حيات نبي ۽ ڪجهه سوال

[ممتاز علي وگهيو]

​

،بزرگو، ڀائرو، عالمون اديبو ۽ ،سنڌ سلامت جا دوستو،،،،،،،،،، الله جا نبي سڳورا بيشڪ حيات آهن جنهن ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي، جڏهن ته شهيدن لاء به قرآن جو فرمان آهي جنهن جو مفهوم هي آهي ته شهيد زنده آهن ۽ اهي رزق کائن ٿا توهان نه ٿا ڄاڻو.، پر هت مان پنهنجي علم رکندڙن دوستن کان ڪجهه سوال پڇڻ ٿو چاهيان اميد ته اهي علم رکندڙ دوست انهن سوالن جا سهڻا جواب ڏيندا۔ جيڪي منهنجي علم ۾ اضافو ڪندا۔​

سوال هن ريت آهن....................................​

ڇا ؟انهن نبين جي حياتي هن (دنيا واري) حياتي وانگر آهي،ڇا ؟ اهي اهو رزق کائن ٿا جيڪي اسان کائون ٿا۔ڇا؟ اهي نبي يا شهيد اسان جي زندگي وانگر زندگي گذارن ٿا، ۽ سمهن ٿا، جاڳن ٿا، بيمار ٿين ٿا، وري صحتمند ٿين ٿا ۽ سندن زندگي جون اهي ٻيون سڀ بشري گهرجون جيڪي هن دنياوي زندگي جون هيون اهي به پوريون ٿينديون آهن۔ڇا ؟ انهن کي ٻڌڻ سمجهڻ ۽ ڳالهائڻ جي اوتري ئي سگهه حاصل آهي جيڪا کين زندگي ۾ حاصل هئي، ڇا ؟ نهن کي اها ساڳي قوت اراديت ۽ فيصلي ڪرڻ جي سگهه حاصل آهي جيڪا کين هن دنيا جي زندگي ۾ حاصل هئي۔ڇا؟ اهي نبي دنيا جون سڀ زبانو ( ٻوليون ) سمجهن ٿا جيڪا صفت انهن جي زندگي ۾ به انهنکي حاصل نه هئي۔.۔۔۔ ۽ جيڪا صفت صرف خاص الله جي آهي۔ باقي دنيا جي ڪا به اهڙي قوت ڪانهي جيڪا دنيا جون سڀ زبانو ( ٻوليون ) سمجهي سگهي.​

جيڪڏهن انهن سوالن جو جواب اهيو آهي ته اهي سموريون گهرجون ۽ عمل هن زندگي جي گهرجن ۽ عملن کان مختلف آهن ته پوء ته ان جو مطلب سندن اها زندگي به هن زندگي کان بلڪل الڳ ۽ مختلف آهي، جنهن کي سواء رب جي ٻيو ڪير نه ٿو ڄاڻي، ۽ سندن ان زندگي جي ڀيٽه هن زندگي سان ڪري نه ٿا سگهو، ڇاڪاڻ ته اسان ته ان کي به زندهه چونداسين جيڪي ماءُ جي پيٽ جي زندگي آهي، ۽ ٻار ته اتي به زندهه آهي۔اسان ته ان کي به زنده چونداسين جيڪو ماڻهون ننڍ ۾ آهي ، اسان ته ان کي به زندهه چونداسين جيڪو موجودهه سائنسي حساب سان ڪومه ۾ آهي، پــــــــــــــــــر اهيا به حقيقت آهي ته اهي سموريون زندهه رهڻ واريون حالتون ( ڪنڊيشنون) الڳ آهن ۽ انهن جي حرڪت ۽ ڪيفيت الڳ آهي، ۽ اهڙي ريت اها زندگي ( هي دنيا ڇڏڻ کانپوء واري حيات ) به هڪ الڳ حيات آهي، ۽ ان حيات کي اسان هن حيات سان ملائي نه ٿا سگهون. منهنجي خيال ۾ ته جيڪر ڪنهن انسان کي هي زندگي يا حياتي قبر جي ان محدود حصي ۾ گذارڻي پوي ته هوند اها هڪ وڏي مشڪل کان گهٽ نه هوندي.​

 

[ممتاز علي وگهيو]

شايد منهنجن هنن سوالن جا جواب ڪنهن به دوست وٽ نه آهن، ( خاض ڪري انهن وٽ جيڪي هروڀرو جا غير ضروري دلائل ڏئي بحث ڪندا آهن. ۽ چوندا آهن ته فلاڻي ڳالهه ،مان مراد فلاڻو مطلب آ، فلاڻي ڳالهه جو مفهوم فلاڻو آهي۔ ۽ انهن ڳالهين کي سامهون آڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن جيڪي قرآن جي تعليمان جي خلاف آهن۔) ۽ ان مان ثابت ٿيو ته منهنجي سوالن جي هيٺان ڏنل منهنجو پنهنجو جواب درست آهي ته اها زندگي ( هي دنيا ڇڏڻ کانپوء واري حيات جنهن کي اسان زندهه سمجهون ٿا ) به هڪ الڳ حيات آهي، ۽ ان حيات کي اسان هن حيات سان ملائي نه ٿا سگهون. ۽ انهن شهيدن جي زندگي به هن دنيا واري زندگي کان بلڪل الڳ آهي، جنهن جو هن زندگي سان ڪو به واسطو نه آهي،۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ منهنجي خيال ۾ ته جيڪر ڪنهن انسان کي هي زندگي ( هن دنيا واري حياتي ) قبر جي ان محدود حصي ۾ گذارڻي پوي ته هوند اها هڪ وڏي مشڪــــــــــــــــــــــــــــل کان گهٽ نه هوندي.

