شهيد الله بخش سومرو : سنڌ ڌرتيء جو هڪ امر ڪردار (ورسيء تي ڀيٽا)

​

شهيد الله بخش سومرو : سنڌ ڌرتيء جو هڪ امر ڪردار
محمد سليمان وساڻ

سنڌ سلامت جو سٿ سنڌ جي پهرين وزيراعظم ، باڪردار سياستدان ۽ امر اڳواٍڻ شهيد الله بخش سومرو جي ورسيء تي کيس ڀيٽا پيش ڪندي کيس سرخ سلام پيش ڪري ٿو۔

سنڌ جي پهرين وزيراعظم شهيد الله بخش سومرو جو تعلق سنڌ ڌرتيء جي ان مشهور سومرا خاندان سان هو، جنهن ڪيترن سالن تائين سنڌ تي حڪومت ڪئي ۽ اڄ تائين اهو خاندان سياست ۾ موجود آهي. شهيد الله بخش سنڌ جي سچي قومپرست هجڻ جا اهڙا ته نقش ڇڏيا جو سندس مخالف به کيس مڃيندا رهيا. شهيد الله بخش سومرو 31 آگسٽ 1900ع تي شڪارپور شهر ۾ محمد عمر سومرو جي گهر ۾ جم ورتو، انهيءَ ئي شهر ۾ تعليم ورتائين، مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي والد جي ٺيڪيداريءَ واري ڪمن ۾ ان جي مدد ۽ زمينداري جي ڪم کي ڏسندو رهيو. پنهنجي اسڪول ۽ ڪاليج واري دور ۾ ئي ذهين هو، اسڪول ۽ ڪاليج ۾ ذهانت ڏيکارڻ سان گڏوگڏ سماجي اٿ ويهه ۾ به اڳ کان اڳرو رهيو.

سماجي ڪمن ۽ عوامي مسئلن جي سلجهاء لاء هو سياست ۾ آيو ۽ پهريون ڀيرو 1923ع ۾ جيڪب آباد ميونسپل جو ميمبر ٿيو، جنهن کانپوءِ هو 1928ع ۾ سکر ضلعي لوڪل بورڊ جو ميمبر ۽ 1930ع ۾ وري لوڪل بورڊ جو صدر ٿي ويو. 9331ع ۾ شهيد الله بخش سومرو کي بهتر عوامي خدمتن عيوض ان وقت جي انگريز سرڪار پاران (Order of the British Empire OB.E) جي خطاب سان نوازيو ويو. 1936ع ۾ جڏهن اتحاد پارٽي قائم ٿي ته الله بخش سومرو ان ۾ شامل ٿي ويو ۽ 1937ع جي پڇاڙيءَ ۾ سنڌ اسيمبليءَ جون چونڊون ٿيون جن ۾ هو ڪامياب ٿيو ۽ 1938ع ۾ شهيد الله بخش سنڌ جو پهريون وزيراعظم چونڊجي آيو. سندس پهرين پارٽي پاليسي بيان ۾ هيٺيان اهم نقطا شامل هئا:

1. ملڪي انتظام کي قوم پرست بنيادن تي هلايو ويندو.
2. سکر بئراج سبب سنڌ جي ڪن حصن کي زراعت ۾ نقصان پهتو آهي ان ڪري لوئر بئراج جي اسڪيم تيار ڪئي ويندي ته جيئن عوام مفاد پورا ٿين.
3. اتر سنڌ روهڙي ڊويزن جا واهه سڌاريا ويندا.
4. ڪانگريس وزارت وانگر وزير پگهار گهٽ کڻندا.
5. آنرري مئجسٽريٽون ختم ڪيون وينديون.
6. آزمائشي طور ضروري رستن جو ڪم لوڪل بورڊن کي ڏنو ويندو.
7. پرائمري ماسترن جي پگهار ۾ پنجن رپين جو اضافو ڪيو ويندو.
8. مولانا عبيد الله سنڌي سنڌ واپس آيو ته سندس آجيان ڪنداسون.
9. سنڌ فرنٽيئر ريگيوليشن ختم ڪرڻ لاءِ ڪميٽي مقرر ڪئي ويندي. .

