڙو ته نيٽ ورڪ جوڙي ورتو، جو شاهراهه فيصل تي کيس قتل ڪرڻ وارا پهتل مشڪوڪ ماڻهو جوابي حملي ۾ پاڻ قتل ٿي ويا. سندس ڪارڪن مشتاق خاصخيلي شهيد ٿي ويو. ان واقعي کان پوءِ ڪراچي ۾ ڪم ڪندڙ مختلف سياسي مافيائن کيس تمام گهڻو سنجيدگي سان ورتو. جيئن سنڌ جي سياست ۾ ڪنهن زماني ۾ گل محمد جکراڻيءَ جي وڏي مقبوليت هوندي هئي، کيس شاگرد ڪارڪن ايترو ته پروٽوڪول ڏيندا هئا جو بشير قريشي پاڻ بندوق کڻي سندس پهرا ڏيندو هو. پر بشير خان جي منزل پارليامينٽ هائوس نه هئي ۽ هن پنهنجي راهه تبديل ڪرڻ جي ڪوشش به نه ڪئي ۽ حالتن کيس اهڙي مقام تي پهچايو، جتي پهچڻ جي اڪثر ايم اين ايز ۽ سينيٽرز خواهش ڪندا آهن. آئون بشير قريشي جا اهي فوٽو ڏسان ٿو، جن ۾ هو ڪنهن لاڪ اپ ۾ اقبال عرف دريا خان تنيو سان گڏ ويٺل آهي. گرمين سبب سندن قميصون لٿل آهن. هڪ ٻي تصوير ۾ ستار موريو، گل محمد جکراڻي ۽ ٻيا بيٺل آهن. فوٽو ڏسي اهو ئي چئجي ٿو ته وقت سدائين هڪ جهڙو نه ٿو رهي، ڪردار به سدائين هڪ جهڙا نٿا بيهن ۽ بشير خان جو ڪردار مستقل مزاجي ۽ مسلسل جدوجهد سبب نمايان ٿي بيٺو آهي.
جيئڻان اڳي جي جيئا، جڳ جڳ سي جيئن،
اوءِ موٽي ڪين مرن، مرڻا اڳي جي مئا!
بشير خان قومپرست سياست کي عوامي رنگ ڏيڻ سان گڏ سنڌ جي مٽي ۽ خمير ۾ ڳوهيل صوفياڻي رنگ کي اپنايو. هن جي هٿ جوڙ، نياز نوڙت سڀني سان رهي ۽ هن پنهنجي اَنا کي در در جهڪايو، پر مقصد تان ڪنڌ نه جهڪايو. هن جي برداشت ۽ انداز عوامي هو. ڪجهه سال اڳ ڪي ٽي اين نيوز لاءِ مون سندس انٽرويو ڪيو، جنهن ۾ اهڙا ته چڀندڙ سوال ۽ مٿس لڳندڙ متضاد الزام شامل هئا، پر هن ڪا به ڪاوڙ نه ڪئي. حالانڪه مون کي ذاتي طور خبر آهي ته کيس تمام گهڻي جاين تي گهڻن ئي سوالن جا جواب ڏيڻا پيا هئا. ان برداشت ۽ ساٿ کي گڏ کڻي هلڻ واري لاڙي ئي کيس سمورن تضادن جي باوجود ڪارڪنن جو حقيقي ”وڏو“ بڻائي ڇڏيو. سندس ڪارڪن قرب ۽ پيار مان سندس نالو وٺڻ بدران کيس ”وڏو“ چوندا هئا.
اپريل جي اها رات چوڏهينءَ جي چنڊ جي رات هئي. ان رات دير سان آئون خيرپور ناٿن شاهه جي پوليس ڪانواءِ ٽوڙيندو لاڙڪاڻي پهچڻ جي ڪوشش ۾ هئس، نصير آباد کانپوءِ شروع ٿيندڙ سنسان روڊ تي پوندڙ ڀرئي چنڊ جي چانڊوڪيءَ ۾ آئون اهو ئي سوچي رهيو هئس ته سنڌ جي روڊن تي ڪيڏيون نه سنڌ جون جوانيون ختم ٿيون آهن، سرمد سنڌيءَ کان حسن درس ۽ بشير قريشي تائين هي سڀ مسافر اويلا ڇو هوندا آهن، جيڪي چانڊوڪي راتين ۾ وڇڙي ٿا وڃن.
نڪا مند مرڻ جي، نڪو جيئڻ جام،
ويندو مثل واءُ جي، هي طلسم ترت تمام،
حياتي حرام، بنا يادگيري يار جي!