 

[منظور ڪلهوڙو]

شايد منهنجن هنن سوالن جا جواب ڪنهن به دوست وٽ نه آهن، ( خاض ڪري انهن وٽ جيڪي هروڀرو جا غير ضروري دلائل ڏئي بحث ڪندا آهن. ۽ چوندا آهن ته فلاڻي ڳالهه ،مان مراد فلاڻو مطلب آ، فلاڻي ڳالهه جو مفهوم فلاڻو آهي۔ ۽ انهن ڳالهين کي سامهون آڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن جيڪي قرآن جي تعليمان جي خلاف آهن۔) ۽ ان مان ثابت ٿيو ته منهنجي سوالن جي هيٺان ڏنل منهنجو پنهنجو جواب درست آهي ته اها زندگي ( هي دنيا ڇڏڻ کانپوء واري حيات جنهن کي اسان زندهه سمجهون ٿا ) به هڪ الڳ حيات آهي، ۽ ان حيات کي اسان هن حيات سان ملائي نه ٿا سگهون. ۽ انهن شهيدن جي زندگي به هن دنيا واري زندگي کان بلڪل الڳ آهي، جنهن جو هن زندگي سان ڪو به واسطو نه آهي،۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ منهنجي خيال ۾ ته جيڪر ڪنهن انسان کي هي زندگي ( هن دنيا واري حياتي ) قبر جي ان محدود حصي ۾ گذارڻي پوي ته هوند اها هڪ وڏي مشڪــــــــــــــــــــــــــــل کان گهٽ نه هوندي.

محترم سائين ممتاز علي وگهيو صاحب، اهوان جو موضوع پڙهي خوشي به ٿي ته اوهان جيڪي سوال ڪيا آهن، انهن سوالن جي ڳولا لا اسين به ڪجهه پتوڙي اوهان تائين به ان بابت ڪجهه پهچايون ۽ پنهنجي علم ۾ پڻ انهن سوالن جي توست سان اضافو ڪري سگهندا سين۔ پر اوهان وري ان ئي موضوع ۾ عجيب ۽ غريب جواب پڙهي ڪري ٿوري مايوسي به ٿي ته سائين جن پاڻ ئي سوال تخليق ڪري وري ان جي نااميد هجڻ جي وضاحت پڻ ڪري رهيا آهن۔ اوهان کي عرض آهي ته جيڪي به اوهان سوال ڪيا آهن انهن جا يقينن ڏاهن سڳورن وٽ جواب هوندا۔ اوهان مايوس نه ٿيو جواب ترت ملي ويندا۔ باقي اوهان جيڪا ڳالهه ڪئي ته ڪنهن انسان کي هي زندگي قبر جي ان محدود حصي ۾ گذارڻي پوي ته هوند اها هڪ وڏي مشڪل کان گهٽ نه هوندي۔۔۔۔پر اسان جو يقين آهي ته نبين سڳورن بابت جيڪا زندهه هجڻ جي ڳالهه آهي ته اهي يقينن زندهه آهن، بظاهر اسان ان نبي سڳوري جي قبر مبارڪ ڏسون ٿا پر اهو ڪهڙو مقام هوندو انهن جو اهو صرف رب جي ذات ڄاڻي ٿي، جيڪو پالڻهار هڪ پل ۽ هڪ ساعت ۾ پاڻ سڳورن صلي الله عليه وسلم کي عرش عظيم جو سير ڪرائي سگهي ٿوته ان پروردگار جي لا پنهنجن نيبن سڳورن لا قبرمبارڪ اندر ڇا ڇا نه ٿو ڪري سگهي ، انهن جو ڪهڙو مقام ڪهڙي رهڻي ڪرڻي هوندي اهو اسان تصور به نٿا ڪري سگهون۔ پر اهو يقين آهي ته اهو مالڪ ڪائنات انهن پنهنجن پيارن ٻانهن لا ڪو ته اهڙو جهان ٺاهيو هوندو جنهن ۾ اهي زندهه رهن ٿا۔ ۽ اسان جو پڻ اهو ايمان آهي ته پاڻ سڳورا صلي الله عليه وسلم آواز ٻڌن به ٿا۔ ڀل ڪير ان کي مڃي يا نه مڃي۔

 

[عبدالحفيظ لغاري]

ادا سڀ کان پهرين ته اها وضاحت ضرور ڪندس ته مذهب ۽ قومپرستي جي ڪنهن ڳالهه تي پنهنجو رايو نه ڏيڻ جو پڪو پهه ڪيو هئيم۔ جو ٻئي شيون اهڙيون آهن جن تي ڪا به راءي متضاد ٿيندي/سمجهي ويندي دير ئي ناهي ٿيندي۔ پر اوهان جي شخصيت مجبور ڪيو ته جواب لکجي۔
ڪنهن ڏاهي کان ٻُڌو هئم ته اُهي شيون جِن سان اسان جو ڪو به غرض ناهي انهن جي ڪڍ لڳڻ سان سواءي ذهني منتشري جي ٻيو ڪُجهه به نه ملندو۔ اسان کي ڪڏهن به اهو حڪم نه ٿيو ته لطيف ۽ ڪثيف جي بحث ۾ اُلجهي هن ڪائنات جي شروعات جي ڳُجهه جي ڳولا ڪيون، نه وري اسان کي اهو چيو ويو ته حضرت آدم يا حضرت عيسي جي پيءُ جي پُڇا ڪريون۔ نبين جي نور ۽ بشر هُجڻ سان به اسان جو ڪهڙو سروڪار؟ اسان پنهنجي مذهب ۾ مليل حُڪمن جي بجا آوري ڪري پاڻ آجا ٿيون اهو به کوڙ آهي۔ جيڪا پُڇا ٿيڻي ناهي ته انهي لاءِ توانائي سرف ڪرڻ جو ڪهرو فائدو؟
پر ساڳي هنڌ اها به حقيقيت آهي ته سمجهڻ پروڙڻ ۽ پتوڙڻ انسان جي فطرت آهي جنهن کي ختم يا رد نه ٿو ڪري سگهجي۔ سو سوال ڄاڳن ٿا، جن جا جواب به گهُربل هوندا آهن۔ اوهان جي سوال جي جواب نه ملڻ تي توري جو اوهان پنهنجي راءِ ڏيئي ڇڏي آهي جنهن سان آئون متفق آهيان پر پنهنجي پهرين ڳالهه جي وڌا ۾ اهو لکندس ته جيئن اوهان پاڻ لکيو آهي ته چيو هيئن ويو آهي ”شهيد زنده آهن ۽ اهي رزق کائن ٿا توهان نه ٿا ڄاڻو“ ته پوءِ ڳالهه اُتي ئي ختم ٿي وئي نه؟ جڏهن اهو طئي ٿي چُڪو ته اوهان کي خبر ناهي ته معنيٰ ڪلهه به نه هئي، اڄ به ناهي ۽ نه ڪڏهن خبر پوندي۔ ته پوءي يقين ۽ عقيدو پُختو آهي ته بحث ئي ختم۔ پر سڀ ڳالهيون دليل ۽ عقل جي ڪسوٽي تي پرکڻ ئي ترجيح آهي ته آئون نه ٿو سمجهان ڪو به دين اهڙو ٿي سگهي ٿو جنهن تي انهي ترجيح هوندي هلي سگهجي يا يقين ڪري سگهجي۔

