ان جي ته سڀني کي سُٺي ڄاڻ آهي ، سنڌي سياڻا اديب محقق فنڪار رحمدل سڀ جو سڀ هندستان ڏانهن راهي ٿيا ۔ ڪنهن ڪنهن جا نالا ڳڻيا ؟؟ صرف چند نالا ڏيان ٿو مثال رام پنجواڻي ، هوندراج دُکايل ، هرياني دلگير ، ٻلرام داس ، تلو ڪو مل ، گيانچند اهڙا بي حساب نالا آهن ۔ پر آءَ هت هڪڙو اهڙو مثال ڏيان ٿو جيڪو گمنام مثال آهي ۔ 1969ع ۾ ٽيون درجو پي وي اسڪول لاڙڪاڻي ۾ مرحوم سائين احمد بخش ميمڻ (الله سائين جنت ۾ ڪُشادي جاءِ عطا ڪرين آمين ) جي ڪلاس ۾ مون سميت ٻه هندو ڇوڪرا به هئا ۔ هڪ منوهرلال ۽ ٻيو رميش لال ۔ پي وي اسڪول جي حدن اندر هڪ مسجد آهي ، جنهن جي ٽانڪي جمعه جي ڏينهن رسيس جي دوران سائين احمد بخش ميمڻ مرحوم پنهنجي ڪلاس جي ٻارن کي وٺي واري وٽي سان نلڪي کي گيڙا ڏياري ڀرائيندو هو ، تاڪِ جمعه نماز ۾ ڪنهن کي وضو جي تڪليف نه ٿئي ۔ ان سلسلي ۾ ذڪر ڪيل هندو ڇوڪرن کي ان ڪم کان صرف انڪري پري رکيو ويندو هو تاڪ اهو تصور نه ٿئي ته مسلمان ماستر پنهنجي عبادت لاءِ هندو مذهب جي معصومن کان ڪم وٺن پيا ۔ هڪ ڏينهن اسانجي ڪلاس ۾ هيڊ ماستر ڌڻي بخش ڀٽي ۽ هڪ ڪاڪو جنهن کي پهراڻ ۽ ڌوتي پهريل هئي آيا ، هيڊ ماستر صاحب پڇيو ته رميش ڪهڙو آ هي ؟ هي اٿي بيٺو ۽ عين انهي وقت ڪاڪي ٻانهون ٻڌي سائين احمد بخش سان مخاطب ٿيو ته قبلا رميش روئي ٿو ته اوهان هن کان مسجد ۾ پاڻي ڇو نه ٿا گيڙايو ؟؟ سائين پنهنجو مسئلو ٻڌايو ته ايئن نه ٿئي جو سڀاڻي هندو برادري چوڻ شروع ڪري ته اسانجن کان پنهنهجي عبادت لاءِ ڪم ورتو پيو وڃي ۔ ڪاڪي جون ٻانهون ٻڌل ئي هيون چوڻ لڳو رَمن (رميش ) جي پنهنجي مرضي آ ۔ 1972 جي اپريل ۾ رميش وارا روئيندا لاڙڪاڻو ڇڏي ويا ۔ ان جي بدلي ۾ هندستان اسان کي ڇا ڏنو ؟؟؟ لوهه ڪُٽڻ وارا ڏوهاري جن سڄي زندگي ڪوئا ، ٻلا ، ڳوهون ، گدڙ بيدردي سان ماري کائيندڙ پناه گير ڏنا ۔ جن ۾ هر اخلاقي ۽ غيراخلاقي ڪم معيوب نه آهي اهڙي قوم اسانجي حوالي ڪئي ۔ ۽ اسانجا وڏيرا پير فقير انهن بڇڙين رنن جي ادائن تي فدا ٿيا ايتري قدر جو پيرالاهي بخش ته ڪالوني ٺهرائي ڏني جتي روز منهن اڇڙو ڪرڻ ويندو هو ۔
