ڪجهه ڏينهن اڳ بي بي سي اردو جي وسعت الله خان جو سچاين ۽ تاريخي حقيقتن تي مشتمل هڪ ليک ڇپيو هو۔ پر اڄوڪي ڪاوش ۾ لکيل سندس هي ليک انهن ماڻهن جي منهن تي چماٽ آهي جيڪي سنڌ جي حرامي پٽن ۽ ڌاريائپ وارو ڪردار ادا ڪري رهيا آهن۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ سلام وسعت الله خان کي جنهن سچايون بيان ڪيون آهن، جنهن اسان سان ڪيل نا انصافين جو ذڪر ڪيو آهي ۽ اسان جي ناڪامين ۽ نا اهلين کي به سامهون آندو آهي۔
توهان مان جيڪي ماڻهو مونکي پڙهندا ۽ ٻڌندا رهندا آهن، اهي شايد واقف هجن ته ڊگهي گفتگو ڪرڻ ۽ لکڻ کان مونکي ڪيتري قدر الرجي آهي. مون ۾ ۽ عابده پروين ۾ اها هڪ جهڙائي آهي ته اسان ٻئي ان بلهي شاهه جا پرستار آهيون، جيڪو چوي ٿو ته، ”پڙهه نقطا، ڇوڙ ڪتابان نون، اِڪ نقطي وچ گل مُڪدي اي“.
بين الاقوامي تعلقات جي هڪ معمولي شاگرد طور مونکي غلط يا صحيح - جيڪو ڪجهه به سمجهه ۾ آيو آهي، سو اهو آهي ته ڪنهن به جڳهه تي ڪنهن به ڌاريي ماڻهوءَ لاءِ ايتري گنجائش هوندي آهي، جيتري گنجائش ان ڌاريي جي طبيعت ۾ هوندي آهي. توهان مان جيڪڏهن ڪنهن کي کچاکچ ڀريل ريل جي گاڏي ۾ سفر ڪرڻ جو اتفاق ٿيو آهي ته توهان کي اهو تجربو به ضرور ٿيو هوندو ته جيڪي مسافر ريل جي گاڏي ۾ پهرين چڙهي ويندا آهن، اهي بعد ۾ ايندڙن لاءِ سولائي سان دروازو نٿا کولين. دروازو کولڻ لاءِ نئين مسافر جي ڪنن ۾ اڪثر اهي آواز ايندا آهن ته، ”بابا اڳئين گاڏي ۾ وڃ ..... ادا هتي ته اڳ ئي ماڻهو هڪ ٻي مٿان سٿيل آهن ..... اڙي چريو ٿي ويو آهين ڇا؟ جيڪڏهن جاءِ هجي ها ته آئون ٽوائليٽ جي سامهون ويٺل هجان ها ڇا! وڃ، بابا وڃي ڪا ٻي جڳهه ڏس.“ ان جي باوجود پليٽ فارم تي بيٺل مسافر آهستي آهستي رڙهندڙ ٽرين سان گڏوگڏ ڊوڙندو رهندو آهي ۽ پوءِ ڪونه ڪو رحم کائي دروازو کولي ٿو ڇڏي ۽ مسافر احسانمند جي نگاهن سان گاڏي ۾ چڙهي وڃي ٿو پر اڳئين اسٽيشن تي اهو ساڳيو ئي مسافر منٿون ڪندڙ نون مسافرن کي چئي رهيو هوندو آهي ته، ”اڙي چريو آهين ڇا؟ ڏسين نٿو ته گاڏيءَ ۾ جڳهه ئي ڪانهي“.
