مضمون لکڻ جو طريقو / اصول : عنوان جو انتخاب۔ عنوان جي سڀني رخن تي چڱي طرح غورڪجي۔ مختلف خيال ۽ لفظن جو ذخيرو ذهن ۾ جمع ڪجي۔ جمع ڪيل خيالن کي اشارن جي صورت ۾ ڪاغذ تي لکڻ گهرجي۔ مضمون جي شروع ۾ عنوان جي وصف لکجي۔ وصف کان پوء مضمون جو آغاز مختصر پر اڳتي بيان ڪرڻ وارن خيالن جو پيش خيمو هجي مضمون جو نفس موءثر هجي۔ دليلون ، حقيقتون ۽ انگ اکر ڪنهن به صورت نظر انداز نه ڪيا وڃن۔ مضمون جي عبارت سادي ، سليس ۽ عام رواجي هجي۔ اهي شيون بيان نه ڪجن جيڪي عنوان سان لاڳاپيل نه هجن۔ نامانوس لفظ ٕ۽ اصطلاحون استعمال نه ڪجن۔ محاورن ۽ مثالن جو استعمال درست ۽ مناسب جاء تي ڪجي۔ خيالن جو اظهار مختلف پيراگرافن ۾ ڪجي ۽ sub headings لڳائجن، انداز بيان اهڙي ريت هجي جو پيراگرافن جو تسلسل قائم رهي۔ ائين لڳي ته جيئن مختلف ڪڙين کي هڪ ئي سلسلي ۾ ڳنڍيو ويو آهي ڇو ته اگر مضمون ۾ ربط ۽ مناسب ترتيب نه هوندي ته مضمون اثرائتو ثابت نه ٿيندو۔ مضمون جي آخري حصي ۾ مضمون جو تت اختصار سان بيان ڪجي۔
ڪافي عرصي جي غير حاضري کان پوءِ واپسي تي ٻيهر ڀليڪار۔۔۔ ڇا ته شاندار واپسي آهي۔۔ اسان وٽ مضمون نگاري جي واقعي شدت سان ڪمي آهي۔۔۔ وري جيڪڏهن ڪو ڪنهن موضوع تي مضمون لکي به ٿو ته يا ته ان ۾ گهڻو وڌاء ڪري ٿو وڃي يا وري مختلف محاورن جو استعمال ڪندي تسلسل کي ٽوڙي وجهي ٿو۔۔۔ بلڪل به ائين جيئن ڪو ڳالهائيندي ڳالهائيندي اچانڪ پڇي وجهي ته ”ها ته اسان ڪهڙي ڳالهه پيا ڪريون۔۔۔“ توهان طرفان آندل اصولن کي نظر ۾ رکي شاندار ۽ جاندار مضمون بڻائي سگهجي ٿو۔۔۔ ادي ساره ڇا توهان طرفان ڪو مضمون جوڙيو ويو آهي جيڪو مٿين اصولن کي نظر ۾ رکي بنائڻ جي ڪوشش هجي۔۔۔ جي سنڌ سلامت تي آڻيو ته يقينن لکندڙن لاءِ سٺو مثال ثابت ٿي سگهي ٿو۔۔۔
ساراهه لائق شيئرنگ۔۔ سچ پڇو ته مون لاء به گهڻي ڪارائتي ۽ ڄاڻ واري شيئرنگ آهي۔ اميد ته مون سميت نون لکندڙن لاء هي ليک مددگار ثابت ٿيندو۔
فيسبوڪ جي گروپ دنيا دل وارن جي ۾ ساڳي ئي پوسٽ تي اسان جي دوست وفا منور زئونر جون ڪجهه قيمتي ڳالهيون:
رسول بخش ڏيرو پنهنجي ڪتاب ادب ۽ تنقيدون ۾ مضمون بابت پنهنجا خيال هن نموني پيش ڪيا آهن: نثر عاري مان ڪيتريون ادبي شاخون ڦٽن ٿيون، جھڙوڪ: مضمون نويسي، خطوط نويسي، ناٽڪ نويسي، افسانه نويسي، حڪايت نويسي، تنقيد نگاري وغيره. مضمون نويسي به ھڪ مستقل فن آھي، جنھن جو ھيءُ مطلب آھي ته پنھنجي ٻوليءَ ۾ علم ادب سان برابر پنھنجا خيال تحرير جي ذريعي پڌرا ڪجن، جنھن کي مضمون نويسي يا انشاپردازي چيو وڃي ٿو. وقت جي محققن مضمون کي ٽن قسمن ۾ ورھايو آھي: 1. تعريفي مضمون، جنھن ۾ خارجي شين جو بيان، پنجن حواسن جي ذريعي مشاھدي طور يا مناظري طور ڪيو وڃي ٿو، جھڙوڪ: ڳئون، انب جو وڻ، اٺ، لوهه ۽ ٽامي وغيره جو بيان. 2. بيانيه مضمون، جنھن ۾ ڪنھن به انسان جي حياتيءَ جو ذڪر يا ڪنھن واقعي جو بيان ڪيو وڃي ٿو. مثلا قائداعظم يا چاڪيواڙي واري واقعي جو ذڪر. 3. فڪريه مضمون، جنھن ۾ ڪنھن به عنوان تي ڏٺل مضمون جي چٽائي ۽ وضاحت ڪرڻ کان پوءِ ان جا فائدا يا نقصان بيان ڪيا وڃن. مثلا محنت، پوک، ھمت، بنده ومدد خدا. مضمون نويسي ۾ ھڪڙا ماڻھو ٻين کان وڌيڪ طاقت رکن ٿا، ڇاڪاڻ ته ھڪڙن جي ذھني طاقت ۽ دماغي سمجھ جي قوت، قدرتي طرح ٻين کان زياده ٿئي ٿي، پر مطالع ۽ مشق ڪرڻ کان پوءِ معمولي ذھن وارو به باقاعده پنھنجن خيالن کي ظاھر ڪرڻ جي طاقت پاڻ ۾ پيدا ڪري سگھي ٿو. ھيءُ ڄاڻڻ ضروري آھي ته ھر ڪنھن مضمون جا ٽي ضروري ڀاڱا ٿين ٿا: (١) خيالات (٢) حسن انتظام ۽ (٣) طرز ادا. 1. ”خيالات“: جيئن ڀِت بنائڻ لاءِ سرن وغيرھ جي ضرورت ٿيندي آھي، تيئن ڪنھن به مضمون لکڻ لاءِ خيالن جو ھجڻ ضروري آھي. اھي خيال يا ته مضمون لکندڙ جي ذھن ۾ اڳ ۾ ئي ھئڻ گھرجن، يا انھن بابت معلومات گڏ ڪري، اھا معلومات قابل مصنفن جي ڪتابن، اخبارن ۽ رسالن جي مطالع ڪرڻ مان حاصل ڪري سگھجي ٿي ۽ حاصل ڪرڻ گھرجي. عالمن جي ليڪچر ٻڌڻ گھرجن، مشھور ماڻھن جون تقريرون ٻڌڻ به ان لاءِ مفيد آھي. ھيءُ ياد رکڻ گھرجي ته جنھن به مضمون ۾ خيالن جو ڪافي ذخيرو ھوندو، پر ان ۾ زبان ڀڳل ٽٽل استعمال ڪئي ويئي ھوندي ته به اھو گھڻن کي وڻندو. جيڪڏھن ٻولي ڪھڙي به اعليٰ درجي جي، صحيح ۽ فصيح ڇو نه استعمال ڪيل ھجي، پر خيالن کان مضمون خالي ھوندو ته اھو ڪنھن کي به پسند ڪين ايندو. 