ڪهاڻي------ڪتاب”کير ٿر تي صبح“اڀياس:رزاق ڪلهوڙوڪهاڻي، ادب جي مقبول ترين ۽ خوبصورت صنف آهي. ڪهاڻيڪار لاءِ ڪهاڻي لکڻ يا سرجڻ محبوب ترين مشغلو رهيو آهي. اهوئي سبب آهي جو ادبي ماحول ۾ هر هنڌ ڪهاڻيءَ کي وڏي چاهت، مڃتا ۽ پذيرائي ملي ٿي.سنڌي ادب ۾ ٻين صنفن جي ڀيٽ ۾ ڪهاڻيءَ کي باقاعده ۽ سٺو ماحول مليو آهي. ادب ۾ انهيءَ گهرج کي نظر ۾ رکندي ڪنول پبليڪيشن قنبر، 23 ڪهاڻيڪارن جون چونڊ ڪهاڻيون ٻن ڪتابن- ”کير ٿر تان اڏار“، ۽ ”کير ٿر تي صبح“ ۾ يڪجاءِ ڪيو آهي.”کير ٿر تي صبح“ ۾ جن به ڪهاڻيڪارن پنهنجون ڪهاڻيون سرجيون آهن، اهي موضوع جي اعتبار کان نيون ته ناهن پر انتشار ۽ ويڳاڻپ ۾ ورتل سماج جو عڪس ضرور آهن. ٻين لفظن ۾ ته سنڌي سماج ۾ نت نون پيدا ٿيندڙ اندروني ۽ بيروني خلفشارن سميت سنڌي سماج جي نفسياتي طرح حقيقي پاسن جي هڪ فوٽوگرافي ڪيل آهي. 1298 اٽيچمينٽ ڏسو ڪهاڻي علامتي هجي يا بياني پر ڪهاڻي ڪهاڻيڪار لاءِ لکڻ سؤلي به آهي ته دشوار به. پر ٻنهي صورتن ۾ تنقيدي پهلوءَ کان بچي وڃڻ مشڪل آهي، اهو ان ڪري جو ماڻهن جا مزاج ۽ خيال هڪجهڙا ناهن هوندا، تنهنڪري مختلف ماڻهن جي مختلف سوچ ٿئي ٿي. ان ڪري ڪن ماڻهن کي ڪي ڪهاڻيون پسند اچن ٿيون ته ٻين کي وري اهي ئي ڪهاڻيون نه ٿيون وڻن. ڪي علامتي ڪهاڻين کي ترجيح ڏين ته ٻيا وري تاريخي ۽ نيم تاريخي ڪهاڻين کي محبوب رکن ٿا. ڪهاڻين جا ڪيترائي قسم ٿين ٿا.هيءُ ڪتاب، انهن مختلف قسمن تي مشتمل آهي. هن ڪتاب ۾ ڊائلاگ، مونولاگ، گهڻ مڪالمه آرائي تي مشتمل ڪهاڻيون آهن. فڪري حوالي سان اهي تاثراتي ۽ تخيلاتي آهن. ”کير ٿر تي صبح“ ۾ ڀائو درمحمد ٻرڙي جي ڪهاڻي- ”پيار پرزا پرزا ٿي ويو“ خط جي اسٽائيل ۾ هڪ سٺي ڪهاڻي لکيل آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ ٻوليءَ جي روانيءَ وارو سلسلو لڀائيندڙ ۽ من موهيندڙ آهي.”پيارا امر!