اجرڪ

جواب: اجرڪ

اجرڪ بابت انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا تان ورتل مضمون پيش آهي:

[JUSTIFY]
اجرڪ: هڪ قسم جي رڱيل ۽ ڇريل ، دَٻڪن ۽ چِٽن واري چادر ، جيڪا خاص طور سنڌ ۾ -اوڇڻ- طور پائڻ ، ڪُلهن تي ڪرڻ ، جسم تي ويڙهڻ ، پٽڪي يا گوڏ ٻڌڻ لاءِ استعمال ٿئي . -اجرڪ- سنڌ جي قديم ثقافتي سڃاڻپ آهي . موهن جي دڙي جا آثار ٻڌائين ٿا ته -ان- وقت به سنڌ ۾ -اجرڪ- جو ڪم ٿيندو هو . دڙي مان لڌل پروهت جي مورتيءَ تي جيڪو گلن جو دوشالو آهي ، انهيءَ تي واضح نموني جيڪا ڇُر آهي ، اها ’ ڪَڪَر واري -اجرڪ- ‘ جي ’ پور ‘ واري آهي ، جيڪا ڇُر اڄ به هلندڙ آهي . هندستان جي ورهاڱي کان پهرين -اجرڪ- تمام گهڻي تعداد ۾ ٺهندي هئي . -ان- وقت ملاڪاتيار ، سعيدپور ، تلهار ، ٽنڊي محمد خان ، -ٻهڊمي- ، -بدين- ، خانپور ، ٽِکڙ ۽ ڏندي ۾ -اجرڪ- جو ڪم ٿيندو هو . ٺٽي ۾ ته اڍائي ٽي سئو کن ڪارخانا هوندا هئا . سجاول ، ميرپور بٺوري ، مٽياريءَ ، سهتن ، ڀٽ شاهه ، ٽنڊي آدم ، ٽنڊي فضل ۽ هوسڙيءَ ۾ اهو ڪم تمام گهڻو ٿيندو هو . هن وقت مٽياري ۽ ٽنڊو محمد خان ٻه اهم مرڪز باقي وڃي رهيا آهن . -ان- کان سواءِ ڀٽ شاهه ۽ سهتا ۾ به ڪم ٿئي ٿو . کيبر ، سيکاٽ ۽ سعيدپور ۾ به هڪ اڌ ڪارخانو آهي . ماتليءَ ۾ پنج ڪارخانا ڪم ڪن پيا . -ان- کان سواءِ وَسِي ملوڪ شاهه ، ڀينڊي شريف ، سن ، سکر ، هالا ۽ ٺٽي ۾ به -اجرڪ- سازيءَ جو ڪم ٿي رهيو آهي . مٿين علائقن ۾ -اجرڪ- جي ٻنهين پاسي ڇُر وارو ڪم ٿئي ٿو . هندستان جي علائقن: -بيڪانير- ، سوجت ، چاڻوت ۽ داليءَ وارن علائقن ۾ به هن وقت -اجرڪ- جو ڪم جاري آهي ، پر اتي ڪچي رنگ وارو ڪم ٿئي ٿو ، جيئن مٺيءَ ، ڏيپلي ، ڇاڇري ، ننگرپارڪر ۽ ٿر جي ٻين علائقن ۾ ٿئي ٿو . ڪنهن وقت ۾ دادو ضلعي جي ’ مانجهند ‘ شهر ۾ به هڪ پُڙيون اجرڪون ڇُربيون هيون ، پر هاڻي اتي اُهو ڪم بنهه ڪونه ٿئي . -اجرڪ- جو ڪم درياهن ، ندين ۽ واهن جي ڪنارن ۽ ٿوريءَ سخت هوا وارن علائقن ۾ ٿيندو آهي .

اجرڪ پنهنجي پورن ، ٺپن ۽ رنگن سبب مشهور آهي . لطيف سائين ’ پور ‘ ۽ ڇُر جي اهميت کي هن طرح واضح ڪيو آهي:

’ ڇوريون ڇُرڻ سکيون ، پنهون ڪيائون پور ‘ .