روزانه ڪاوش تان ورتل
____________________________________________
جيئڻ ٿورا ڏينهڙا
جامي چانڊيو
سنڌ هونئن ئي هر لحاظ کان سورن ۾ آهي ۽ ان صورتحال ۾ سنڌ جي هڪ بهادر ۽ سدوري پُٽَ بشير خان قريشيءَ جو لاڏاڻو سچ پچ ته ڪنهن وڏي قومي سانحي کان گهٽ ناهي. هونئن ته سنڌ جي ترقي پسند ۽ قومي سياست ۾ اهڙا انيڪ ڪردار ٿي گذريا آهن ۽ اڄ به موجود آهن، جيڪي سدائين قومي اُتساهه جي علامت رهيا، پر بشير خان قريشيءَ ۾ ڪا خاص مڻيا هئي، جو هو سنڌ جو هڪ هر دل عزيز ماڻهو هو. سياست جي ميدان تي سدائين ماڻهو تڪرارن ۽ تضادن جي گهيري ۾ رهي ٿو، پر سنڌ جي سياست ۽ شهيد فاضل کانپوءِ بشير خان قريشي شايد اهو واحد سياسي ڪارڪن/اڳواڻ هو، جيڪو ذاتي طور سڀني لاءِ قابلِ قبول هوندو هو. مون پنهنجي گذريل پنجويهن سالن جي سياسي ۽ ادبي زندگيءَ ۾ ڪنهن به ماڻهوءَ کي بشير خان جي غيبت ڪندي نه ٻڌو. هو سنڌ جي روايتي محبتي مٽيءَ مان ڳوهيل ماڻهو هو. سائين جي ايم سيد منهنجي والد صاحب جو دل گهريو دوست هو ۽ مون کي سدائين دل سان ڀائيندو هو. مان ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو جي تعليم جي وقت کان وٺي سائينءَ وٽ اڪثر ويندو هوس ۽ بشير خان قريشيءَ سان منهنجون ابتدائي ملاقاتون اتي ئي ٿيون. ان زماني ۾ مون سدائين کيس سائينءَ جي قربت ۾ ڏٺو ۽ سائين جي ايم سيد جو ساڻس پيار، اعتبار ۽ شفقت به ڏسڻ وٽان هوندي هئي. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هن جي سياسي تربيت سڌيءَ ريت سائين جي ايم سيد جي هٿن ۾ ٿي هئي. سائينءَ سان هن جي محبت، عشق جي حد تائين هئي، پر مون سائينءَ جي بشير خان سان قربت ۽ شفقت پڻ اکين سان ڏٺي.
بشير خان جي پهرين خوبي اها هئي ته هو هڪ بيحد سادو ۽ سڌو ماڻهو هو. سنڌ جو هڪ روايتي نج بنار ماڻهو هو. هن ۾ هلڪڙائپ ۽ ڏيکاءَ پسنديءَ جا لاڙ بلڪل نه هئا. بشير خان هڪ عملي ماڻهو هو. مان سمجهان ٿو ته سنڌ جي قومي سياست ۾ سندس همعصر قيادت مان جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو جو سڀ کان وڌيڪ عوامي رابطو هو يا عوام کي متحرڪ ڪرڻ جي صلاحيت هئي ته اهو بشير خان قريشي هو. بشير خان جي هڪ ٻي خوبي اها هئي ته هو سنڌ جي وضعدار روايتن جو امين هو. فضيلت، نهٺائي، قرب، درگذر، وفاداري، وڏن جي عزت ۽ بهادري، سنڌ جي مٽيءَ جا اُهي سمورا روايتي مثبت ڳُڻ ئي هئا، جن بشير خان قريشيءَ کي هڪ اهڙي مڻيادار سياسي ڪارڪن/اڳواڻ طور اڀاريو، جيڪو سڀني لاءِ قابل قبول ۽ هر دل عزيز هو. سنڌ جو هي اهڙو نفسياتي طور بحراني دور آهي، جنهن ۾ هر ماڻهو هڪ ٻئي سان وڙهيو پيو آهي. اڻ سهپ، ساڙ، ڪينو، ڏيکاءَ پسندي، ٻئي کي هيٺ ڪري پاڻ کي مٿي ڪرڻ جهڙي سطحي ۽ جاگيردارانه سوچ، ذاتي مفاد پرستي ۽ روين ۾ عدم توازن اڄوڪي سنڌ جا عام رجحان آهن، پر بشير خان قريشي انهن منفي رجحانن کان آجو ماڻهو هو. جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هو پنهنجي اندر ۾ هڪ متوازن، پر سڪون ۽ وڏو ماڻهو هو. مان ڪيترا ڀيرا مٿس روبرو سخت تنقيد به ڪندو هوس، ته هميشه کلي چوندو هو ته، ”پوءِ توهان وقت ڏيو، رهنمائي ڪريو.