نه سي ووڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتياريون، پسيو بازاريون، هينئڙو مون لوڻ ٿئي۔ منهنجا به ڪئي ڪلاس ميٽ هندو دوست هيا جيڪي 6 کان 8 تائين گڏ پڙهيا، انتهائي سلڇڻا، پاڙهو ۽ همدرد دوست هيا، جڏهن لڏيائون ٿي ته اسان سان ڀاڪر پائي ائين ٿي رنا ڄڻ ڪي ڀائر ٿي وڇڙيا ۔۔۔ انهن ۾ هڪ منوهر لعل به هيو ۔۔۔۔ جيڪو لاڙڪاڻي مڇي مارڪيٽ ۽ ريشم گلي جي منڍ تي رهندا هيا ۔۔۔ سندن ڀر ۾ ئي عبادتگاهه به هئي ۔۔۔ تمام پڙهيل ڳڙهيل ۽ پرامن خاندان هيو ۔۔۔ سنڌي قوم ڪيتري نه گهاٽي ۾ آهي هيرا جواهر ڏئي ڪني ناليءَ جي ڪاري بدبودار مٽي ورتي اٿن ۔۔۔۔۔۔
ڪاش ڪو ان وقت ان ڳالهين کي سمجهي ها ۽ آزاد سنڌ جي گهر ڪري ها۔ افسوس ته اهو ٿيندو آهي ته پاڪستان جي گهر وارو ٺهراء به سنڌ اسيمبلي ۽ اسان جي سنڌين پاس ڪيو هو ۽ اڄ اهي ساڳيا سنڌي مجبور ۽ بيوس آهن ۽ پنهنجي وڇڙيل دوستن کي پيا ياد ڪن۔
۔۔۔ انهن ۾ هڪ منوهر لعل به هيو ۔۔۔۔ جيڪو لاڙڪاڻي مڇي مارڪيٽ ۽ ريشم گلي جي منڍ تي رهندا هيا ۔۔۔ تَندُن کي ڇيڙي وڌو آهي ۔ مهرباني ٿيندي جي اوهان پنهنجو تعارف ڪرايو مثال طور لاڙڪاڻي ۾ ڪهڙي پاڙي ۾ گهر آهي ؟ ۽ اوهان پرائمري تعليم جي شروعات ڪهڙي سال ۽ اسڪول کان ڪئي ؟ سيڪنڊري پڻ ؟؟ منهنجي پرائمري تعليم 10 آڪٽوبر 1967 کان پي وي اسڪول کان شروعات ٿي مارچ 1972 تائين ، پهريون درجو سائين غلام محمد سنديلو صاحب ، ٻيون درجو سائين محمد پنهل شيخ صاحب ، ٽيون چوٿون ۽ پنجون سائين احمد بخش ميمڻ صاحب پڙهايو۔ 1972 کان 1977 تائين پائلٽ هاءِ اسڪول ۾ تعليم ورتي جنهن جو تفصيل به انشاء الله اوهان جي جواب ملڻ کان پوءِ پيش ڪبو ۔
اهڙا علائقا جتي اڃان تائين سنڌي هندن جي گهڻائي آهي، اهي اڃان به امن پسند علائقا آهن، خاص ڪري ٿاڻو بولا خان، سَري، ٿاڻو احمد خان وغيره، اتي منهنجو اڪثر ڊيوٽي جي سلسلي ۾ وڃڻ ٿيندو آهي، اتي امن ۽ پنهنجائپ ڏسي دل چوندي آهي ته اتي ئي جو ٿي رهجي، ۽ مون کي اهو احساس ٿيندو آهي ته واقعي اڳ ۾ اسان جي سنڌ ڪيتري نه پنهنجائپ ڀري هئي ۽ هر ڪو ماڻهو سڪون سان ۽ امن سان رهندو هو پر غيرن جي اچڻ جي ڪري هتي جو امن برباد ٿي ويو۔۔۔ انهن مٿئين ڄاڻايل علائقن ۾ هندن ۽ مسلمانن جا عبادت خانه گڏ آهن ۽ اهي پنهنجي هڪٻئي جي محفلن ۾ شرڪت ڪندا آهن ۽ ادبي طور به ڏاڍا سگهارا آهن ۽ اتي ادبي محفلون روز جو معمول آهن۔۔۔۔