 

[ممتاز علي وگهيو]

ادا تمام سٺو جواب آهي، جنهن ۾ توهان ڪافي اهڙيون ڳالهيون ڪري ويا آهيو جنکي مان به دوستن جي سامهون آڻڻ چاهيان پيو، مثلن۔۔۔نيبين جي نور ۽ بشر هُجڻ سان به اسان جو ڪهڙو سروڪار۔ اسان پنهنجي مذهب ۾ مليل حُڪمن جي بجا آوري ڪري پاڻ آجا ٿيون اهو به کوڙ آهي۔ جيڪا پُڇا ٿيڻي ناهي ته انهي لاءِ توانائي سرف ڪرڻ جو ڪهرو فائدو؟۔۔۔۔۔۔۔ ”شهيد زنده آهن ۽ اهي رزق کائن ٿا توهان نه ٿا ڄاڻو“ته پوءِ ڳالهه اُتي ئي ختم ٿي وئي نه؟ جڏهن اهو طئي ٿي چُڪو ته اوهان کي خبر ناهي ته معني ڪلهه نه هئي، اڄ به ناهي ۽ نه ڪڏهن خبر پوندي۔۔۔۔۔۔۔۔ سو ادا منهنجو به اهيوئي مطلب آهي ته شهيدن جي زندگي هڪ الڳ زندگي آهي، جنهن جو هن زندگي سان ڪو به تعلق ڪونهي ۽ اهي اگر رزق به کائن ٿا ته اهو ڪهڙو رزق آهي جنهن جي اسان کي خبر نه آهي، ۽ انهن جي رزق کائڻ کان پوء به انهن جون بشري گهرجون حل ٿيو وڃن ٿيون ان جو مطلب اها زندگي ۽ ان جي ڪيفيت الڳ آهي۔جنهن ڳالهه کي اسان جي دوست ڪلهوڙي صاحب به تسليم ڪيو آهي۔منهنجو سوال پڇڻ جواصل ڪارڻ اهيو هو ته اهيو پيغام ٻين دوستن تائين پهچي۔۽ پهچي ويو۔​

 

[صوفي شفيق احمد حسيني]

ادا

ادا سڀ کان پهرين ته اها وضاحت ضرور ڪندس ته مذهب ۽ قومپرستي جي ڪنهن ڳالهه تي پنهنجو رايو نه ڏيڻ جو پڪو پهه ڪيو هئيم۔ جو ٻئي شيون اهڙيون آهن جن تي ڪا به راءي متضاد ٿيندي/سمجهي ويندي دير ئي ناهي ٿيندي۔ پر اوهان جي شخصيت مجبور ڪيو ته جواب لکجي۔
ڪنهن ڏاهي کان ٻُڌو هئم ته اُهي شيون جِن سان اسان جو ڪو به غرض ناهي انهن جي ڪڍ لڳڻ سان سواءي ذهني منتشري جي ٻيو ڪُجهه به نه ملندو۔ اسان کي ڪڏهن به اهو حڪم نه ٿيو ته لطيف ۽ ڪثيف جي بحث ۾ اُلجهي هن ڪائنات جي شروعات جي ڳُجهه جي ڳولا ڪيون، نه وري اسان کي اهو چيو ويو ته حضرت آدم يا حضرت عيسي جي پيءُ جي پُڇا ڪريون۔ نبين جي نور ۽ بشر هُجڻ سان به اسان جو ڪهڙو سروڪار؟ اسان پنهنجي مذهب ۾ مليل حُڪمن جي بجا آوري ڪري پاڻ آجا ٿيون اهو به کوڙ آهي۔ جيڪا پُڇا ٿيڻي ناهي ته انهي لاءِ توانائي سرف ڪرڻ جو ڪهرو فائدو؟
پر ساڳي هنڌ اها به حقيقيت آهي ته سمجهڻ پروڙڻ ۽ پتوڙڻ انسان جي فطرت آهي جنهن کي ختم يا رد نه ٿو ڪري سگهجي۔ سو سوال ڄاڳن ٿا، جن جا جواب به گهُربل هوندا آهن۔ اوهان جي سوال جي جواب نه ملڻ تي توري جو اوهان پنهنجي راءِ ڏيئي ڇڏي آهي جنهن سان آئون متفق آهيان پر پنهنجي پهرين ڳالهه جي وڌا ۾ اهو لکندس ته جيئن اوهان پاڻ لکيو آهي ته چيو هيئن ويو آهي ”شهيد زنده آهن ۽ اهي رزق کائن ٿا توهان نه ٿا ڄاڻو“ ته پوءِ ڳالهه اُتي ئي ختم ٿي وئي نه؟ جڏهن اهو طئي ٿي چُڪو ته اوهان کي خبر ناهي ته معنيٰ ڪلهه به نه هئي، اڄ به ناهي ۽ نه ڪڏهن خبر پوندي۔ ته پوءي يقين ۽ عقيدو پُختو آهي ته بحث ئي ختم۔ پر سڀ ڳالهيون دليل ۽ عقل جي ڪسوٽي تي پرکڻ ئي ترجيح آهي ته آئون نه ٿو سمجهان ڪو به دين اهڙو ٿي سگهي ٿو جنهن تي انهي ترجيح هوندي هلي سگهجي يا يقين ڪري سگهجي۔