شهيد الله بخش سومرو سنڌ جي سلامتيءَ لاءِ هندو، مسلم، اتحاد کي ضروري سمجهندي سائين جي ايم سيد سان گڏجي ان لاءِ ڪوششون شروع ڪيون ۽ هڪ فارمولو به تيار ڪيو ويو جنهن ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد به شريڪ رهيو. 1940ع ۾ وزيراعظم سنڌ الله بخش سومري سنڌ ڳوٺاڻي جماعت جو بنياد رکيو ۽ لائبرريون قائم ڪرڻ لاءِ ديوان ڪيولرام شاهاڻيءَ ڏهه هزار رپيا ڪتاب خريد ڪرڻ لاءِ ڏنا.

شهيد الله بخش سومري جي اهڙين ڪوششن مان انگريز بلڪل خوش ڪونه هيا اتي مسلم ليگ ۽ قائداعظم سان الڳ ملڪ ٺاهڻ تي اختلاف پڻ رهيس. شهيد الله بخش سومرو پهريون اڳواڻ هو جنهن وزيراعظم جهڙي عهدي تي هوندي به ان ئي سرڪار جي مخالف مولانا عبيدالله سنڌيءَ تان نه صرف جلاوطني ختم ڪرائي کيس پنهنجي وطن ورڻ جي اجازت ڏني، پر پاڻ 1942ع ۾ ڪراچيءَ جي بندر تي وزيراعظم جي حيثيت ۾ مولانا سنڌيء جي افغانساتن مان واپسيء تي استقبال لاءِ ويو، هندستان جي تاريخ ۾ هي پهريون اهڙو اڳواڻ هو جنهن ان ئي سرڪار جي مخالف کي وطن واپس ڪرڻ ۾ مدد ڪئي. ياد رهي ته مولانا سنڌي ، هند جي آزاديءَ لاءِ انگريزن خلاف -ان- وقت ٻاهرين ملڪن ۾ جلاوطن حڪومت جي رٿا تيار ڪري چڪو هو.

26 سيپٽمبر 1942ع تي سنڌ جي وزيراعظم الله بخش سومري انگريزن جا مليل سڀ لقب واپس ڪندي اهو خط اخبارن ۾ پڻ شامل ڪرايو. آڪٽوبر 1942ع ۾ سنڌ جي وزيراعظم الله بخش سومري کي انگريز سرڪار برطرف ڪري ڇڏيو.

ان کان پوءِ الله بخش سومري شڪارپور شهر ۾ سماجي ڪمن ۾ خدمتون شروع ڪيون. ڪڏهن به هن سرڪاري ڪار تي جهنڊو استعمال نه ڪيو. هن ڪڏهن به ڪو آجياڻو قبول نه ڪيو، هن ڪڏهن به پنهنجو اهڙو ڪو خرچ سرڪاري خزاني مان نه ڪيو، جيڪو هن جي نالي ۽ دٻدٻي لاءِ استعمال ٿئي. شهيد الله بخش سومرو عام طور به سادو ۽ سٻاجهڙو ته سرڪاري ڪرسيءَ تي به اهو ئي هو کائيندو هو، عام ماڻهن سان ۽ عام ماڻهن جهڙو هو، هو لٽو ڪپڙو پائڻ جو شوق رکندو هو نه صرف جيڪي ڪپڙا پاڻ وٺندو هو اهي دوستن لاءِ به وٺيو ايندو هو، هو بازار مان خريداري به پاڻ ڪرڻ ويندو هو، سفر ۾ به عام سواريءَ کي ترجيح ڏيندو هو، خاص ڪري ريل گاڏيءَ جو سفر پسند ڪندو هو، هو شڪارپور ۾ هڪ ٽٽل ڦٽل جيپ ۽ ان کان سواءِ ڪرائي جي ٽانگي تي سفر ڪندو هو. شڪارپور جڏهن به ايندو هو ته ٽانگي تي چڙهي دوستن ڏانهن ويندو ۽ دوستن کي ٽانگي تي وٺي شهر گهمڻ ڦرڻ ويندو هو، هو اڪثر دوستن سان ٻاهر هوٽلن تي چانهه پيئڻ جو شوقين هو، جنهن سبب هو جڏهن به شڪارپور ايندو هو ته و هوٽل تي ويهي چانهه پيئڻ کي ڪڏهن به نه ڇڏيندو هو. شهيد الله بخش سومرو پنهنجي دور ۾ عوام جي خيرخواهي جا ڪيترائي مثال قائم ڪيا، هڪ ڀيرو ٻوڏ سبب شڪارپور شهر کي ٻڏڻ جو خطرو هو، تڏهن هن سنڌ جي سورمي ٽڪ هڻائي پنهنجون زمينون ٻوڙايون، پر هن شهر ۾ ڪنهن به هڪ جو ٽڪرو به زمين جو پاڻيءَ ۾ ٻڏڻ نه ڏنو۔