اڄ اوچتو عيسيٰ جي ماءُ ملي وئي. چڱو وقت دل کولي حال احوال ۽ ڪچهريون ڪيائين، ٻيا سمورا باردانا ته مٽجي ويا هئس، پر جي نه مٽيو هئس ته سندس مٺڙو آواز ۽ سُرور ڏيندڙ نشيليون اکڙيون، جن کي ڏسڻ کان پوءِ ماڻهو ٻئي جهان قربان ڪري سگهي ٿو. جيڪو ٽائيم گڏ هئي، اهو وقت اندر جي دنيا جا گل ڦولاريل رهيا ۽ سرمستيءَ ۾ هئس. توکي ڏاڍو ياد پئي ڪيم. هاڻي ٽن ٻارن جي ماءُ هئي، تُنهنجي پڦي پئي لڳي.“ڪهاڻي، ماحول جي اثر جي پيداوار هوندي آهي ڇو ته ماڻهوءَ جي زندگي ڪيترن اهنجن، تجربن ۽ واقعن جو نچوڙ ۽ مجموعو آهي، ڪهاڻيڪار انهن مان هڪڙو واقعو يا مسئلو کڻي ٿو ۽ ان کي پنهنجي فن ۽ ڪاريگريءَ سان لفظن جي پوشاڪ اوڍائي پڙهندڙن تائين پهچائي ٿو. ڪهاڻيڪار جي تخليق جو تخيل ئي ذهانت جو نچوڙ آهي. ذهني پيڙا جنهن پل به پرٽجي پئي ته ڪهاڻيڪار دلي طرح سان ان ۾ ويڙهجي سيڙهجي ڄڻ مقدم بڻجي وڃي ٿو.ڏسو ڀائو درمحمد ٻرڙي جي لکيل ٻي ڪهاڻي- ”منهنجو ڀاءُ منهنجو دوست“:”مان ڊوڙندو واپس اسپتال ۾ سندس ڪمري ۾ ويم، ۽ ڏٺم...! سندس پتڪڙا هٿ سيني تي ڄميل هئا. هو بيجان اڌ کليل اکين سان آڪاش ڏانهن نهاري رهيو هو، بلڪل ائين جيئن ڪهاڻي ”گل جو موت“ پڙهڻ کان پوءِ نهاريو هئائين. مان بيساخته سندس ڀر ۾ بيهي ڏٺم ته سندس پتڪڙن هٿن ۾ ’گل ڦل‘ رسالو کليل هو. ڪجهه سمجهي نه سگهيم. منهنجو وجود هوا ۾ بولاٽيون کائي پٽ تي ڪري پاش پاش ٿيندي محسوس ڪيم، منهنجو اندر ڦٽي ڦاڪون ٿي پيو، ڳوڙها ڳلن کان ٿيندا ترڪندا قميص ۾ جذب ٿي ويا ۽ مان رڙي پيس....!“اهائي حساس ڪهاڻيڪار جي پنهنجي هڪ الڳ خوبي ۽ انوکائپ ٿئي ٿي. ڀائو ٻرڙي جي ٽئين ڪهاڻي- ”تون جي هجين ويجهڙو هوند نه هجان هيئن“ مرد جي بيوسي ۽ هڪ عورت جي ڪردار کي ڏيکاريو ويو آهي. هن ۾ پڻ اهو وائکو ڪيو ويو آهي ته عورت جو پيار ۽ حسن جي جهلڪ جڏهن ڪنهن مرد تي حاوي ٿي وڃي ٿي ته هو جوانيءَ کان وٺي جهور پوڙهي ٿي وڃڻ تائين ان کي وساري نه ٿو سگهي.”ڪاري رات رت ڦڙا“، ”امان ڪاري ناهي“، ”شام جو پاڇولو“، ”غيرت جي گُرڙي“ معصوم سنڌيءَ جي هنن ڪهاڻين ۾ شڪي مزاج مردن جي ڪردار کي ظاهر ڪيو ويو آهي جيڪي شڪ جي بنياد تي پنهنجي ونين ۽ پنهنجي ويجهن رشتن کي پنهنجي وحشي پڻي سان انتهائي بيدرديءَ ۾ اچي کين موت جي ننڊ سمهاري ڇڏين ٿا.