اها انساني جبلت آهي ته اهو ٻين کي قبول ڪرڻ ۾ گهڻو وقت لڳائي ٿو. جيئن جيئن اهي هڪ ٻئي کي سمجهندا ويندا آهن، تيئن تيئن دلين ۾ گنجائش وڌندي يا گهٽجندي ويندي آهي. جيڪڏهن ڪو نئون ايندڙ شخص اڳ ئي موجود شخص جي ڏک سک، خوشي غمي ۽ نفسياتي لاٿ ۽ اڀار ۾ هن جو جيترو وڌ يا گهٽ ساٿ ڏيندو، ان ئي تناسب سان اڳ ۾ موجود شخص جي عدم تحفظ جو احساس گهٽجندو يا وڌندو ويندو ۽ ٻَئي هڪ ٻئي کان پري ٿيندا يا هڪ ٻئي جي ويجها ايندا ويندا آهن ۽ هڪ رسمي تعلق آهستي آهستي دوستي ۽ هم آهنگي يا دشمنيءَ ۾ بدلجندو ويندو آهي ۽ جيڪڏهن ڪو نئون ايندڙ شخص اهو انتهائي نازڪ نقطو نه سمجهندو ته ان جو مطلب آهي ته، اهو ايترو خود غرض آهي، جو کيس پاڻ کان علاوه ڪجهه به نظر نٿو اچي. آئون ان ڳالهه کي وڌيڪ کولي سمجهائڻ لاءِ هڪ مثال ڏيڻ چاهيان ٿو. توهان کي هڪ مصيبت زده شخص روڊ تي ملي ٿو، توهان ان کي پنهنجي گهر وٺي اچو ٿا ۽ ان جو خيال رکڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪريو ٿا. اهو توهان جي همدرديءَ کان متاثر ٿئي ٿو ۽ ان جي بدلي ۾ توهان جي لاءِ ڪجهه ڪرڻ چاهي ٿو. اهو توهان کان پڇڻ کانسواءِ ئي توهان جي ٻارڙي کي پڙهائڻ شروع ڪري ڇڏيندو، پڇڻ کانسواءِ ئي توهان جي غير موجودگيءَ ۾ ٿانوَ ڌوئندو يا ڪمري جي صفائي ڪري ڇڏيندو ۽ توهان ان کان گهڻا متاثر ٿيڻ لڳندا. پوءِ توهان پاڻ ئي ان کي ٻڌائيندا ته فلاڻي هنڌ هڪ جڳهه خالي آهي، نوڪري لاءِ درخواست ڇو نٿا ڏيو. جيڪڏهن ان کي نوڪري ملي ٿي وڃي ته اهو وري اهو چوندو ته کيس مسواڙ تي هڪ گهر جي ضرورت آهي ۽ شايد ان گهر جي ڳولا ۾ توهان به ان جي مدد ڪندا ۽ پوءِ آهستي آهستي جيڪو رشتو همدرديءَ سان شروع ٿيو هو اهو دوستي ۾ بدلجندو ويندو پر جيڪڏهن توهان هڪ اهڙي شخص کي همدردي ڪندي گهر ۾ آڻيو ٿا ۽ ٻي ڏينهن کان ئي اهو چوڻ شروع ڪري ٿو ڇڏي ته، ”آئون ناشتي ۾ سادي ماني نه پر اڦراٺو کائڻ جو عادي آهيان ..... آئون پَٽ تي سمهي نٿو سگهان، مونکي کٽ گهرجي ..... توهان جي ٻارن جي گوڙ سبب منهنجي ننڊ خراب ٿي ٿئي ..... توهان وٽ نه ٽي وي آهي ۽ نه ئي ريڊيو، توهان کي بوريت نٿي ٿئي؟ ..... ٻاهر وڃي رهيا آهيو ته منهنجي لاءِ ڀلا اخبار وٺي اچو ....“ ان رويي جي ڪري توهان گهڻا ڏينهن اهڙي شخص سان همدردي ڪندا يا کيس پنهنجي گهر ۾ رهائڻ پسند ڪندا؟ اها نفسيات صرف فرد جي ئي ناهي، گروهه، برادري، قوم، ملڪ، سڀني جو عمل ۽ ردِ عمل ان نفسيات ۾ ڳوهيل آهي، ان ۾ وڏي يا ننڍي قوم يا ملڪ جي ڪابه بندش ڪانهي. جهڙي ريت ڪنهن فرد جي عزتِ نفس ٿيندي آهي، اهڙي ريت قومن جي به عزتِ نفس ٿيندي آهي. اظهار جي شدت گهٽ يا وڌ ٿي سگهي ٿي پر فرد ۽ قوم ۾ نفرت، محبت ۽ تعصب جو جذبو هڪ جهڙو ورهايل هوندو آهي. اهي جبلي رويا آهن، جيڪي جانورن ۽ انسانن ۾ هڪ جهڙا موجود هوندا آهن. پر هڪ جذبو اهڙو به آهي، جيڪو صرف ۽ صرف انسانن ۾ ملي ٿو ۽ اها آهي لالچ. لالچ سان هوس پئدا ٿئي ٿي ۽ هوس جو پيٽ باقي سمورن جذبن کي ڳڙڪائڻ کانسواءِ نٿو ڀرجي. منهنجو خيال آهي ته فلسفياڻي گفتگو ته گهڻي ٿي وئي، هاڻي ٿورو آسان ۽ عام فهم ٻوليءَ تي اچون ٿا.