“ سنڌ جي سياست ۾ اها فضيلت ۽ نهٺائي مون تمام گهٽ ماڻهن ۾ ڏٺي. جيئي سنڌ ۽ عوامي تحريڪ جا اختلاف هميشه عروج تي رهيا، پر مون بشير خان کي سدائين پليجو صاحب سان نهايت عقيدت، احترام ۽ نوڙت سان ملندي ڏٺو ۽ پليجي صاحب جي ساڻس شفقت به ڏسڻ وٽان هوندي هئي. پليجو صاحب نه رڳو کيس ڀانئيندو هو، پر سندس بهادريءَ ۽ فضيلت کي ساراهيندو پڻ آهي. سندس دل ۾ اها جاءِ بشير خان پاڻ ٺاهي. هو پاڻ کي هڪ اڳواڻ کان وڌيڪ هميشه هڪ ڪارڪن سمجهندو هو ۽ مون سدائين هن کي سياسي تعصب کان بالاتر ڏٺو.
بشير خان قريشي سياسي طور به هڪ پختو ۽ ڪڙهيل ماڻهو هو. هن گذريل ڏهاڪي ۾ جيئي سنڌ جي سياست کي نئون رخ ڏيڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي، جيڪا سياسي تنظيم ۽ روايت رڳو تعليمي ادارن تائين محدود هوندي هئي. هن ان کي سنڌي عوام تائين وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ گذريل سڄو ڏهاڪو هو عوامي رابطي ۽ عوام کي متحرڪ ڪرڻ ۾ مصروف رهيو ۽ ان جو ثبوت سندس ڪوٺايل وڏا وڏا عوامي ميڙ هئا. جتي به قبائلي جهيڙن جي صورت ۾ سنڌي ماڻهن جون هڪ ٻئي خلاف خونريزيون ڏسندو هو ته هو اُتي منٿ ميڙ قافلو وٺي وڃي، کين هڪ هنڌ گڏ ويهاري سندن خوني تڪرار نبيرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. بشير خان سنڌ جو سچو سپاهي هو. هو سنڌ جي قومي سياسي تنظيمن مان پهريون اڳواڻ هو، جنهن سنڌ جي راڄڌاني ڪراچيءَ کي پنهنجيءَ سياست جو مرڪز ٺاهيو. اها سوچ سندس سياسي ۽ قومي بصيرت جو وڏو ثبوت آهي.
بشير خان قريشيءَ جي هڪ نرالي خوبي اها به هئي ته سياسي اختلافن کي ڪڏهن به ذاتي رنگ نه ڏيندو هو. نه ته هونئن سنڌ ۾ اهو رجحان عام آهي. اسان وٽ سياسي اختلاف نه رڳو ذاتي اختلاف ۾ تبديل ٿيو وڃن، پر اهي دشمنيءَ جي صورت اختيار ڪري ويندا آهن. مون بشير خان جي زبان مان ڪڏهن به ڪنهن مخالف سياسي ڪارڪن، پارٽي يا اڳواڻ خلاف ڪو گٿو لفظ نه ٻڌو. هميشه سياسي ڪچهري ڪندو هو ۽ ماڻهن جي غيبت بدران اشوز تي ڳالهائيندو هو. منهنجي ساڻس آخري ملاقات گذريل سال منهنجي پياري دوست آصف بالادي جي گهر سائين محمد ابراهيم جويي جي ملهايل سالگرهه جي موقعي تي ٿي. جتي سنڌ جا ٻيا به ڪيترا ساڃاهه وند دوست آيل هئا. تن ڏينهن ۾ ڪراچيءَ ۾ هڪ لساني تنظيم چونڊي چونڊي سنڌي ماڻهن کي ماري رهي هئي. بشير خان قريشي مون کي چيو ته، اسان تي دٻاءُ وڌي رهيو آهي ته اسان به هٿيار کڻون ۽ جوابي ڪارروايون ڪريون. توهان ڇا ٿا چئو؟ مون کيس چيو فاشزم جو جواب فاشزم نٿو ٿي سگهي. اسان کي دهشتگردن ۽ فاشسٽن خلاف سياسي جنگ ڪرڻي آهي، پر عام اردو ڳالهائيندڙن خلاف ڪا به جوابي ڪارروائي اسان جو انساني، قومي ۽ فڪري وَڙ ناهي. منهنجي جواب تي سندس چهري تي مرڪ ۽ اتساهه ڏسڻ وٽان هو. هن چيو مان به ان ساڳيءَ سوچ جو آهيان، سنڌ ۾ نسلي رتوڇاڻ اسان جي حق ۾ ناهي ۽ اسان پرامن سياسي جدوجهد کي ئي حقيقي قومي ۽ سياسي واٽ سمجهون ٿا.