جيڪي ماڻهو ٻين کي سٺيون ڳالهيون ٻڌائن ٿا پر جهالت کي جهالت سمجهي پاڻ ان تي عمل نه ٿا ڪن، معصوم سنڌيءَ جي ڪهاڻي- ”ڪوڙو ڪامريڊ“ انهيءَ موضوع تي لکيل آهي. هن ڪهاڻيءَ جو سڄو تاثر ان ڳالهه ڏانهن اشارو آهي ته ماڻهو ڪهڙي به فيلڊ سان سلهاڙيل هجن جيڪڏهن ٻئي کي هدايت جي واٽ ڏسين ٿا ته پاڻ به ان واٽ جا پانڌيئڙا ٿي رهن.”ٻٽو قتل“- مشتاق گوپانگ جي هيءَ ڪهاڻي مٿي ذڪر ڪيل معصوم سنڌيءَ جي ڪهاڻين جيئن سماج جي عڪاسي ڪري ٿي. ٻين ملڪن ۾ صفائي جو انتظام تمام سٺو آهي جنهن ڪري اتي اڪثر بيماريون ڪونه ٿين، جتي گندگيءَ جا ڍير اتي بيماريون به جام. اسان جي ملڪ جي بدنصيبي آهي جو شهرن ۾ صفائيءَ جو انتظام بهتر نموني ڪونه پيو ٿئي. ڪهاڻي ”صدمن جي پلصراط“ (از: مشتاق گوپانگ) ۾ خادم ۽ سندس گهرواري شهر جا مين گٽر ۽ ناليون صاف ڪندڙ ملازم ڏيکاريا ويا آهن، جن کي وقت سر پگهار نه ملڻ سبب بک، ڏک ۽ بيمارين سان منهن ڏيڻو پوي ٿو. کين پگهار به نه ملي آهي، آفيسرن جا دڙڪا به کائين ٿا. هو بک تي به ڪم ڪن ٿا، جنهن ڪري خادم ڪافي ڀيرا بيهوشيءَ واري ڪيفيت ۾ اسپتال به پهتو آهي پر ستت هن جو ننڍڙو وفات ڪري وڃي ٿو جنهنڪري هو فرسٽيشن جو شڪار ٿي وڃي ٿو.”خاموش صدا“ ڪهاڻيءَ جا اهم ڪردار ڪجهه مريض آهن جيڪي هڪ هاسپيٽل ۾ علاج جي آسري وارڊن ۾ داخل آهن. ڊاڪٽر وقت سر اسپتال اچن ڪونه، ٻيو صفائيءَ جو انتظام به ڊانوان ڊول هوندو آهي. هاسپيٽل ۾ ڪن مريضن جو موت ٿئي ٿو ته باقي مريضن جو به ساهه مٺ ۾ ٿي وڃي ٿو. هيءَ ڪهاڻي به مشتاق گوپانگ جي لکيل آهي. مشتاق ڪهاڻي لکڻ جو چڱو ڏانءُ رکي ٿو.”جيون، هوءَ ۽ ڪروڌ“ مسيح مگسي جي هيءَ ڪهاڻي هڪ نفسياتي ڪهاڻي آهي جا تجريدي آرٽ جي فن سان مختصر لفظن ۾ لکي وئي آهي.ڪهاڻي ”سرمئي سانجهيءَ جو سنگيت“ حساس ڀري ڪهاڻي آهي. ڪهاڻيڪار مسيح مگسي هڪ غريب ۽ ڏتڙيل فرد کي غربت ۾ وڪوڙيل ڏيکاريو آهي جو بيمار ماءُ جي علاج لاءِ ڪنهن وڏي ڊاڪٽر ڏانهن وڃي نه ٿو سگهي. مريض تڙپي تڙپي گهر ۾ ئي پنهنجا پساهه پورا ڪري ٿو. ٻئي ڪردار جي حوالي سان ڪهاڻي ۾ اهو ڏيکاريو ويو آهي ته اسان جي معاشري ۾ غريبن سان همدردي نالي ماتر به ناهي. جنهن ماڻهوءَ جا لٽا ليڙون ليڙون، ڏسڻ واسڻ ۾ ڪوجهو، بي رونق يا سندس منهن مان لاچاري ۽ بي وسي بکندي هجي ته ان سان ڪوبه ماڻهو سٺي ۽ احترام واري رويي سان پيش نه ٿو اچي، پر ان سان ڌڪار ۽ جذباتي انداز ۾ ڳالهايو وڃي ٿو.”