جي ڄاڻ نه رکندين ته خبر ڪيئن پوندا

 

[ممتاز قريشي]

دوستو۔۔۔حيات النبي تي تازو هڪ بحث ٿي چڪو آهي۔۔ ڏسوعقيده حيات النبي ﷺ
جنهن ۾ ٻنهي نظرين جو نڪته نظر ڪتابن ۽ مقالن سان واضع ڪيو ويو آهي۔
هر مسلمان کي پنهنجي مذهب جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ بيحد ضروري آهي۔۔مذهب جي بنياد ئي عقيدن تي رکيل آهي۔۔الله پاڪ تي عقيدو، رسول الله ﷺتي عقيدو، قيامت،فرشتا، آخرت سڀني تي صحيح عقيدا رکڻ ئي دين جي بنياد آهي۔اهڙي طرح الله کي سندس شان مطابق مڃڻ ۽ نبي پاڪ ﷺکي سندس شان مطابق مڃڻ هڪ ضروري اَمر آهي۔ سندن رتبن ۾ گهٽتائي يا واڌ ڪرڻ کان بچڻ لا ديني علم حاصل ڪرڻ بيحد ضروري آهي۔
جنهن نبي ﷺلا الله تعالى هي سڄو جهان جوڙيو آهي۔۔ان جي عزت۔ مرتبي کي سمجهڻ کان سوا اسان ڪيئن پنهنجي ايمان کي مڪمل سمجهنداسين۔ڏينهن رات جنهن جو ڪلمو پڙهون ٿا اُن مٺي محمد ﷺبابت اسان اڄ به شڪ ۾ هجون ته الا اهي پنهنجي امت جي اعمالن کان باخبر به آهن يا نه۔۔!!؟؟ جنهن نبيﷺکي رحمت اللعالمين بنائي سڀني جهانن لا موڪليو ويو ڇا انهن جي رحمت سندن وفات کان پو ختم ٿي وئي يا اڄ به سڄي اُمت لا هادي آهن ۔۔۔!!؟؟
انهن سڀني سوالن کي سمجهڻ کانسوا اسان جو ايمان اڻ پورو رهندو۔۔انڪري بهتر آهي ته اسان مذهب کي سمجهون ۽ بنيادي معلومات حاصل ڪريون۔

 

[صوفي شفيق احمد حسيني]

ادا بلڪل صحيح ٿا چئو جيڪڏهن اسان ڄاڻ نه رکنداسين ته ڪيئن خبر پوندي ته هي جهان الله تعاليى ڇو ۽ ڪنهن جي لا جوڙيو آهي، ان لا الله تعاليى هدايت جو سرچشمو قرآن مجيد نازل ڪيو۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
حضور صلي الله عليه وآلِهِ وسلم جن فرمايو آهي ته هن دنيا ۾ اُهو شخص سرفراز رهندو جنهن قرآن ۽ اِهلِبيت جو هٿ مظبوطي سان پڪڙيو هوندو۔۔۔۔۔

 

[نثارابڙو]

سائين محترم ممتاز صاحب جي سوالن جا جواب هڪ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ کان گهٽ ڪون آهن ۔۔۔ تمام وڏا سوال آهن جن جا جواب تمام وڏا عالم تمام گهڻن مقالن ۾ ڏئي سگهنٿا ۔۔۔ اهو عام ماڻهونءَ جي سمجهه کان مٿي آهن ۔۔۔ گهٽ ۾ گهٽ اسانجي ڄاڻ کان مٿاهان سوال آهن ۔۔۔ انڪري معاف ڪجو، آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

منهنجو دين آهي؛ ۔۔۔۔ ناهي ڪو الله سواءِ هڪ الله جي ۔۔۔۔ محمد الله جو رسول آهي ۔۔۔۔

الله تي ايمان، الله جي هدايت نبين جي ذريعي پهچڻ، يوم حساب کي تسليم ڪرڻ، فرشتن جي هجڻ تي ايمان۔

(بيشڪ انسان نقصان ۾ آهي، پر جن ايمان آندو، عمل صالح ڪيا، حق جي ڳالهه ڪئي ۽ صبر کان ڪم ورتو۔ قرآن شريف)

ايمان الله ۾ ۽ انجي موڪليل رسولن ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃڻ
عمل صالح، عبادتون ۽ خدمت خلق ڪرڻ
عدل، ۽ حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان ساٿ سبب ايندڙ تڪليفن تي صبر ڪرڻ

الله جو دين مڪمل پهچايو الله جي رسول صلي الله عليه وسلم۔۔۔۔ ان ۾ ڪا ڪمي ناهي ۔۔۔ بس سمجهه جو فرق آهي

عام ماڻهن کي ٻين سڀني شين تي بحث ڪرڻ اجايو، وقت وڃائڻ ۽ امت کي مختلف فرقن ۾ ورهائڻ جي برابر آهي ۔۔۔

اهو ايترو وڏو بحث آهي جنهن تي ڪيترائي ڪتاب لکجي چڪا آهن ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا ويندا پر معاملو اتي جو اتي ئي رهندو ۔۔۔ ڇاڪاڻ ته غيب جي ڄاڻ صرف هڪ الله کي آهي ۔۔۔ انسان غيب جي ڄاڻ جون ڳالهيون مفروضن ۽ ڪجهه شڪن ۽ ڪن قولن ۽ خوابن خيالن تي رکي ٿو ۔۔۔ انڪري اهي ڳالهيون اسانجي عام زندگيءَ سان ڪوبه واسطو نٿيون رکن۔

قرآن شريف کي بار بار پڙهڻ سان ڪيترائي مسئلا حل ٿين ٿا ۔۔۔

اچو ته اسين سڀ قرآن شريف پڙهون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته انشاء الله ديني معاملا جن جو اسان سان سڌي طرح سان واسطو آهي سي سڀ سمجهه ۾ اچي ويندا ۔۔۔ ۽ جيڪڏهن ڪٿي ڪا مونجهه ٿئي ته الله جي رسول جا قول ۽ حديثون موجود آهن ۔۔۔۔ قرآن ۽ حديثن جو علم حاصل ڪريون ۔۔۔ ان کان اڳ ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهڻ مشڪل ٿيندو۔