ڊائيورسٽي (تنوع يا رنگا رنگي) ۽ مثبت ڊائيورسٽي جي ڪُني ضروري مصالحن کانسواءِ نٿي پچي سگهي ۽ اهي مصالحا به جيڪڏهن خاص تناسب سان نه وڌا ويا ته پچائڻ واري جي پرخلوص هجڻ باوجود اها ڪُني/ طعام خراب ٿي سگهي ٿو. پهريون مصالحو آهي ٻولي ..... ضروري ناهي ته مونکي توهان جي ٻولي ايندي هجي. اهو به ضروري ناهي ته توهان منهنجي ٻولي ڳالهائيندا هجو پر اهو بهرحال ضروري آهي ته آئون توهان جي ۽ توهان منهنجي زبان سکڻ، سمجهڻ ۽ ڳالهائڻ جي ٽٽل ڦُٽل ئي سهي، مگر ڪوشش ضرور ڪريون ته جيئن توهان کي منهنجي ۽ مونکي توهان جي لساني خلوص جو اندازو ٿي سگهي. ڀلي ٻولي سکڻ سان ڪو معاشي فائدو ٿئي يا نه به ٿئي، پر نفسياتي ديوار ضرور ڪمزور ٿيندي.
ٻولي ڪيڏي وڏي قوت آهي، ان جو اندازو مونکي ٽنڊي محمد خان ۾ هڪ هاريءَ سان ملڻ کانپوءِ ٿيو. ان هاريءَ کي پنهنجي وڏيري سان تمام گهڻيون شڪايتون هيون پر انهن شڪايتن ۾ ڪو خاص ڏک نه هو، البته وڏيري جي پٽ لاءِ ان هاريءَ جي لهجي ۾ وڏو صدمو ۽ ڏک هو. چوڻ لڳو: ”مير صاحب ته جيڪي به گهٽ وڌ ڳالهائي ٿو، پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي ٿو پر سندس پٽ ته سڌي گار به انگريزي يا اردوءَ ۾ چئي ٿو ته پوءِ اسان جي هن سان ڪيئن پئي!“
مثبت ڊائيورسٽي جو ٻيو مصالحو آهي زمين ..... جيڪو به شخص يا قوم پنهنجي زمين تي توهان کي جڳهه ڏئي ٿو، اهو عظيم شخص آهي، اها عظيم قوم آهي. انهن ته توهان کي ڇت، روزگار ۽ پاڙيسري هجڻ جو حق ڏيئي ڇڏيو، جيڪڏهن توهان ان جو ٿورو حق به ادا ڪري سگهو ٿا ته ڪڏهن به ان کي ڪمزور ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪريو، ان جي خلاف ڪنهن منصوبي يا سازش جو حصو نه بڻجو، اهو ڪمزور ٿيندو ته ان سان گڏ توهان به ڪمزور ٿيندا ۽ جيئن ته اهو توهان کان پهرين ئي ان ڌرتيءَ تي آهي، ان ڪري ان سان عاجزيءَ سان هلو. جيڪو علمي ۽ فڪري اثاثو ۽ تجربو توهان پاڻ سان آندو آهي، ان ۾ هن کي به برابر جو شريڪ سمجهو ۽ پنهنجيون سموريون توانائيون اجتماعي ترقيءَ تي لڳائي ڇڏيو. جيڪڏهن اهو ڪمزور ٿيڻ لڳي ته توهان ان جي طاقت بڻجو ۽ ان ڌرتيءَ کي اهڙي ريت پنهنجي ماءُ سمجهيو، جهڙي ريت توهان کان اڳ وارن هن ڌرتيءَ کي پنهنجي ماءُ بڻايو هو. پر هي مصالحو اتي وڌيڪ مقدار ۽ ذهانت سان استعمال ڪرڻو پوندو آهي، جتي تاريخي حادثن ڊائيورسٽي جي ڪُنيءَ جي جڳهه تي زبردستي ديڳ چاڙهي ڇڏي هجي، جيئن سنڌ سان ٿيو، ان تي آئون اڳتي ڳالهائيندس.