اجرڪ جا پور سوين قسمن جا آهن ، جن ۾ چڪي ، ڇانڀ ، ڇلو ، عشق پيچ ، موتين جڙيو ، گُڏڙي ، چوداڻ ، ڪڪر ، مهراڻ ، قلمدان ، ڪاشي ، ونگو ، -بادام- ، ڏاڙهونءَ گل ، جليب ، ڊسڪو ، فورِاسٽار ، نارو ، وٽ ، هانشو ، -ٻري- ، کارڪ ، مداخل ، ٻوٽو ، ريال ، غاليچو وغيره شامل آهن . هن وقت سنڌ ۾ -اجرڪ- جا هيٺيان وَر هلندڙ آهن:

ڪڪر ، دٻلي ( آڳاٽو ۽ اصل نالو: چَڪي ) ، -بادام- ، حاشيو ، ول ( ٽي قسم: وڏي ول ، پوپٽي وَل ۽ ننڍي ول ) ، کارڪ ، جليب ، غاليچو ، چوداڻ ، گُڏڙي ، مداخل ، ٻوٽو ، ريال ، عشق پيچ ، مُهر ، ڇلو ( جنهن جو اصل نالو ’ سرڪاري ‘ آهي ) ، ۽ قلمدان .

هاڻوڪي دؤر ۾ جيڪي اجرڪون تيار ٿين ٿيون ، انهن جا ٻه قسم آهن: هڪ اها -اجرڪ- ، جيڪا روايتي انداز ۾ تيار ڪئي وڃي ٿي ، جنهن تي ’ ڇر ‘ جو ڪم ٿيندو آهي ۽ اها مختلف مرحلن مان گذرندي لڳ ڀڳ مهيني کن ۾ تيار ٿئي ٿي . ٻي -اجرڪ- ، جيڪا مارڪيٽ ۾ دستياب آهي ، اها مشينن تي ٺهندي آهي ۽ هڪ ڏينهن ۾ پنج سئو کان هزار جي تعداد ۾ تيار ٿئي ٿي . -اجرڪ- هڪ شيءِ جو نالو ڪونهي ، پر اها رڱاوت ، جيڪا محنت ۾ ٺهي ، -ان- کي اسين ’ -اجرڪ- ‘ چوندا آهيون ، انهيءَ ۾ ٻانڌڻا ، -بگ- ، ملير ، جُهميون ، چُنيون ، لسا به آهن ، جيڪي اجرڪن جا مختلف نمونا آهن .

اجرڪ 16 مختلف مرحلن مان گذري تيار ٿيندي آهي . پهرين ڪپڙو ورتو وڃي ٿو ، -ان- بعد ڪپڙي جا پنج پنج ميٽر جا ٽڪرا ڦاڙي سوڍا کار ۾ ٻوڙو ڏيئي ، کنڀ چاڙهيو ويندو آهي . -ان- بعد ڪپڙي کي لاهي کنڀ کي ڌوتو ويندو آهي . بعد ۾ -ان- ۾ ساجُهه وجهبو آهي . ساجهه ۾ صابڻ ، کارو تيل ۽ هيرڻ جو تيل استعمال ٿيندو آهي . -ان- کان پوءِ ساجهه ڌوئڻ جو مرحلو ايندو آهي . -ان- بعد ’ ڪسائيءَ ‘ جو مرحلو آهي ، جنهن ۾ صابڻ ، هيرڻ جي تيل ۽ سڪل ليمن مان هڪ محلول ٺاهيو ويندو آهي . -ان- بعد -اجرڪ- ڇپائيءَ واري مرحلي ۾ ايندي آهي . پهرئين مرحلي ۾ اصل جي ڇُرَ ٿيندي آهي . -ان- بعد ’ ڪٽ ‘ جو مرحلو ايندو آهي . تنهن کان پوءِ ’ کڙ ‘ جو ڪم ٿئي ٿو . اُن بعد پڙو ڪُنِ ۾ ٻوڙبو آهي . ڪُن ۾ ٻوڙڻ بعد اها -اجرڪ- وري ڇرجڻ ويندي آهي ، جنهن کان پوءِ -ان- کي رڱيو ويندو آهي . رڱڻ کان پوءِ مَنهڻ جو مرحلو اچي ٿو ، -ان- بعد مينا جو ڪم ٿيندو آهي . مينا جي مرحلي دوران وري مٿس ڇُر ٿيندي آهي . آخر ۾ -ان- کي انڊيگو ( گُليءَ ) ۾ ٻوڙيو ويندو آهي ، جنهن بعد وڃي -اجرڪ- تيار ٿيندي آهي . 5 ميٽرن واريءَ -اجرڪ- تي 5 هزار 9 سئو دفعا ٻنهي پاسن کان رڳو ٺپا هنيا وڃن ٿا . -اجرڪ- جي رزلٽ لاءِ 28 ، 30 ڏينهن انتظار ڪرڻو پوي ٿو . هيءُ تمام ڏکيو هنر آهي .