الله بخش سومري کي خبر پئي ته شڪارپور جي ٻاهران هڪ ڪُوڙو ۽ فريبي پِير ماڻهن خاص ڪري عورتن کي ڦاسائي ۽ ڦري رهيو آهي ته پاڻ ان مان جان ڇڏائڻ لاء 14 مئي 1943ع تي ٽانگي تي سوار ٿي ان سان ملڻ لاء روانو ٿيو. سندس نيت اها هئي ته ان پير کي ڪجهه رقم ڏئي هتان ڀڄائجي. پر سندس پهچڻ کان اڳ ئي ان پير کي ڪا کڙڪ پئجي وئي ۽ هو اتان ڀڄي ويو. پاڻ ساڳئي ٽانگي ۾ واپس وري رهيو هو ته کيس ڪرائي جي قاتلن هٿان فائر ڪرائي شهيد ڪيو ويو ۽ سنڌ هڪ وفادار ۽ امر ڪردار واري سياستدان کي وڃائي ويٺي. سنڌ جي قومپرست سياستدان سائين جي . ايم سيد پنهنجي ڪتاب ’ جنب گذاريم جن سين ‘ ۾ کيس ’ سنڌ جو دودو ثاني ‘ سڏيو آهي . سندس مزار شڪارپور شهر ۾ آهي.

حوالا:
افيئر ميگزين جو شهيد الله بخش تي لکيل مضمون
سنڌ جي تاريخ، مصنف اعجاز الحق قدوسي
الله بخش سومرو هڪ بهادر ۽ با ڪردار سياستدان : غلام جوڻيجو
انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانه

 

جواب: شهيد الله بخش سومرو : سنڌ ڌرتيء جو هڪ امر ڪردار (ورسيء تي ڀيٽا)

مهربانيون ڀاء عبدالواحد ۽ سائين نثار جون

سنڌ جي هن امر ڪردار جي ان وقت جي مسلم ليگي ڌڙن سان سخت اختلافن سبب ئي هو وزارت عظمى تي فائز ٿيو ۽ شروع ۾ انگريز ۽ هندو ميمبرن سندن حمايت ڪئي هئي۔ پر پوء جڏهن هو الڳ ملڪ جي حمايت ۾ نه هئو ۽ مولانا ابوالڪالام آزاد ۽ مولانا عبيدالله سنڌيء سان سندس ويجهڙائپ ٿي ته پوء انگريز به سندس مخالف ٿي بيٺا ته اتي مسلم ليگي به هن مان خوش نه هئا۔ ڇو ته هو لڏ پلاڻ ۽ ورهاڱي جو مخالف هو ۽ صوبن جي آزاد حيثيت چاهي رهيو هو۔

چون ٿا ته هن ان سلسلي ۾ برطانيه جي راڻيء کان ملڻ جو وقت گهري اهي مطالبا رکڻ پي گهريا پر ان کان اڳ ئي کيس شهيد ڪرايو ويو۔

 

سنڌ ڌرتي جي با ڪردار ۽ با همت سياسي اڳواڻ ۽ سنڌ جي پهرين وزير اعظم شهيد الله بخش سومرو جي ورسيء تي کيس ڀيٽا پيش ڪجي ٿي۔​

​

​

 

ورسيءَ جي مناسبت سان سنڌ جو سپوت شهيد الله بخش سومرو

گل مورو

جڏهن 26 سيپٽمبر 1942ع تي سنڌ جي سپوت وزيراعظم شهيد الله بخش سومري انگريز سامراج جي خلا ف بغاوت جو اعلان ڪندي، انگريزن جا مليل سڀ لقب واپس ڪندي اهو اعلان ڪيو ته سکر بئراج جون زمينون اتان جي ڌرتي ڌڻين کي ڏنيون وينديون، اتر سنڌ ۾ نوان واهه کوٽائي سنڌ جي سرزمين کي شاداب بڻايو ويندو، وزيرن ۽ مشيرن جون پگهارون گهٽائي، عوامي ڀلائي جون اسڪيمون جوڙيون وينديون، تعليمي سڌارا آڻي استادن جي پگهارن ۾ اضافو ڪيو ويندو، سنڌ وطن جي آزادي لاءِ سامراجي قوتن سان مهاڏو اٽڪائيندڙ امام انقلاب عبيد الله سنڌي جي جلا وطني ختم ان جي سنڌ اچڻ تي شاندار آجيان ڪئي ويندي، ڪنهن به ڌاريئي کي پنهنجي وطن تي نه قبضو ڪرڻ ڏنو ويندو نه وري ڪنهن جي غلامي ڪئي ويندي.ته اهڙي اعلان جي چند ڏهاڙن بعد برطانوي راڄ ۽ ان جي ايجنٽن شهيد الله بخش سومري کي پاڻ لاءِ خطرو محسوس ڪندي، آڪٽومبر 1942ع ۾ سنڌ جي پهرين وزيراعظم سچي قومپرست شهيد الله بخش کي انگريز سرڪار جي مدد سان هٽايو ويو. اهو صرف ان ڪري ته انگريز سامراج جي ورهاڱي واري اسڪيم ۽ سنڌ تي قابض ٿيڻ واري منصوبي آڏو شهيد