ٽيون مصالحو آهي هڪ ٻي جو احترام ۽ عزت. هيءَ دنيا ”هڪ هٿ ۾ ڏيو - ٻئي هٿ ۾ وٺو“ جي بنياد تي هلندي آهي. هر شخص ۽ هر قوم ۾ چڱائين ۽ برائين جو تناسب به هڪ جهڙو ورهايو ويو آهي، پر سڀ نه بليڪ آهن ۽ نه وري وائيٽ. اسان سڀ ”گِري“ آهيون ۽ ”گِري ايريا“ ۾ رهندا آهيون. حضرت علي عه جو فرمان آهي ته، جيڪڏهن توهان هڪ آڱر ٻئي تي کڻندا ته توهان جي ئي هٿ جون ٽي آڱريون توهان طرف اٿي وينديون. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي ”سائين“ چوندا ته اهو به توهان کي ”حضور والا“ ۽ ”چوڌري صاحب“ چوندو. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي ڌاڙيل ۽ ڌنار چوندا ته ٻيو به توهان کي مڪڙ ۽ ڍڳو چوندو. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي قورمو کارائيندا ته اهو به توهان کي پلاءُ پيش ڪندو. جيڪڏهن توهان ان کان آخري گرهه کسيندا ته اهو به توهان جي سامهون رکيل سڄي پليٽ کڻڻ جي ڪوشش ڪندو. جيڪڏهن توهان ان جي نياڻيءَ جي عزت ڪندا ته اهو توهان جي ماءُ جا پير ڇُهندو. جيڪڏهن توهان ان جي گهر تي بدنظر وجهندا ته ان جون اکيون به حياءَ ڇڏي وينديون. جيڪڏهن مصيبت ۾ توهان ان جي مالي مدد ڪندا ته بدلي ۾ اهو ٻيو ڪجهه نه به ڪري سگهيو ته به توهان سان گڏ ڊڪ ڊوڙ ضرور ڪندو.
هلندڙ
ثقافتي رنگا رنگي ۽ سنڌ جي وحدت
وسعت الله خان
توهان مان جيڪي ماڻهو مونکي پڙهندا ۽ ٻڌندا رهندا آهن، اهي شايد واقف هجن ته ڊگهي گفتگو ڪرڻ ۽ لکڻ کان مونکي ڪيتري قدر الرجي آهي. مون ۾ ۽ عابده پروين ۾ اها هڪ جهڙائي آهي ته اسان ٻئي ان بلهي شاهه جا پرستار آهيون، جيڪو چوي ٿو ته، ”پڙهه نقطا، ڇوڙ ڪتابان نون، اِڪ نقطي وچ گل مُڪدي اي“.
بين الاقوامي تعلقات جي هڪ معمولي شاگرد طور مونکي غلط يا صحيح - جيڪو ڪجهه به سمجهه ۾ آيو آهي، سو اهو آهي ته ڪنهن به جڳهه تي ڪنهن به ڌاريي ماڻهوءَ لاءِ ايتري گنجائش هوندي آهي، جيتري گنجائش ان ڌاريي جي طبيعت ۾ هوندي آهي. توهان مان جيڪڏهن ڪنهن کي کچاکچ ڀريل ريل جي گاڏي ۾ سفر ڪرڻ جو اتفاق ٿيو آهي ته توهان کي اهو تجربو به ضرور ٿيو هوندو ته جيڪي مسافر ريل جي گاڏي ۾ پهرين چڙهي ويندا آهن، اهي بعد ۾ ايندڙن لاءِ سولائي سان دروازو نٿا کولين. دروازو کولڻ لاءِ نئين مسافر جي ڪنن ۾ اڪثر اهي آواز ايندا آهن ته، ”بابا اڳئين گاڏي ۾ وڃ ..... ادا هتي ته اڳ ئي ماڻهو هڪ ٻي مٿان سٿيل آهن ..... اڙي چريو ٿي ويو آهين ڇا؟ جيڪڏهن جاءِ هجي ها ته آئون ٽوائليٽ جي سامهون ويٺل هجان ها ڇا! وڃ، بابا وڃي ڪا ٻي جڳهه ڏس.“ ان جي باوجود پليٽ فارم تي بيٺل مسافر آهستي آهستي رڙهندڙ ٽرين سان گڏوگڏ ڊوڙندو رهندو آهي ۽ پوءِ ڪونه ڪو رحم کائي دروازو کولي ٿو ڇڏي ۽ مسافر احسانمند جي نگاهن سان گاڏي ۾ چڙهي وڃي ٿو پر اڳئين اسٽيشن تي اهو ساڳيو ئي مسافر منٿون ڪندڙ نون مسافرن کي چئي رهيو هوندو آهي ته، ”اڙي چريو آهين ڇا؟ ڏسين نٿو ته گاڏيءَ ۾ جڳهه ئي ڪانهي“.
