اڏيرو لال : اڏيري لال جي شخصيت بابت سنڌ ۾ ٻه روايتون هلندڙ آهن . هندو کيس ” اڏيري لال “ جي نالي سان جهولي لال جو -اوتار- سمجهن ٿا . سندن روايت موجب ، -اڏيرو لال- نصرپور جي رتنراءِ لوهاڻي جي گهر ۾ ، چيٽي چنڊ ، 1007 سنبت ۾ ڄائو . ڄمڻ وقت ايستائين ماءُ جو کير نه پيتائين ، جيستائين سنڌو درياءُ جو پاڻي سندس منهن ۾ نه پيو . -ان- روايت مطابق کيس ” درياهه شاهه جي -اوتار- “ جي نالي سان پڻ ڄاتو ويندو آهي . اڏيري لال جا هزارين مريد اڄ به هندستان ۽ سڄي دنيا ۾ رهن ٿا ، جيڪي هرسال چيٽي چنڊ ملهائيندا آهن . چيٽي چنڊ جي ميلي جي موقعي تي سنڌ ۾ به اچي گڏ ٿيندا آهن ، ۽ اڏيري لال جا ” پنجڙا “ ڳائيندا آهن ۽ بهراڻا ڪڍندا آهن . ڀارت ۾ اڏيري لال جو ڏِڻ ” سنڌيت “ جو خاص اهڃاڻ آهي . هن بزرگ کي ” جهولي لال “ ۽ ” پلي وارو پير “ چوندا آهن . دراصل اڏيري لال جو تصور قديم زماني کان هلندو ٿو اچي ، جنهن ۾ عام مڃتا موجب ” سڄي جهان جو مدار پاڻي آهي “ ، واري خيال جو تسلسل سمايل آهي . مسلمانن وري انهيءَ خيال کي خواجه خضر واري روپ ۾ محفوظ ڪيو . سنڌ ۾ درياهه جتان جتان لنگهيو ، اتي اڏيري لال جا آستان ٺهيا ، ۽ درياهه شاهه جي پوڄا جو سلسلو هليو ۽ جاري رهيو . هن وقت به ساڌ ٻيلي ، روهڙيءَ ، نصرپور ، سيوهڻ ، ٺٽي ۽ ٻين گهڻن ئي هنڌن تي اڏيري لال جا آستانا آهن . اڳوڻي ضلعي حيدرآباد ( ۽ هاڻي ضلعي مٽياريءَ ۾ ) اُڏيري لال جو آستان درياهه جي ڪپر تي ، جهيجن جي ڳوٺ ۾ هو ، جيڪوهاڻي ” اڏيرو “ سڏجي ٿو . اتفاق سان انهيءَ هنڌ تي مشهور درويش شيخ طاهر جي مزار پڻ هئي ، جنهن کي پوءِ -اڪبر بادشاهه- ڪوٽ ڏياريو . پر هڪڙي هندو اڳواڻ بيدار سنگهه پٽ شامداس اُڏيري جي آستان جي سنبت 1634 ۾ اڏاوت ڪرائي . هن وقت اڏيري لال جي آستان ( کوهه ۽ پوڄاپاٺ جي آستانن ) کي سنڀاليندڙ ” ديوي ماتا “ نالي هڪڙي پرهيزگار هندو عورت آهي ، پر شيخ طاهر جي مقبري جا متولي جهيجا ذات جا ماڻهو آهن ، جيڪي هاڻي پاڻ کي شيخ سڏائيندا آهن . اُڏيري لال جي ميلي تي هڪ عجيب روايت آهي ته اڏيري لال جي سماڌيءَ کي ميلي جي موقعي تي کير سان هندو ڌوئندا آهن ، پر مڃتا طور ملندڙ رقم مسلمان شيخ کڻندا آهن . اڏيري لعل جي مندر جي ڀت سان لڳو لڳ مسجد به آهي ، ۽ اهو سنڌ ۾ مذهبي رواداريءَ جو اعليٰ مثال آهي . اڏيري لال جي آستاني/حجري ۾ ديوارن تي مورتين ۽ اُڏيري جي پاڻيءَ جي ديوتا جي روپ واري چترڪاري ٿيل هئي ، ايوبي دور ۾ ڪن تعصب پسند ماڻهن ان کي رنگ هڻائي مٽائي ڇڏيو .