بشير خان قريشيءَ جهڙي فضيلت ڀري سياسي ڪارڪن/اڳواڻ جو ڪُمهلو موت مون سميت سڄيءَ سنڌ لاءِ وڏي ڏک جو باعث آهي. سنڌ کي موجوده ڏکين حالتن ۾ هن جهڙي ماڻهوءَ جي سخت گهرج هئي ۽ سندس موت يقيني طور هڪ قومي سانحو آهي. سنڌ پنهنجي هن بهادر پٽ کي هميشه ياد رکندي!
گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن راهي رڻ جا!
بشير خان جي پهرين خوبي اها هئي ته هو هڪ بيحد سادو ۽ سڌو ماڻهو هو. سنڌ جو هڪ روايتي نج بنار ماڻهو هو. هن ۾ هلڪڙائپ ۽ ڏيکاءَ پسنديءَ جا لاڙ بلڪل نه هئا. بشير خان هڪ عملي ماڻهو هو. مان سمجهان ٿو ته سنڌ جي قومي سياست ۾ سندس همعصر قيادت مان جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو جو سڀ کان وڌيڪ عوامي رابطو هو يا عوام کي متحرڪ ڪرڻ جي صلاحيت هئي ته اهو بشير خان قريشي هو. بشير خان جي هڪ ٻي خوبي اها هئي ته هو سنڌ جي وضعدار روايتن جو امين هو. فضيلت، نهٺائي، قرب، درگذر، وفاداري، وڏن جي عزت ۽ بهادري، سنڌ جي مٽيءَ جا اُهي سمورا روايتي مثبت ڳُڻ ئي هئا، جن بشير خان قريشيءَ کي هڪ اهڙي مڻيادار سياسي ڪارڪن/اڳواڻ طور اڀاريو، جيڪو سڀني لاءِ قابل قبول ۽ هر دل عزيز هو. سنڌ جو هي اهڙو نفسياتي طور بحراني دور آهي، جنهن ۾ هر ماڻهو هڪ ٻئي سان وڙهيو پيو آهي. اڻ سهپ، ساڙ، ڪينو، ڏيکاءَ پسندي، ٻئي کي هيٺ ڪري پاڻ کي مٿي ڪرڻ جهڙي سطحي ۽ جاگيردارانه سوچ، ذاتي مفاد پرستي ۽ روين ۾ عدم توازن اڄوڪي سنڌ جا عام رجحان آهن، پر بشير خان قريشي انهن منفي رجحانن کان آجو ماڻهو هو. جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته هو پنهنجي اندر ۾ هڪ متوازن، پر سڪون ۽ وڏو ماڻهو هو. مان ڪيترا ڀيرا مٿس روبرو سخت تنقيد به ڪندو هوس، ته هميشه کلي چوندو هو ته، ”پوءِ توهان وقت ڏيو، رهنمائي ڪريو.“ سنڌ جي سياست ۾ اها فضيلت ۽ نهٺائي مون تمام گهٽ ماڻهن ۾ ڏٺي. جيئي سنڌ ۽ عوامي تحريڪ جا اختلاف هميشه عروج تي رهيا، پر مون بشير خان کي سدائين پليجو صاحب سان نهايت عقيدت، احترام ۽ نوڙت سان ملندي ڏٺو ۽ پليجي صاحب جي ساڻس شفقت به ڏسڻ وٽان هوندي هئي. پليجو صاحب نه رڳو کيس ڀانئيندو هو، پر سندس بهادريءَ ۽ فضيلت کي ساراهيندو پڻ آهي. سندس دل ۾ اها جاءِ بشير خان پاڻ ٺاهي. هو پاڻ کي هڪ اڳواڻ کان وڌيڪ هميشه هڪ ڪارڪن سمجهندو هو ۽ مون سدائين هن کي سياسي تعصب کان بالاتر ڏٺو.