ادا افسوس جو توهان پير الاهي بخش صاحب کي به انهيء لڏي سان گڏائي ڇڏيو،( جنهن کي اسان جي معاشري ۾سٺن لفظن سان ياد نه ڪيو ٿو وڃي ) جڏهن ته پير صاحب جو ڪو اهڙو ڪردار ناهي رهيو، سندس ڪردار جو اکين ڏٺو گواهه اسان جو ڏاڏو مرحوم پڻ هو، ۽ سائين جي ايم سيد صاحب جن پڻ پير صاحب جي تعريف ڪئي آهي، جڏهن ته سيد صاحب روايتي پيرن جي به خلاف رهيو آهي، پير الاهي بخش جي مان زندگي ۾ پهريون ڀيرو توهان جي لکڻي مان ئي گلا پڙهي رهيو آهيان، باقي حقيقت جي خبر ته منهنجي رب کي جيڪو دلين جا راض به ڄاڻيندڙ آهي، ادا پير صاحب جو هت مختصر تعارف پڻ پيش ڪيان ٿو۔ پير صاحب 1897ع ۾ دادو جي هڪ ڳوٺ پير جو ڳوٺ ۾ جنم ورتو سندس وڏا پيري مريدي سان پڻ تعلق رکندا هئا. پير صاحب جي اصل ذات پنهور آهي پر سندن خانداني پيري مريدي جي ڪري هنن کي پير سڏيو وڃي ٿو، پير صاحب جي والد جو نالو پير نوازعلي هو، پير صاحب شروعاتي تعليم دادو جي هڪ ننڍي شهر ڀان سعيد آباد ۾ حاصل ڪئي تنهن کانپوء ناز هاء اسڪول خيرپور ميرس مان ميئٽرڪ جو امتحان پاس ڪري مسلم علي ڳڙه يونيورسٽي مان اعله تعليم حاصل ڪيائون، پير صاحب هڪ بااخلاق شريف شخص هئا، پاڻ هميشه عوام جي خدمت کي ترجيح ڏنائون، ۽ هر حال ۾ عوام جي خدمت ڪندا رهيا، پوء ڀلي اقتدار ۾ هجن يا نه، پير صاحب جي دور حڪومت ۾ سنڌ اندر ڪافي ڪم ٿيا، جنهن جو ذڪر هت نه ڪرڻ ناانصافي برابر ٿيندو، پير صاحب جي دور حڪمت ۾ سنڌ مسلم ڪاليج برپا ٿيو، سنڌ يونيورسٽي قائم ٿي، سنڌ اندر زوري ۽ مفت تعليم رائج ٿي، تنهن کان علاوه تعليم بالغان لاء زور ڏنو ويو، پير صاحب کي پنج پٽ ٿيا، ميان محمد نواز، ميان شاه نواز، ميان عبدالمجيد، ميان عبدالرشيد۔پير صاحب جي نالي تي ڪراچي ۾ پي آء بي ڪالوني پڻ جوڙائي وئي جيڪا اڄ به ڪراچي ۾ موجود آهي موجوده سينئر وزير مظهر الحق سندس پوٽو آهي، ( ادا ضروري نه آهي ته سڄن جو اولاد سڄو پيدا ٿئي ) پير صاحب 08 آڪٽومبر 1975 ۾ وفات ڪئي.