بکيا کيسا“ (از- مسيح مگسي) هيءَ ڪهاڻي به ماڻهوءَ جي داخلي ڪردار ۽ نفسيات تي ٻڌل آهي.”زور سهڻي“ ڪائنات ۾ عورت مرد جي لاءِ حسين تحفو آهي. مردن جي مقابلي ۾ عورتون وڌيڪ حساس ۽ نازڪ طبعيت ٿين ٿيون، تنهنڪري مردن تي اهو فرض عائد ٿئي ٿو ته هر معاملي ۾ عورت سان سٺو ورتاءُ رکن. منصور ٻرڙي جي هيءَ ڪهاڻي هڪ عورت جي درد ڪهاڻي آهي جو کيس شروعاتي زندگيءَ ۾ محبت ۽ پيار ملي ٿو پر پوءِ اذيت ۽ مار موچڙي جهڙي زندگي گهاري ٿي.منصور ٻرڙي جي ٻي ڪهاڻي- ”اڻ پوري آس“ آهي جا مهانگائي جي موضوع تي لکيل آهي.”ڳوڙهو“، ”ويچارو ڪلاس فيلو“ هنن ڪهاڻين ۾ ايترو پاورفل ڪلائيميڪس نظر نه ٿو اچي. نتيجن کي مبهم رکيو ويو آهي. ڪهاڻيون مڪمل ميسيج ۾ هئڻ گهرجن. اهي ڪهاڻيون به منصور ٻرڙي جون لکيل آهن.”پهرين انام ڪهاڻي“، ”آءٌ تنهنجي پٽ سان“، ”مقتل گاهه“، ”اوهين، به سرِفهرست آهيو“، ”محبت ماضي ناهي ٿيندي“، ”سوشل ڪانٽريڪٽ“، ”انفرادي مفاد“، هي مختصر ڪهاڻيون عبدالستار هُليي جون لکيل آهن. ڪهاڻين جي ٻوليءَ مان معلوم ٿئي ٿو ته هن تي مغربي ڪهاڻين جو وڏو اثر آهي.”اک سان ڇوڏو ٻڌ،“ ”ووٽ جي موٽ“، ”روشني“، ”هٿن سان وڃائي پيرن سان ڳولڻ“، ايم اسماعيل ٻرڙي جون سرجيل ڪهاڻيون آهن. پهرين ڪهاڻي ۾ ٻار ڄڻڻ ۽ نه ڄڻڻ جي مسئلي تي هڪ مولوي ۽ عورت جو ضد ڏيکاريو ويو آهي. عورت پنهنجي مڙس سان ضد ڪري ٿي ته سندس آپريشن ڪرائي ڇڏي ڇو جو هوءَ نون ٻارن جي ماءُ آهي. هاڻ صحت ۽ غربت جي مسئلي کين منجهايو آهي پر مولوي کين ائين ڪرڻ نه ٿو ڏئي. آخر ۾ عورت نيٺ مولويءَ جي ڳالهه کي مات ڏئي ڇڏي ٿي ۽ مڙس مجبور ٿي نيٺ سندس آپريشن ڪرائي ٿو. ايم. اسماعيل ٻرڙي جون ٻيون ڪهاڻيون به اڄوڪي ماحول سان ٺهڪندڙ آهن.