اها انساني جبلت آهي ته اهو ٻين کي قبول ڪرڻ ۾ گهڻو وقت لڳائي ٿو. جيئن جيئن اهي هڪ ٻئي کي سمجهندا ويندا آهن، تيئن تيئن دلين ۾ گنجائش وڌندي يا گهٽجندي ويندي آهي. جيڪڏهن ڪو نئون ايندڙ شخص اڳ ئي موجود شخص جي ڏک سک، خوشي غمي ۽ نفسياتي لاٿ ۽ اڀار ۾ هن جو جيترو وڌ يا گهٽ ساٿ ڏيندو، ان ئي تناسب سان اڳ ۾ موجود شخص جي عدم تحفظ جو احساس گهٽجندو يا وڌندو ويندو ۽ ٻَئي هڪ ٻئي کان پري ٿيندا يا هڪ ٻئي جي ويجها ايندا ويندا آهن ۽ هڪ رسمي تعلق آهستي آهستي دوستي ۽ هم آهنگي يا دشمنيءَ ۾ بدلجندو ويندو آهي ۽ جيڪڏهن ڪو نئون ايندڙ شخص اهو انتهائي نازڪ نقطو نه سمجهندو ته ان جو مطلب آهي ته، اهو ايترو خود غرض آهي، جو کيس پاڻ کان علاوه ڪجهه به نظر نٿو اچي. آئون ان ڳالهه کي وڌيڪ کولي سمجهائڻ لاءِ هڪ مثال ڏيڻ چاهيان ٿو. توهان کي هڪ مصيبت زده شخص روڊ تي ملي ٿو، توهان ان کي پنهنجي گهر وٺي اچو ٿا ۽ ان جو خيال رکڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪريو ٿا. اهو توهان جي همدرديءَ کان متاثر ٿئي ٿو ۽ ان جي بدلي ۾ توهان جي لاءِ ڪجهه ڪرڻ چاهي ٿو. اهو توهان کان پڇڻ کانسواءِ ئي توهان جي ٻارڙي کي پڙهائڻ شروع ڪري ڇڏيندو، پڇڻ کانسواءِ ئي توهان جي غير موجودگيءَ ۾ ٿانوَ ڌوئندو يا ڪمري جي صفائي ڪري ڇڏيندو ۽ توهان ان کان گهڻا متاثر ٿيڻ لڳندا. پوءِ توهان پاڻ ئي ان کي ٻڌائيندا ته فلاڻي هنڌ هڪ جڳهه خالي آهي، نوڪري لاءِ درخواست ڇو نٿا ڏيو. جيڪڏهن ان کي نوڪري ملي ٿي وڃي ته اهو وري اهو چوندو ته کيس مسواڙ تي هڪ گهر جي ضرورت آهي ۽ شايد ان گهر جي ڳولا ۾ توهان به ان جي مدد ڪندا ۽ پوءِ آهستي آهستي جيڪو رشتو همدرديءَ سان شروع ٿيو هو اهو دوستي ۾ بدلجندو ويندو پر جيڪڏهن توهان هڪ اهڙي شخص کي همدردي ڪندي گهر ۾ آڻيو ٿا ۽ ٻي ڏينهن کان ئي اهو چوڻ شروع ڪري ٿو ڇڏي ته، ”آئون ناشتي ۾ سادي ماني نه پر اڦراٺو کائڻ جو عادي آهيان ..... آئون پَٽ تي سمهي نٿو سگهان، مونکي کٽ گهرجي ..... توهان جي ٻارن جي گوڙ سبب منهنجي ننڊ خراب ٿي ٿئي ..... توهان وٽ نه ٽي وي آهي ۽ نه ئي ريڊيو، توهان کي بوريت نٿي ٿئي؟ ..... ٻاهر وڃي رهيا آهيو ته منهنجي لاءِ ڀلا اخبار وٺي اچو ....“ ان رويي جي ڪري توهان گهڻا ڏينهن اهڙي شخص سان همدردي ڪندا يا کيس پنهنجي گهر ۾ رهائڻ پسند ڪندا؟ اها نفسيات صرف فرد جي ئي ناهي، گروهه، برادري، قوم، ملڪ، سڀني جو عمل ۽ ردِ عمل ان نفسيات ۾ ڳوهيل آهي، ان ۾ وڏي يا ننڍي قوم يا ملڪ جي ڪابه بندش ڪانهي. جهڙي ريت ڪنهن فرد جي عزتِ نفس ٿيندي آهي، اهڙي ريت قومن جي به عزتِ نفس ٿيندي آهي. اظهار جي شدت گهٽ يا وڌ ٿي سگهي ٿي پر فرد ۽ قوم ۾ نفرت، محبت ۽ تعصب جو جذبو هڪ جهڙو ورهايل هوندو آهي. اهي جبلي رويا آهن، جيڪي جانورن ۽ انسانن ۾ هڪ جهڙا موجود هوندا آهن. پر هڪ جذبو اهڙو به آهي، جيڪو صرف ۽ صرف انسانن ۾ ملي ٿو ۽ اها آهي لالچ. لالچ سان هوس پئدا ٿئي ٿي ۽ هوس جو پيٽ باقي سمورن جذبن کي ڳڙڪائڻ کانسواءِ نٿو ڀرجي. منهنجو خيال آهي ته فلسفياڻي گفتگو ته گهڻي ٿي وئي، هاڻي ٿورو آسان ۽ عام فهم ٻوليءَ تي اچون ٿا.
ڊائيورسٽي (تنوع يا رنگا رنگي) ۽ مثبت ڊائيورسٽي جي ڪُني ضروري مصالحن کانسواءِ نٿي پچي سگهي ۽ اهي مصالحا به جيڪڏهن خاص تناسب سان نه وڌا ويا ته پچائڻ واري جي پرخلوص هجڻ باوجود اها ڪُني/ طعام خراب ٿي سگهي ٿو. پهريون مصالحو آهي ٻولي ..... ضروري ناهي ته مونکي توهان جي ٻولي ايندي هجي. اهو به ضروري ناهي ته توهان منهنجي ٻولي ڳالهائيندا هجو پر اهو بهرحال ضروري آهي ته آئون توهان جي ۽ توهان منهنجي زبان سکڻ، سمجهڻ ۽ ڳالهائڻ جي ٽٽل ڦُٽل ئي سهي، مگر ڪوشش ضرور ڪريون ته جيئن توهان کي منهنجي ۽ مونکي توهان جي لساني خلوص جو اندازو ٿي سگهي. ڀلي ٻولي سکڻ سان ڪو معاشي فائدو ٿئي يا نه به ٿئي، پر نفسياتي ديوار ضرور ڪمزور ٿيندي.