اسان به ادا ممتازعلي وگهيو جي ڳالھ سان سوء دفعاء متفق آهيون،پير الاهي بخش جن جو شمار اسان جي ڳوٺ دادو جي باعزت هستين مان ٿئي ٿو۔هنن هميشه علم کي عام ڪرڻ جي تمام گهني ڪوشش ڪئي،هنن اهڙو ڪو به ڪڌو ڪم نه ڪيو هو جيڪو هنن جي بدنامي جو باعث بنجي۔پير الاهي بخش ڪالوني ۾ شروعات ۾ سنڌين کي پلاٽ ڏنا ويا هئا،پر انهن اهئي پلاٽ ٻئي قوم جي ماڻهون کي وڪڻي ڇڏيا۔پير الاهي بخش مرحوم ڪڏهن به اهئا ڪالوني عياشي واسطي نه ٺهرائي هئي۔هاڻي به جيڪڏهن اوهان پي آئي بي ڪالوني(پير الاهي بخش ڪالوني) ۾ ويندا ته اوهان کي اتي سٺا سٺا اسڪول نظرايندا ۽ ان علائقي جا پراڻا بزرگ اوهان کي پير صاحب جي شريف النفسي جي تعريف ڪندي نظر ايندا۔پير صاحب نه عياش ماڻهون هئونه ئي وري ڪردار جو خراب هو۔هو هڪ سچو مسلمان هو۔آ
سائين توهان جا لک ٿورا جو توهان منهنجي ڳالهه تي اتفاق ڪيو، سائين مان ته ان ڳالهه کي بهتر ٿو سمجهان ته ڪنهن چڱي ماڻهون جي چڱائي کي سامهون آڻجي ته اهو بهتر آهي، ۽ چڱي ماڻهون لاء هرو ڀرو خراب گمان رکڻ ڪو چڱو نه آهي، سائين توهان صحيح پيا چئو ته پير الاهي بخش ڪالوني ۾ سنڌين کي پلاٽ ڏنا ويا هئا، ۽ اڄ به ان ڪالوني ۾ ٻين قومن سان گڏ سنڌي ۽ بلوچ به رهن ٿا،
پاڻکي پير الاهي بخش جي شخصي يا ذاتي ڪردار کان ته واقفيت ناهي پر اڄ هڪ حوالي سان اها خبر پڻ پئي ته هن صاحب به سنڌ کي ڌارين جي حوالي ڪرڻ ۾ ساڳيو، مخصوص پاڪستاني حڪمرانن يا اڄ جي قائم علي شاه يا آصف زرداريءَ وارو ڪردار ضرور ادا ڪيو هو ۔۔۔ حوالو فيسبڪ جڳ مشهور الائس البينا لکي ٿي: ننڍي کنڊ جو ورهاڱو ٿيو ته مهاجرن جا ڪٽڪ ڪراچي ۾ ڪاهي پيا. ائين ڏسندي وائسندي ڏيهي ماڻهن کي لڏپلاڻ تي مجبور ڪرڻ لاءِ رتو ڇاڻ جو سلسلو شروع ڪرايو ويو، سنڌي جيڪي ڪراچي ۾ عددي لحاظ کان اڪثريتي آبادي هئا انهن کي تيزيءَ سان محسوس ٿيڻ لڳو ته مهاجرن جي گهل سندن انگ کي ڳڙڪائي رهي آهي. اڃا به هڪ ٻي آپندا منهن ڪڍيو ته وزيراعظم سنڌ خانبهادر محمد ايوب کهڙو ڪراچي کان سنڌ کي ڇني ڌار ڪري مرڪز حوالي ڪرڻ کان انڪار ڪيو، جنهن ڪري سندس چونڊيل سرڪار کي برطرف ڪري پير الاهي بخش کي آندو ويو، جنهن نه رڳو ڪراچي مرڪز جي گود ۾ ڏني پر اردو کي به زوري مسلط ڪيو ويو، جيتوڻيڪ هئڻ ائين گهربو هو ته سنڌي ٻولي جيڪا ورهاڱي کان اڳ به سنڌ جي اڪيلي سرڪاري ٻولي هئي ان کي ٻاهران آيلن لاءِ پڻ لازمي قرار ڏنو وڃي ها، جناح صاحب جي اهڙن آمرانه قدمن جي سخت لفظن ۾ نندا ڪئي. ڪتاب ”سنڌو درياءَ جو سلطنتون“