علي صفدر کي ڪهاڻي کيتر ۾ چڱن ڪهاڻيڪارن جي لسٽ ۾ ڳڻي سگهجي ٿو. سندس لکيل ڪهاڻيون- ”سفر ٽڪرا ٽڪرا“، ”اڌ ۾ رهجي ويل سسڪيون“، ”ٻئي ڪَپَر“ سٺيون ڪهاڻيون آهن.”منهنجو روشنيءَ تي ڪوبه اعتبار ڪونهي ڪو!پر پوءِ به ڇو!؟جنهن شيءِ جي ڪابه بقا ناهي، انهيءَ جي فنايت تي يقين ڪرڻ ويساهه گهاتي آهي. تون موٽي اچي صوفي تي ويٺينءَ ۽ مان ڪي پل ستارن جي جڳمڳائيندڙ جڳ ۾ چين پئي ڳوليو جيڪو تون ڪٿي وڃائي آئي هئينءَ. فراز.... تو سڏ ڪيو. مان ائين تڪڙو پوئتي مڙيو هئس ڄڻ ڪنهن رحم ڀري نينڍ ڏني هجي. تنهنجي ڀر ۾ اچي ويٺو هئس. تون اداسين جي طوفان ۾ اڏامندي محسوس ٿي هئينءَ.“ڪهاڻي، ”ٻئي ڪپر“ تجريدي آرٽ جو شاهڪار نمونو ڀاسي ٿي. سندس ڪهاڻي ۾ اميجز ۽ عڪس پر اثر ۽ لطافت واري ٻوليءَ ۾ پيش ڪيل آهن.”قابرو جون اکيون“، ”شور“، ”سرد ماڻهو“ ايس. سرمد سومري جون لکيل ڪهاڻيون آهن. ”قابرو جون اکيون“ ڪهاڻي ۾ ڪجهه اهڙا ڪردار ۽ پهلو آهن، جن ۾ ڪجهه ڪمزوريون محسوس ٿين ٿيون. ڪنهن اجنبي جو لاش لاوارثيءَ جي صورت ۾ هڪ اسپتال ۾ پيو رهڻ ۽ ان جي سارسنڀال، ڪفن دفن جو مسئلو بجاءِ پوليس کاتي جي، عوام ۽ شهرين کي ڪيئن ڪرڻو هو! ڪهاڻيءَ ۾ ڪردار جي حوالي سان پوليس کاتي جي ڪجهه ڪاروائي ڏيکارڻ مناسب ۽ ضروري هئي ڇو ته اجنبي لاش جو مسئلو هو ۽ اهڙي لاش جي قانوني طور لک پڙهه ضروري هوندي آهي! لاوارث لاش جا هفتي ٻن کان پوءِ به ڪي وارث يا مٽ مائٽ ظاهر ٿي سگهن پيا. سندس ٻيون ڪهاڻيون ”شور“، ۽ ”سرد ماڻهو“ اسٽائيل ۽ ٻوليءَ جي حوالي سان سٺيون ڪهاڻيون آهن.”خواب جو پٽ“، ”انوکو فن“، ”سلجهيل شهر جا واهيات فرد“ ۽ ”اگهاڙا لفظ“. بيوس محرم مغيريءَ جون لکيل ڪهاڻيون آهن.”خواب جو پٽ“ هن ڪهاڻي لکڻ ۾ ڪافي غلطيون ڪيون ويون آهن. هڪڙي غلطي اها ته ننڍڙو ٻار چئن مهينن جو ڄميل، زندهه رهي نه ٿو سگهي ڇو ته چئن پنجن مهينن تائين جو عرصو ٻار کي جسماني بناوت ۽ مڪمل صورت ۾ لڳي وڃي ٿو. ٻي غلطي ته ٻار ٻين کان حرامي لفظ ٻڌي پريشاني محسوس ڪري ٿو. قلمڪار خود ڄاڻائي ٿو ته هو ايترو بي سمجهه به ناهي جو حرامي لفظ کي نه سمجهي. وضاحت جي لاءِ سموري ڪهاڻي ماءُ کان ٻڌي ٿو. ماءُ ٻڌائيس ٿي ته مان خواب ۾ شادي ڪئي ۽ اتان تنهنجو جنم ٿيو آهي ۽ ٻار خوشيءَ ۾ پاڻ کي خواب جو پٽ سمجهي کيڏڻ لڳي ٿو، اتي خواب جي لفظ کي الائي ڇو نه ٿو سمجهي ته خواب جو پٽ به ٿيندو آهي ڇا!؟”