ٻولي ڪيڏي وڏي قوت آهي، ان جو اندازو مونکي ٽنڊي محمد خان ۾ هڪ هاريءَ سان ملڻ کانپوءِ ٿيو. ان هاريءَ کي پنهنجي وڏيري سان تمام گهڻيون شڪايتون هيون پر انهن شڪايتن ۾ ڪو خاص ڏک نه هو، البته وڏيري جي پٽ لاءِ ان هاريءَ جي لهجي ۾ وڏو صدمو ۽ ڏک هو. چوڻ لڳو: ”مير صاحب ته جيڪي به گهٽ وڌ ڳالهائي ٿو، پنهنجي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي ٿو پر سندس پٽ ته سڌي گار به انگريزي يا اردوءَ ۾ چئي ٿو ته پوءِ اسان جي هن سان ڪيئن پئي!“
مثبت ڊائيورسٽي جو ٻيو مصالحو آهي زمين ..... جيڪو به شخص يا قوم پنهنجي زمين تي توهان کي جڳهه ڏئي ٿو، اهو عظيم شخص آهي، اها عظيم قوم آهي. انهن ته توهان کي ڇت، روزگار ۽ پاڙيسري هجڻ جو حق ڏيئي ڇڏيو، جيڪڏهن توهان ان جو ٿورو حق به ادا ڪري سگهو ٿا ته ڪڏهن به ان کي ڪمزور ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪريو، ان جي خلاف ڪنهن منصوبي يا سازش جو حصو نه بڻجو، اهو ڪمزور ٿيندو ته ان سان گڏ توهان به ڪمزور ٿيندا ۽ جيئن ته اهو توهان کان پهرين ئي ان ڌرتيءَ تي آهي، ان ڪري ان سان عاجزيءَ سان هلو. جيڪو علمي ۽ فڪري اثاثو ۽ تجربو توهان پاڻ سان آندو آهي، ان ۾ هن کي به برابر جو شريڪ سمجهو ۽ پنهنجيون سموريون توانائيون اجتماعي ترقيءَ تي لڳائي ڇڏيو. جيڪڏهن اهو ڪمزور ٿيڻ لڳي ته توهان ان جي طاقت بڻجو ۽ ان ڌرتيءَ کي اهڙي ريت پنهنجي ماءُ سمجهيو، جهڙي ريت توهان کان اڳ وارن هن ڌرتيءَ کي پنهنجي ماءُ بڻايو هو. پر هي مصالحو اتي وڌيڪ مقدار ۽ ذهانت سان استعمال ڪرڻو پوندو آهي، جتي تاريخي حادثن ڊائيورسٽي جي ڪُنيءَ جي جڳهه تي زبردستي ديڳ چاڙهي ڇڏي هجي، جيئن سنڌ سان ٿيو، ان تي آئون اڳتي ڳالهائيندس.
ٽيون مصالحو آهي هڪ ٻي جو احترام ۽ عزت. هيءَ دنيا ”هڪ هٿ ۾ ڏيو - ٻئي هٿ ۾ وٺو“ جي بنياد تي هلندي آهي. هر شخص ۽ هر قوم ۾ چڱائين ۽ برائين جو تناسب به هڪ جهڙو ورهايو ويو آهي، پر سڀ نه بليڪ آهن ۽ نه وري وائيٽ. اسان سڀ ”گِري“ آهيون ۽ ”گِري ايريا“ ۾ رهندا آهيون. حضرت علي عه جو فرمان آهي ته، جيڪڏهن توهان هڪ آڱر ٻئي تي کڻندا ته توهان جي ئي هٿ جون ٽي آڱريون توهان طرف اٿي وينديون. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي ”سائين“ چوندا ته اهو به توهان کي ”حضور والا“ ۽ ”چوڌري صاحب“ چوندو. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي ڌاڙيل ۽ ڌنار چوندا ته ٻيو به توهان کي مڪڙ ۽ ڍڳو چوندو. جيڪڏهن توهان ڪنهن کي قورمو کارائيندا ته اهو به توهان کي پلاءُ پيش ڪندو. جيڪڏهن توهان ان کان آخري گرهه کسيندا ته اهو به توهان جي سامهون رکيل سڄي پليٽ کڻڻ جي ڪوشش ڪندو. جيڪڏهن توهان ان جي نياڻيءَ جي عزت ڪندا ته اهو توهان جي ماءُ جا پير ڇُهندو. جيڪڏهن توهان ان جي گهر تي بدنظر وجهندا ته ان جون اکيون به حياءَ ڇڏي وينديون. جيڪڏهن مصيبت ۾ توهان ان جي مالي مدد ڪندا ته بدلي ۾ اهو ٻيو ڪجهه نه به ڪري سگهيو ته به توهان سان گڏ ڊڪ ڊوڙ ضرور ڪندو.
هلندڙ