منهنجا دوست جمالي صاحب، بلڪل پنهنجا گس ۽ گهٽيون ساڳيون آهن ۔۔۔ مون پرائمري علي گوهر آباد اسڪول مان ڪئي ۽ جيئن ته کچي منهنجا ناناڙا آهن انڪري انهن وٽ ئي رهڻ ٿيندو هو۔ اسڪول جي ويجهو ئي کچين جو پاڙو آهي۔ مون پڻ ساڳين سالن ۾ئي مئٽرڪ پاس ڪئي يعني 1977 ۾ ۔۔۔ منوهر لعل يا جڳديش ڪمار منهنجن دوستن ۾ شامل هئا ۔۔۔ آءُ لڳ ڀڳ سيڪشن ”سي“ جو شاگرد رهيس جنهن ۾ مظفر مگسي، سعيد ميمڻ ۽ ياسين ڀٽو وارا دوست پڻ هوندا هيا، ٻيا به ڪيترائي شاگرد هيا پر هاڻ انهن جا نالا ياد ڪونهن بلڪ شڪليون به ڌنڌليون ٿي ويون آهن، استادن ۾ انگريزيءَ جوا ستاد ماڻڪ راءَ پسنديده استاد هيو ۔۔۔ جانباز فورس ۾ ڪافي دلچسپي ورتي هئي ۔۔۔ مطلب ته لکڻ تي اچبو ته گورمنٽ پائلٽ اسڪول جي 5 ساله تاريخ لکجي ويندي ۔۔۔ انٽر جي دوران ئي غالب ننگر ۾ مڇي مارڪيٽ جي سامهون گهر ٺهرائي رهڻ شروع ڪيو هو، بي اي ڪرڻ کانپوءِ اهو گهر کپائي ڪراچيءَ جو رخ ڪيو ۽ ان کانپوءِ ڪڏهن برطانيا ته ڪڏهن ڪراچي ۽ هاڻ سعوديءَ ۾ ڪافي سال ٿي ويا آهن۔۔۔۔۔ جيئن ته آءُ ننڍپڻ کان ئي گلن جهڙا ٻارڙا تنظيم کان ڪم شروع ڪيو هو ته بس پوءِ سنڌ کان ٻاهر وڃڻ تائين مختلف تنظيمن ۾ ڪم ڪندي گذريو، بلڪ گهڻو عرصو سائين محترم جي ايم سيد سان عشق ۾ گذريو ۔۔۔۔ اها آهي مختصر ڪٿا ۔۔۔۔ اوهان سان ممڪن نه پر يقينن ملاقات يا ڏيٺ ويٺ ضرور ٿي هوندي پر اهي ڏينهن اهي شينهن۔ جڙيا هجو شال۔۔۔۔۔
سائين انهيء مان لڳي ٿو ته توهان جي عمر لڳ ڀڳ 50 سال آهي پر توهان پنهنجي تصوير ننڍي عمر واري لڳائي آهي۔
سائين اوهان بلڪل صحيح سڃاتو آ ۔ 50 ڏهاڪا گذاري 51 سال ۾ پير پائي چڪو آهيان ۔ مالڪ سائين کي ٻاجهه پوندي ، اڳتي به حقون ، ناحقون ٻنهي صورتن ۾ مالڪ سائين کان رحم ٿو گهران ۔ تصويرن جو ايترو شوق ڪو نه اٿم انڪري پراڻي تصوير اپلوڊ ڪئي اٿم ۔ تازي تصوير نادرا وارن ڇِڪي هئي ، پر اها سڃاڻپ ڪارڊ ۾ ئي آهي ۔ تنهنڪري جا آهي ان تي گذارو پيو ڪريان ۔ اوهانجي دعائن جو محتاج