2. ”حسن انتظام ۽ ترتيب“: مضمون کڻي ڪھڙو به سٺو ڇو نن ھجي، پر جيڪڏھن ترتيب سھڻي رکيل نه ھونديس ته پکڙيل موتين وانگيان اڻوڻندڙ پيو لڳندو. اڃا به جيڪڏھن ھڪ ڌاڳي ۾ پوتل ۽ منظم ھوندا ته ڏاڍا سھڻا پيا لڳندا. اھڙيءَ طرح مضمون به انتظام ۽ ترتيب جي سھڻائيءَ جي ڪري دل کي پيو وڻندو. ان لاءِ مناسب آھي ته مضمون ۾ جيڪي خيال ظاھر ڪرڻا ھجن، لکڻ کان اڳ پھريائين انھن جا عنوان قائم ڪجن. پوءِ انھن عنوانن ھيٺ ڌار ڌار پيراگراف ۾ ھر ھڪ عنوان تي بحث ڪيو وڃي. ھر ڪنھن پيراگرف ۾ ننڍا ننڍا پر مڪمل جملا ھجن ۽ اھي جملا زنجير جي ڪڙين وانگر ھڪ ٻئي سان ڳنڍيل ھجن، جيئن خيالن جو سلسلو ناظرين کي ڪنھن خاص نتيجي تائين پھچائي. وڏن ۽ ڊگھن جملن آڻڻ سان گھڻو ڪري مضمون منجھيل ٿي پوندو آھي. 3. ”عبارت ۽ طرز ادا“: جيتري قدر ٿي سگھي، اوتري قدر ٻولي نھايت سليس، صحيح ۽ بامحاوره استعمال ڪجي. مشڪل ۽ ڏکيا لفظ نه لکڻ گھرجن. بيفائدي ۽ زوريءَ سان آندل محاورا عبارت جي خوبي وڃائي ڇڏين ٿا. ڪنھن ڳالھ يا لفظ کي وري وري بيان ڪرڻ به زباندانيءَ جي اصول جي خلاف آھي. ڪنھن خاص مطلب کي ادا ڪرڻ لاءِ جيڪڏھن ڪو شعر يا آکاڻي بيان ڪئي وڃي ته ان کان به مضمون جو حسن وڌي وڃي ٿو. ياد رکڻ گھرجي ته مضمون نويسي بلڪل ڏکيو ۽ پيچدار فن آھي. مضمون لکڻ وقت خيال ھيڪاندا گڏ ٿي نٿا سگھن، تنھن ڪري پاڻ ۾ ھميشھ دنيا وارين شين ۽ ڳالھين تي غور ۽ فڪر ڪرڻ جي عادت پيدا ڪجي. ھرڪا شيءِ جاچي ڏسڻ گھرجي ۽ ھر ڪنھن ڳالھ تي غور ۽ ويچار ڪرڻ کپي. اھڙيءَ طرح ننڍپڻ کان ئي پنھنجي ذھن ۾ معلومات جو ذخيرو ڪٺو ڪبو ته مضمون لکڻ وقت دماغ جي خزاني مان اھي آبدار موتي نڪري ايندا، جيڪي اسان کي پوري وقت تي ڪم ڏيندا.
توهان سڀني جي پسنديدگي جي مهرباني۔ ذيشان حيدر جيڪو مضمون لکيو هو اهو سنڌي ۾ نه آهي۔ ڪڏهن لکيو ته پوسٽ ڪندس۔ اسان فيس بڪ گروپ دنيا دل وارن جي ۾ مضمون نويسي جو مقابلو منعقد ڪرڻ چاهيون ٿا۔ ان ڪري هي اصول لکي پوسٽ ڪيا۔ ان مقابلي ۾ شامل ٿيل مضمون مان ميمبرز جي اجازت سان سنڌ سلامت تي پوسٽ ڪندس۔ انتطاميه طرفان ايوارڊ ۽ پوانٽس ڏيڻ جي مهرباني۔