اسانکي ٻڌايو ويو آهي ته؛ انساني روحن جي جاءِ عالم برزخ آهي، جتان هو انساني جسم ۾ داخل ڪيا وڃن ٿا ۽ وري موٽائي اوڏانهن موڪليا وڃن ٿا۔
انا لله وانا اليه راجعون

الله جي رسول جي واقع معراج ۾ ڄاڻايل آهي ته پاڻ جڏهن سفر تي مٿي وڃي رهيا هيا ته مختلف آسمانن تي مختلف پيغمبرن سان ملاقات ۽ نظارو ٿيو، جنهن ۾ سڀ کان مٿي واري آسمان تي حضرت ابراهيم عليه الصلوات والسلام جن هئا۔ جنهن مان ڄاڻ پوي ٿي ته الله جا نبي مختلف آسمانن تي موجود رهن ٿا۔ بلڪه اسانجي پياري پيغمبر حضرت موسيٰ جي مشوري سان موجوده 5 وقت نماز قائم ٿي نه ته شايد هڪ پل به نماز کان خالي نه هجي ها۔ اسانجي نبين، ولين ۽ ڏاهن جو ڏنل علم ۽ انهن جا عمل اسان لاءِ مشعل راهه آهن ۔۔۔ انهن تي هلي اسين پنهنجي هيءَ دنيا ۽ آخرت سنواري سگهون ٿا ۔۔۔۔

الله تعالا قرآن شريف ۾ به پيغمبرن کان علاوه به ڪيترن ولين جي ڏاهپ جا ذڪر ڪيا آهن، جنهنجو وڏو مثال ؛ حضرت لقمان حڪيم آهي ۔۔۔ جنهن جو ٻيو وڏو مثال؛ حضرت خضر آهي، وغيره

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعالا اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

 

[صوفي شفيق احمد حسيني]

سائين محترم ممتاز صاحب جي سوالن جا جواب هڪ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ کان گهٽ ڪون آهن ۔۔۔ تمام وڏا سوال آهن جن جا جواب تمام وڏا عالم تمام گهڻن مقالن ۾ ڏئي سگهنٿا ۔۔۔ اهو عام ماڻهونءَ جي سمجهه کان مٿي آهن ۔۔۔ گهٽ ۾ گهٽ اسانجي ڄاڻ کان مٿاهان سوال آهن ۔۔۔ انڪري معاف ڪجو، آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

منهنجو دين آهي؛ ۔۔۔۔ ناهي ڪو الله سواءِ هڪ الله جي ۔۔۔۔ محمد الله جو رسول آهي ۔۔۔۔

الله تي ايمان، الله جي هدايت نبين جي ذريعي پهچڻ، يوم حساب کي تسليم ڪرڻ، فرشتن جي هجڻ تي ايمان۔

(بيشڪ انسان نقصان ۾ آهي، پر جن ايمان آندو، عمل صالح ڪيا، حق جي ڳالهه ڪئي ۽ صبر کان ڪم ورتو۔ قرآن شريف)

ايمان الله ۾ ۽ انجي موڪليل رسولن ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃڻ
عمل صالح، عبادتون ۽ خدمت خلق ڪرڻ
عدل، ۽ حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان ساٿ سبب ايندڙ تڪليفن تي صبر ڪرڻ

الله جو دين مڪمل پهچايو الله جي رسول صلي الله عليه وسلم۔۔۔۔ ان ۾ ڪا ڪمي ناهي ۔۔۔ بس سمجهه جو فرق آهي

عام ماڻهن کي ٻين سڀني شين تي بحث ڪرڻ اجايو، وقت وڃائڻ ۽ امت کي مختلف فرقن ۾ ورهائڻ جي برابر آهي ۔۔۔

اهو ايترو وڏو بحث آهي جنهن تي ڪيترائي ڪتاب لکجي چڪا آهن ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا ويندا پر معاملو اتي جو اتي ئي رهندو ۔۔۔ ڇاڪاڻ ته غيب جي ڄاڻ صرف هڪ الله کي آهي ۔۔۔ انسان غيب جي ڄاڻ جون ڳالهيون مفروضن ۽ ڪجهه شڪن ۽ ڪن قولن ۽ خوابن خيالن تي رکي ٿو ۔۔۔ انڪري اهي ڳالهيون اسانجي عام زندگيءَ سان ڪوبه واسطو نٿيون رکن۔

قرآن شريف کي بار بار پڙهڻ سان ڪيترائي مسئلا حل ٿين ٿا ۔۔۔

اچو ته اسين سڀ قرآن شريف پڙهون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته انشاء الله ديني معاملا جن جو اسان سان سڌي طرح سان واسطو آهي سي سڀ سمجهه ۾ اچي ويندا ۔۔۔ ۽ جيڪڏهن ڪٿي ڪا مونجهه ٿئي ته الله جي رسول جا قول ۽ حديثون موجود آهن ۔۔۔۔ قرآن ۽ حديثن جو علم حاصل ڪريون ۔۔۔ ان کان اڳ ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهڻ مشڪل ٿيندو۔

اسانکي ٻڌايو ويو آهي ته؛ انساني روحن جي جاءِ عالم برزخ آهي، جتان هو انساني جسم ۾ داخل ڪيا وڃن ٿا ۽ وري موٽائي اوڏانهن موڪليا وڃن ٿا۔
انا لله وانا اليه راجعون