بشير خان قريشي سياسي طور به هڪ پختو ۽ ڪڙهيل ماڻهو هو. هن گذريل ڏهاڪي ۾ جيئي سنڌ جي سياست کي نئون رخ ڏيڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي، جيڪا سياسي تنظيم ۽ روايت رڳو تعليمي ادارن تائين محدود هوندي هئي. هن ان کي سنڌي عوام تائين وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ گذريل سڄو ڏهاڪو هو عوامي رابطي ۽ عوام کي متحرڪ ڪرڻ ۾ مصروف رهيو ۽ ان جو ثبوت سندس ڪوٺايل وڏا وڏا عوامي ميڙ هئا. جتي به قبائلي جهيڙن جي صورت ۾ سنڌي ماڻهن جون هڪ ٻئي خلاف خونريزيون ڏسندو هو ته هو اُتي منٿ ميڙ قافلو وٺي وڃي، کين هڪ هنڌ گڏ ويهاري سندن خوني تڪرار نبيرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. بشير خان سنڌ جو سچو سپاهي هو. هو سنڌ جي قومي سياسي تنظيمن مان پهريون اڳواڻ هو، جنهن سنڌ جي راڄڌاني ڪراچيءَ کي پنهنجيءَ سياست جو مرڪز ٺاهيو. اها سوچ سندس سياسي ۽ قومي بصيرت جو وڏو ثبوت آهي.
بشير خان قريشيءَ جي هڪ نرالي خوبي اها به هئي ته سياسي اختلافن کي ڪڏهن به ذاتي رنگ نه ڏيندو هو. نه ته هونئن سنڌ ۾ اهو رجحان عام آهي. اسان وٽ سياسي اختلاف نه رڳو ذاتي اختلاف ۾ تبديل ٿيو وڃن، پر اهي دشمنيءَ جي صورت اختيار ڪري ويندا آهن. مون بشير خان جي زبان مان ڪڏهن به ڪنهن مخالف سياسي ڪارڪن، پارٽي يا اڳواڻ خلاف ڪو گٿو لفظ نه ٻڌو. هميشه سياسي ڪچهري ڪندو هو ۽ ماڻهن جي غيبت بدران اشوز تي ڳالهائيندو هو. منهنجي ساڻس آخري ملاقات گذريل سال منهنجي پياري دوست آصف بالادي جي گهر سائين محمد ابراهيم جويي جي ملهايل سالگرهه جي موقعي تي ٿي. جتي سنڌ جا ٻيا به ڪيترا ساڃاهه وند دوست آيل هئا. تن ڏينهن ۾ ڪراچيءَ ۾ هڪ لساني تنظيم چونڊي چونڊي سنڌي ماڻهن کي ماري رهي هئي. بشير خان قريشي مون کي چيو ته، اسان تي دٻاءُ وڌي رهيو آهي ته اسان به هٿيار کڻون ۽ جوابي ڪارروايون ڪريون. توهان ڇا ٿا چئو؟ مون کيس چيو فاشزم جو جواب فاشزم نٿو ٿي سگهي. اسان کي دهشتگردن ۽ فاشسٽن خلاف سياسي جنگ ڪرڻي آهي، پر عام اردو ڳالهائيندڙن خلاف ڪا به جوابي ڪارروائي اسان جو انساني، قومي ۽ فڪري وَڙ ناهي. منهنجي جواب تي سندس چهري تي مرڪ ۽ اتساهه ڏسڻ وٽان هو. هن چيو مان به ان ساڳيءَ سوچ جو آهيان، سنڌ ۾ نسلي رتوڇاڻ اسان جي حق ۾ ناهي ۽ اسان پرامن سياسي جدوجهد کي ئي حقيقي قومي ۽ سياسي واٽ سمجهون ٿا.
بشير خان قريشيءَ جهڙي فضيلت ڀري سياسي ڪارڪن/اڳواڻ جو ڪُمهلو موت مون سميت سڄيءَ سنڌ لاءِ وڏي ڏک جو باعث آهي. سنڌ کي موجوده ڏکين حالتن ۾ هن جهڙي ماڻهوءَ جي سخت گهرج هئي ۽ سندس موت يقيني طور هڪ قومي سانحو آهي. سنڌ پنهنجي هن بهادر پٽ کي هميشه ياد رکندي!
گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا
ڪڏهن منجهه ڪوٽن، ڪڏهن راهي رڻ جا!
روزانه ڪاوش جي ٿورن سان
______________________________