الله بخش سومرو وڏي رنڊڪ بڻيل هو، هن کي خبر هئي ته انگريز سامراج پنهنجي مفادن لاءِ برصغير جو ورهاڱو مذهب جي بنياد تي ڪرائي، پنهنجو بيٺڪيتي راڄ قائم رکڻ لاءِ مسلم ليگ جي معرفت پنهنجي حاڪميت برقرار رکڻ لاءِ هتان جي فطري قومن جي ڪنڌ تي ڪهاڙو وهائي هڪڙي غير فطري رياست قائم ڪرائڻ ٿو چاهي، جيڪا عالمي سامراج جي قبضا گيرين لاءِ هميشه ڪم ايندي رهي، اهو ئي سينهو کڻي امام انقلاب عبيد الله سنڌي، جلا وطني ختم ڪري شهيد الله بخش سومري جي ڪوشش سان سنڌ وطن پهتو هو، جنهن سنڌ جو وزيراعظم هوندي ڪراچي بندر تي امام انقلاب عبيدالله سنڌي جي شاندار آجيان ڪئي هئي، جڏهن انگريز سامراج ۽ ان جي ساٿارين کي اها کڙڪ پئي ته سنڌ جي سپوتن وچ ۾ ان ڳالهه تي اتفاق ٿي چڪو آهي ته سندن ورهاڱي واري اسڪيم ۽ هندو مسلم فساد ڪرائڻ واري منصوبي جي خلاف ڀرپور سڄي سنڌ ته ڇا پوري برصغير ۾ مزاحمت ڪئي ويندي، ته انگريز سامراج به پنهنجن وفادارن هٿان نيون نيون سازشون ڪرڻ شروع ڪري ڏنيون. ان منصوبي کي ناڪام بڻائڻ لاءِ شهيد الله بخش سومري سنڌ جي سلامتي ۽ وحدت کي قائم ۽ دائم رکڻ لاءِ ۽ هندو مسلم اعتماد کي ضروري سمجهيندي سائين جي ايم سيد سان گڏجي ان لاءِ ڪوششون ڪيون ۽ هڪ فارمولو به جوڙيو ويو، جنهن ۾ مولانا ابو الڪلام آزاد به شريڪ رهيو، شهيد الله بخش سومري جي اهڙين ڪوششن ڄڻ ته انگريز سامراج ۽ ان جي پگهار دارن کي چو چڙي ڏئي ڇڏي. ڇو ته انگريز سرڪار پنهنجي مستقل مفادن جي پورائي لاءِ ان وقت جي ليگ ۽ ان جي باني محمد علي جناح سان ان ورهاڱي جي ايجنڊا مڪمل طور تي تيار ڪري چڪي هئي، ان ٻئي منصوبي آڏو شهيد الله بخش سومرو، امام انقلاب عبيد الله سنڌي ۽ شهيد سورهيه بادشاهه رنڊڪ بڻيل هئا، ته سنڌ هزارين سالن کان هڪ وطن رهي آهي، جڏهن انگريز سامراج هتان وڃي رهيو آهي ته پوءِ سنڌ کي اصل صورت ۾ سنڌين حوالي ڪرڻ گهرجي. هن سپوت شهيد الله بخش کي اڄوڪي ڏهاڙي 14 مئي 1943ع تي سندس ئي اباڻي شهر شڪارپور ۾ ڀاڙيتو وطن فروش هٿان گوليون هڻائي ايئن شهيد ڪرايو ويو. سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”جنب گذاريم جن سين“ ۾ شهيد الله بخش سومري کي سنڌ جو دودو ثاني سڏيو آهي.