الله جي رسول جي واقع معراج ۾ ڄاڻايل آهي ته پاڻ جڏهن سفر تي مٿي وڃي رهيا هيا ته مختلف آسمانن تي مختلف پيغمبرن سان ملاقات ۽ نظارو ٿيو، جنهن ۾ سڀ کان مٿي واري آسمان تي حضرت ابراهيم عليه الصلوات والسلام جن هئا۔ جنهن مان ڄاڻ پوي ٿي ته الله جا نبي مختلف آسمانن تي موجود رهن ٿا۔ بلڪه اسانجي پياري پيغمبر حضرت موسيٰ جي مشوري سان موجوده 5 وقت نماز قائم ٿي نه ته شايد هڪ پل به نماز کان خالي نه هجي ها۔ اسانجي نبين، ولين ۽ ڏاهن جو ڏنل علم ۽ انهن جا عمل اسان لاءِ مشعل راهه آهن ۔۔۔ انهن تي هلي اسين پنهنجي هيءَ دنيا ۽ آخرت سنواري سگهون ٿا ۔۔۔۔

الله تعالا قرآن شريف ۾ به پيغمبرن کان علاوه به ڪيترن ولين جي ڏاهپ جا ذڪر ڪيا آهن، جنهنجو وڏو مثال ؛ حضرت لقمان حڪيم آهي ۔۔۔ جنهن جو ٻيو وڏو مثال؛ حضرت خضر آهي، وغيره

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعاليى اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

ادا توهان جي هر ڳالهه اکين تي پر مون قرآن مجيد دل سان پڙهيو آهي ان مان قرآن مجيد پاڻ بار بار گواهي ڏي ٿو ته حضور جن وٺ عِلمِ غيب آهي، شايد توهان قرآن مجيد چۡڱي طرح ناهي پڙهيو ان لا چئو ٿا ته حضور وٺ علم غيب ناهي۔۔۔۔
توهان اِهلِ يونان کي ته سڃاڻيندا هوندا، اگر نٿا سڃاڻو ته توهان ڏي ڏوه ناهي۔۔۔۔۔۔۔ توهان قرآن مجيد پڙهو مولوين کي ڇڏو اهي ته گمراهه ڪري رهيا آهن۔۔۔۔

 

[ممتاز علي وگهيو]

سائين محترم ممتاز صاحب جي سوالن جا جواب هڪ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ کان گهٽ ڪون آهن ۔۔۔ تمام وڏا سوال آهن جن جا جواب تمام وڏا عالم تمام گهڻن مقالن ۾ ڏئي سگهنٿا ۔۔۔ اهو عام ماڻهونءَ جي سمجهه کان مٿي آهن ۔۔۔ گهٽ ۾ گهٽ اسانجي ڄاڻ کان مٿاهان سوال آهن ۔۔۔ انڪري معاف ڪجو، آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

منهنجو دين آهي؛ ۔۔۔۔ ناهي ڪو الله سواءِ هڪ الله جي ۔۔۔۔ محمد الله جو رسول آهي ۔۔۔۔

الله تي ايمان، الله جي هدايت نبين جي ذريعي پهچڻ، يوم حساب کي تسليم ڪرڻ، فرشتن جي هجڻ تي ايمان۔

(بيشڪ انسان نقصان ۾ آهي، پر جن ايمان آندو، عمل صالح ڪيا، حق جي ڳالهه ڪئي ۽ صبر کان ڪم ورتو۔ قرآن شريف)

ايمان الله ۾ ۽ انجي موڪليل رسولن ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃڻ
عمل صالح، عبادتون ۽ خدمت خلق ڪرڻ
عدل، ۽ حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان ساٿ سبب ايندڙ تڪليفن تي صبر ڪرڻ

الله جو دين مڪمل پهچايو الله جي رسول صلي الله عليه وسلم۔۔۔۔ ان ۾ ڪا ڪمي ناهي ۔۔۔ بس سمجهه جو فرق آهي

عام ماڻهن کي ٻين سڀني شين تي بحث ڪرڻ اجايو، وقت وڃائڻ ۽ امت کي مختلف فرقن ۾ ورهائڻ جي برابر آهي ۔۔۔

اهو ايترو وڏو بحث آهي جنهن تي ڪيترائي ڪتاب لکجي چڪا آهن ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا ويندا پر معاملو اتي جو اتي ئي رهندو ۔۔۔ ڇاڪاڻ ته غيب جي ڄاڻ صرف هڪ الله کي آهي ۔۔۔ انسان غيب جي ڄاڻ جون ڳالهيون مفروضن ۽ ڪجهه شڪن ۽ ڪن قولن ۽ خوابن خيالن تي رکي ٿو ۔۔۔ انڪري اهي ڳالهيون اسانجي عام زندگيءَ سان ڪوبه واسطو نٿيون رکن۔

قرآن شريف کي بار بار پڙهڻ سان ڪيترائي مسئلا حل ٿين ٿا ۔۔۔

اچو ته اسين سڀ قرآن شريف پڙهون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته انشاء الله ديني معاملا جن جو اسان سان سڌي طرح سان واسطو آهي سي سڀ سمجهه ۾ اچي ويندا ۔۔۔ ۽ جيڪڏهن ڪٿي ڪا مونجهه ٿئي ته الله جي رسول جا قول ۽ حديثون موجود آهن ۔۔۔۔ قرآن ۽ حديثن جو علم حاصل ڪريون ۔۔۔ ان کان اڳ ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهڻ مشڪل ٿيندو۔

اسانکي ٻڌايو ويو آهي ته؛ انساني روحن جي جاءِ عالم برزخ آهي، جتان هو انساني جسم ۾ داخل ڪيا وڃن ٿا ۽ وري موٽائي اوڏانهن موڪليا وڃن ٿا۔
انا لله وانا اليه راجعون

الله جي رسول جي واقع معراج ۾ ڄاڻايل آهي ته پاڻ جڏهن سفر تي مٿي وڃي رهيا هيا ته مختلف آسمانن تي مختلف پيغمبرن سان ملاقات ۽ نظارو ٿيو، جنهن ۾ سڀ کان مٿي واري آسمان تي حضرت ابراهيم عليه الصلوات والسلام جن هئا۔ جنهن مان ڄاڻ پوي ٿي ته الله جا نبي مختلف آسمانن تي موجود رهن ٿا۔ بلڪه اسانجي پياري پيغمبر حضرت موسيٰ جي مشوري سان موجوده 5 وقت نماز قائم ٿي نه ته شايد هڪ پل به نماز کان خالي نه هجي ها۔ اسانجي نبين، ولين ۽ ڏاهن جو ڏنل علم ۽ انهن جا عمل اسان لاءِ مشعل راهه آهن ۔۔۔ انهن تي هلي اسين پنهنجي هيءَ دنيا ۽ آخرت سنواري سگهون ٿا ۔۔۔۔