سنڌ جي هزارن سالن جي تاريخ ۾ هن هنر جا ڪئين ڪاريگر پيدا ٿيا هوندا ، پر وقت جي وهڪري انهن نالن کي محفوظ نه رکيو . بهرحال ويجهڙ واري دؤر ۾ هيٺين ڪاريگرن جا نالا معلوم ٿيا آهن:

الهڏنو سومرو کٽي ، ڀليڏنو سومرو کٽي ، حاجي جمعو ۽ يعقوب لٽائي ، ويٺل وسي ملوڪ شاهه ( ٽکڙ جا ) ، جيڪي پاڪستان کان اڳ جا ڪاريگر هئا . حاجي عثمان ۽ طاهر محمد ، ٻئي ڀائر مٽيارين جا هئا . سعيدپور جي مَنُو کٽيءَ ، وڏي عمر ۾ وفات ڪئي . سندس پٽ حاجي وريل ۽ محمد عيسو به سٺا ڪاريگر ٿي گذريا آهن . حاجي وڪيو شاهه ڪاريگر هو ، جنهن مٽيءَ جي پورن سان ڪم ڪيو ، ڪاٺ جا پور پوءِ ٺهرايائين . ڀينڊي جو گل محمد سومرو کٽي ، سيکاٽ جو حاجي صالح کٽي سومرو ۽ ماتليءَ جو محمد حسن ، گذاري ويا . واري تڙ ، سکر جو ڪاريگر محمد صالح سومرو ، 1999ع ۾ گذاري ويو ، جيڪو مشهور شاعر ادل سومري جو والد هو . مشهور ڪاريگرن ۾ ، مٽيارين جو -بچل- ’ -بمبئي- ‘ ، ڪم جي سهڻائيءَ ۽ تيزيءَ سبب -بمبئي- نالو پيس . کيبرن جا محمد صديق سهتو ۽ حاجي عثمان ، . سيکاٽ ۾ محمد يونس کٽي سومرو ، ٽنڊي محمد خان ۾ حاجي ڀليڏنو ، حاجي لکاڏنو ۽ حاجي محمد شفيع ماتليءَ ۾ هاڻي محمد حسن جو پٽ محمد عثمان ڪم ڪندو آهي .

ڪي هندو جاتيءَ جا ماڻهو به اڳ ۾ -اجرڪ- ڇُرڻ جو ڪم ڪندا هئا ، جن مان ڪي هالا ۾ رهندا هئا ، جيڪي ڪجهه سال اڳ لڏي ڀارت هليا ويا ، جن ۾ واسو مل ، دولهه ڏنو مل ، مينگهومل ، ڪيول مل ۽ ڀڳڙي مل جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا . مٺيءَ ۾ کتري هندو -اجرڪ- جو ڪم ڪن ٿا ، جن ۾ نٿو مل کتري هن وقت ڪاريگر ليکيو وڃي ٿو .[/JUSTIFY]

اجرڪ جي شان ۽ تاريخ بابت مولانا اصغر درس جا خيال