انوکو فن“ حقيقت واري واقعي جي هڪ ڪهاڻي آهي. ڪافي شهرن ۾ اهڙا پينو فقير ڏٺا ويا آهن جيڪي پنهنجي فن سان پاڻ کي معذورن کان به وڌيڪ معذور پيش ڪن ٿا. هنن جو سدائين وارو ڌنڌو ۽ معمول هوندو آهي. ميسيج ۽ فني حوالي سان هيءَ ڪهاڻي سٺو تاثر ڇڏي ٿي.”سلجهيل شهر جا واهيات فرد“ پريشانيءَ جهڙي حالت ۾ ورتل شخص تي لکي وئي آهي جيڪا هڪ حقيقت آهي ڇو ته جڏهن به ڪنهن ماڻهوءَ تي ڊپريشن اثرانداز ٿئي ٿي ته دنيا جو سمورو ڪاروهنوار ۽ ڪار گذاري کيس اڻ وڻندڙ پئي ڀاسندي آهي. شهر جا ماڻهو کيس واهيات پئي نظر ايندا آهن.هن ڪهاڻيءَ ۾ هڪڙو جملو آهي ته انگريز وڃي چنڊ تائين پهتا آهن ۽ اسان جا جاهل ماڻهو زمين سان چنبڙيا ويٺا آهن، ۽ اها عام چوڻي به آهي ته دنيا چنڊ تي پهتي آهي ۽ اسان اڃا اتي ئي آهيون.هتي اها ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته چنڊ ڏانهن اهي ماڻهو وڃي سگهن ٿا جيڪي چنڊ ڏانهن وڃڻ جي جستجو ۽ ڪوشش ڪن ۽ اهي چنڊ تي وڃي پهتا به، پر اولهه وارا سمورا انگريز چنڊ گهمي آيا هوندا، اهو ته ممڪن ڪونهي. عام اهو تاثر ڏنو وڃي ٿو ته مغربي ملڪ اسان جي ملڪن کان گهڻو مٿي آهن. ترقيءَ جو مطلب هروڀرو به اهو ڪونهي ته ترقيءَ جي ڪري ڪميون ڪوتاهيون، ظلم، انڌير سڀ جو سڀ اتان ختم ٿي ويا هجن. اسان سنڌين جي تهذيب شاندار رهي آهي. قديم تاريخ ۾ اهڙا کوڙ مثال آهن، تنهنڪري اسان پاڻ کي ٻين کان گهٽ ڇو سمجهون.”وائرس“، ”ديڳ دنيا جي“، ”قصور“ جمال ڪوريجي جون لکيل هي ٽئي ڪهاڻيون اڄوڪي دؤر ۾ ٿيندڙ سماجي براين ۽ ماڻهن جي اندر ۾ لڪيل منافقتن تي هڪ زوردار چماٽ آهي.هن مجموعي جي آخري ڪهاڻي آهي- ”صليبن جي آڏو“ جيڪا الطاف امر جي لکيل آهي. هن قلمڪار به قلم ذريعي حقيقتن کي کولي بيان ڪيو آهي. هيءَ ڪهاڻي ٻولي، پلاٽ ۽ مقصديت جي حوالي سان سٺي ڪهاڻي آهي.حمير جاني