الله تعالا قرآن شريف ۾ به پيغمبرن کان علاوه به ڪيترن ولين جي ڏاهپ جا ذڪر ڪيا آهن، جنهنجو وڏو مثال ؛ حضرت لقمان حڪيم آهي ۔۔۔ جنهن جو ٻيو وڏو مثال؛ حضرت خضر آهي، وغيره

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعالا اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

ادا نثار ابڙا صاحب مان توهان جي لکيل ڳالهين سان اتفاق ٿو ڪريان ۽ توهان جيڪي ڳالهيون لکيون آهن شايد اسان جي گهڻن دوستن کي نه به وڻنديون مگر ادا حقيقت اهيا آهي، ۽ توهان جنهن مولوي ( مفتي سڪندري ) جو ذڪر ڪيو آهي ان مولوي کي مون به ٻڌو آهي ۽ اهو مولوي سنڌ جي گهٽ علم رکندڙ ماڻهن کي ( جيڪي حقيقت پسند ڪندڙ گهٽ پر انڌي عقيدت رکندڙ وڌيڪ هوندا آهن ) گمراهه ڪندو رهندو آهي ۽ اهڙا من گهڙت قصا ۽ ڪهاڻيون پيو ماڻهن کي ٻڌائيندو آهي، جنهن جو نه قرآن حديث سان واسطو آهي نه وري اسان جي سياسي سماجي ۽ علمي زندگي سان ڪو واسطو آهي، ۽ الٽو اسان جي دنيا ۽ آخرت خراب ڪندڙ ڳالهيون هونديون آهن۔ ۽ توهان کي اهيو به ٻڌائيندو هلان ته اسان جي معاشري ۾ اهڙا مولوي توهان کي تمام گهڻا ملندا، ڇو جو انهن کي ماڻهن جي اصلاح ناهي ڪرڻي پر انهن کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاء ۽ پنهنجي دڪانداري کي چمڪائڻ وارا ۽ سندن ڳالهه تي واهه واهه ڪندڙ ماڻهون کپن۔۽ اسان جو ماڻهون انهن مولوين ۽ پيرن جي ڄار ۾ ڦاسي ويو آهي، ۽ اهڙو ته ڦاٿو آهي جو جنهن جو نڪرڻ نا ممڪن ته نه آهي پر مشڪل ضرور آهي، ڇو جو اسان جا اهي ماڻهون جيڪي انهن مولوين ۽ پيرن جي ڳالهين کي دين سمجهي رهيا آهن سي اهي انهيء ڄار مان ٻاهر ڪيئن نڪرندا۔۔۔۔۔۔ ادا ابڙا صاحب اسان جي سماج ۾ پيرن فقيرن جو تمام گهڻو مانُ ۽ عزت ڪئي ويندي آهي. اسان وٽ هر مسئلي جو حل پير ( اڄوڪي دور ۾ ته پير هڪ وڏي مافيا آهن جيڪي ڏوهاري ماڻهن کي پنهنجي پناهه ڏئي ڪري ۽ انهن جي پوليس ٿاڻن تي ٻڌ ڇوڙ ڪرائي رهيا آهن ) کي سمجهيو وڃي ٿو. اوهان ڏٺو هوندو ته پيرن جون درگاهون سوالين سان ڀريون پيون هونديون آهن. بقول سنڌ جي ڏاهي امر جليل صاحب ته اسان جي معاشري ۾ درگاهن ۽ قبرن تي ماڻهون ائين ستا پيا هوندا آهن جهڙي ريت گند جي ڍير تي مکيون۔ سوالين ۾ گهڻائي عورتن جي هوندي آهي. عورتون پنهنجي علاج لاءِ سڳي ڌاڳي ۽ ٽوڻي ڦيڻي لاءِ درگاهن ۽ پيرن جي حويلين ۾ وينديون آهن. اسان وٽ عقيدت جو ايڏو انڌ آهي جو جيڪڏهن مينهن گهڻو کير نه ڏيندي يا نه مِڙندي ته ان کي گاهه ڏيڻ جي بدران تعويز پيارا ويندا آهن. ڳوٺن ۾ ڪن ماين ۽ ٻارن کي اهڙي بيماري به ٿيندي آهي. جنهن ۾ هو جهوليندا آهن. ڊاڪٽر ان بيماري لاءِ چون ته اها(Hysteria) آهي. جڏهن ته ماڻهن جو عقيدو ۽ پيرن فقيرن جو چوڻ هوندو آهي ته جهولڻ بيماري نه پر ”جن يا ڀوت“ آهي. يا وري ڪنهن ”ديو“ جو پاڇو آهي۔ ادا حق سچ سامهون آهي باقي هر ڪنهن جي مرضي آهي جيڪو عقيدو رکي، پنهنجو ته اهيو خيال آهي ته اسان جا ماڻهون انهن ڪريل عقيدن مان ٻاهر اچن ۽ پنهنجي ۽ ڪنهن ٻئي جي ڪم اچي سگهن باقي ادا جنهن کي رب جي طرفان هدايت ناهي ملڻي ته ان کي ڇا ٿو ڪري سگهجي۔ جيئن قرآن جي هن آيت ۾ فرمايل آهي۔
۽ اُن کان وڌيڪ ظالم ڪير آھي جنھن کي سندس پالڻھار جي نشانين سان نصيحت ڏني وڃي ته اُن کان مُنھن موڙي ۽ جيڪي سندس ھٿن اڳي ڪري موڪليو سو وساري؟ اسان ان جي سمجھڻ کان سندين دلين تي پردا ڪيا ۽ سندن ڪنن ۾ گھٻرائي (وڌي سون) ۽ جيڪڏھن تون کين ھدايت ڏانھن سڏين ته اُن وقت سِڌو رستو ڪڏھن به نه لھندا۔۔۔۔۔۔۔۔۔القرآن سوره الڪهف آيت نمبر۔57 ترجمو علامه تاج محمد امروٽي رح