ادا انهيء حوالي سان ته سنڌ جي سائين محترم جي ايم سيد صاحب جي ذاتي زندگي پڻ صاف سٿري ۽ پرهيزگاري واري رهي آهي، مگر پاڪستان جو ڪرارداد پاس ڪرائڻ ۾ سائين جو پڻ وڏو عمل دخل آهي، جنهن عمل جي ڪري ئي ڌاريا سنڌ ۾آباد ٿيا، ڪجهه ته اهڙا به مهاجر هئا، جيڪي سائين وٽ ئي رهيا، بحواله جهڙا گل گلاب جا، ليکڪ غلام رباني اگرو۔۽ هي ڳالهه تحقيق طلب آهي پر عام آهي ته سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم ٺاهڻ ۾ پڻ سائين جو هٿ آهي، جنهن جي ڪري سنڌ ۾ ڪجهه سال پهرين اهيو نارو لڳو هو ته سنڌي مهاجر ڀائي ڀائي يه هڪا نسوار ڪهان سي آئي۔ ۽ پراڻي دور جي عبرت ميگزين ۾ مون ته اهي تصويرون پڻ ڏٺيون آهن جنهن ۾ موجوده دور جو فرعون الطاف حسين سائين جي پيراندي کان ويٺل آهي۔ مهاجرن کي پناهه ڏيڻ ۾ سائين جي سٺي محنت شامل آهي، جنهن جو ذڪر اردو ڳالهائيدڙ محترم ڊاڪٽر عامر لياقت پڻ ڪيو آهي۔۽ اهڙي ريت اسان جي ڪيترن ئي وڏن ، عالمن اڪابرن اديبن سماجي ڪارڪنن غلطيون ڪري ڌارين کي سنڌ ۾ آباد ڪيو آهي، افسوس جو اسان جي ڪيترن ئي اديبن به ڌارين مان شاديون ڪيون آهن يا وري انهن جي اولاد ڌارين مان شاديون ڪيون آهن جيڪي سنڌ سنڌي ٻولي ۽ سنڌي شاعري جي سڃاڻ بڻيل آهن توهان کي هڪ مثال ڏيان صرف سنڌ جي موجوده دور جي وڏي شاعر شيخ اياز صاحب جي پٽ جو جنهن پنجابين مان شادي ڪئي آهي، محترم حليم بروهي صاحب خود غير سنڌي سان شادي ڪئي هئي، جنهن سان زندگي جا 25 ، 30 سال گڏ رهڻ جي باوجود ان کي ( پنهنجي گهرواري ) سنڌي ڳالهائڻ سيکاري نه سگهيو، ۽ سنڌي ٻولي جي چينل ڪي ٽي اين تي به حليم صاحب سنڌي ۾ انٽرويو ڏئي رهيو هو ته سندس گهرواري وري اردو ۾ ڳالهائي رهي هئي ۽ سنڌي ڳالهائي ڪا نه پئي سگهي۔
اڙي ادا ممتاز بس ڳالهه نه پڇ! اندر رڌو پيو آهي، اهڙي حالت آهي سنڌ ۽ سنڌين سان جهڙي تاريخ جي ڪنهن دور ۾ نه ٿي ۔۔۔ الائجي ڪيتريون مصيبتون آهن ۽ الائجي ڪهڙا ڪهڙا سڄڻ ان ۾ رنگيل آهن ۔۔۔۔ سڀ خبر آهي ۔۔۔ سنڌ کي ڦاسائڻ کان پوءِ اسانجي ڏاهن کي صحي طرح ڦٿڪڻ به نه آيو ۔۔۔۔؟؟؟ اهي ڳالهيون گهڻيون آهن ۔۔۔ پر هاڻ گذريل مان صرف سبق ئي پرائي سگهجي ٿو ۽ اڳتي لاءِ ڪجهه سوچي سگهجي ٿو ۔۔۔۔ هن وقت اسان موجود آهيون ۔۔۔ جنهن کي چئبو آهي موجوده نسل، هاڻ سڀ ذميوراريون اسان تي آهن، اسانکي ئي اڳتي وڌڻو آهي ۔۔۔ باقي مردن جا ڪفن کڻي ڏسندا سون ته ڳالهه ڳوري ٿي ويندي ۔۔ دعا ڪريو ته سنڌ جي ڪا سڻائي ٿئي ۔۔۔۔ الله سنڌ کي پنهنجي امان ۾ رکي ۔۔۔ آمين
دوستن جي مواد مان ڪافي معلومات ٿي ادا ممتاز جي ڏنل حوالن جي ٻڌڻ جي حد تائين معلومات هئي سا اڃا وڌيڪ مضبوط ٿي اگر ائين آهي ته پوء ٻين کي ڪهڙو ڏوهه ڏجي بس ائين چئبو ته پنهنجي وڍيي جو نڪو ويڄ نڪو طبيب۔