 

[صوفي شفيق احمد حسيني]

سائين محترم ممتاز صاحب جي سوالن جا جواب هڪ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ کان گهٽ ڪون آهن ۔۔۔ تمام وڏا سوال آهن جن جا جواب تمام وڏا عالم تمام گهڻن مقالن ۾ ڏئي سگهنٿا ۔۔۔ اهو عام ماڻهونءَ جي سمجهه کان مٿي آهن ۔۔۔ گهٽ ۾ گهٽ اسانجي ڄاڻ کان مٿاهان سوال آهن ۔۔۔ انڪري معاف ڪجو، آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

منهنجو دين آهي؛ ۔۔۔۔ ناهي ڪو الله سواءِ هڪ الله جي ۔۔۔۔ محمد الله جو رسول آهي ۔۔۔۔

الله تي ايمان، الله جي هدايت نبين جي ذريعي پهچڻ، يوم حساب کي تسليم ڪرڻ، فرشتن جي هجڻ تي ايمان۔

(بيشڪ انسان نقصان ۾ آهي، پر جن ايمان آندو، عمل صالح ڪيا، حق جي ڳالهه ڪئي ۽ صبر کان ڪم ورتو۔ قرآن شريف)

ايمان الله ۾ ۽ انجي موڪليل رسولن ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃڻ
عمل صالح، عبادتون ۽ خدمت خلق ڪرڻ
عدل، ۽ حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان ساٿ سبب ايندڙ تڪليفن تي صبر ڪرڻ

الله جو دين مڪمل پهچايو الله جي رسول صلي الله عليه وسلم۔۔۔۔ ان ۾ ڪا ڪمي ناهي ۔۔۔ بس سمجهه جو فرق آهي

عام ماڻهن کي ٻين سڀني شين تي بحث ڪرڻ اجايو، وقت وڃائڻ ۽ امت کي مختلف فرقن ۾ ورهائڻ جي برابر آهي ۔۔۔

اهو ايترو وڏو بحث آهي جنهن تي ڪيترائي ڪتاب لکجي چڪا آهن ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا ويندا پر معاملو اتي جو اتي ئي رهندو ۔۔۔ ڇاڪاڻ ته غيب جي ڄاڻ صرف هڪ الله کي آهي ۔۔۔ انسان غيب جي ڄاڻ جون ڳالهيون مفروضن ۽ ڪجهه شڪن ۽ ڪن قولن ۽ خوابن خيالن تي رکي ٿو ۔۔۔ انڪري اهي ڳالهيون اسانجي عام زندگيءَ سان ڪوبه واسطو نٿيون رکن۔

قرآن شريف کي بار بار پڙهڻ سان ڪيترائي مسئلا حل ٿين ٿا ۔۔۔

اچو ته اسين سڀ قرآن شريف پڙهون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته انشاء الله ديني معاملا جن جو اسان سان سڌي طرح سان واسطو آهي سي سڀ سمجهه ۾ اچي ويندا ۔۔۔ ۽ جيڪڏهن ڪٿي ڪا مونجهه ٿئي ته الله جي رسول جا قول ۽ حديثون موجود آهن ۔۔۔۔ قرآن ۽ حديثن جو علم حاصل ڪريون ۔۔۔ ان کان اڳ ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهڻ مشڪل ٿيندو۔

اسانکي ٻڌايو ويو آهي ته؛ انساني روحن جي جاءِ عالم برزخ آهي، جتان هو انساني جسم ۾ داخل ڪيا وڃن ٿا ۽ وري موٽائي اوڏانهن موڪليا وڃن ٿا۔
انا لله وانا اليه راجعون

الله جي رسول جي واقع معراج ۾ ڄاڻايل آهي ته پاڻ جڏهن سفر تي مٿي وڃي رهيا هيا ته مختلف آسمانن تي مختلف پيغمبرن سان ملاقات ۽ نظارو ٿيو، جنهن ۾ سڀ کان مٿي واري آسمان تي حضرت ابراهيم عليه الصلوات والسلام جن هئا۔ جنهن مان ڄاڻ پوي ٿي ته الله جا نبي مختلف آسمانن تي موجود رهن ٿا۔ بلڪه اسانجي پياري پيغمبر حضرت موسيٰ جي مشوري سان موجوده 5 وقت نماز قائم ٿي نه ته شايد هڪ پل به نماز کان خالي نه هجي ها۔ اسانجي نبين، ولين ۽ ڏاهن جو ڏنل علم ۽ انهن جا عمل اسان لاءِ مشعل راهه آهن ۔۔۔ انهن تي هلي اسين پنهنجي هيءَ دنيا ۽ آخرت سنواري سگهون ٿا ۔۔۔۔

الله تعالا قرآن شريف ۾ به پيغمبرن کان علاوه به ڪيترن ولين جي ڏاهپ جا ذڪر ڪيا آهن، جنهنجو وڏو مثال ؛ حضرت لقمان حڪيم آهي ۔۔۔ جنهن جو ٻيو وڏو مثال؛ حضرت خضر آهي، وغيره

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعالا اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

ادا نثار ابڙا صاحب مان توهان جي لکيل ڳالهين سان اتفاق ٿو ڪريان ۽ توهان جيڪي ڳالهيون لکيون آهن شايد اسان جي گهڻن دوستن کي نه به وڻنديون مگر ادا حقيقت اهيا آهي، ۽ توهان جنهن مولوي ( مفتي سڪندري ) جو ذڪر ڪيو آهي ان مولوي کي مون به ٻڌو آهي ۽ اهو مولوي سنڌ جي گهٽ علم رکندڙ ماڻهن کي ( جيڪي حقيقت پسند ڪندڙ گهٽ پر انڌي عقيدت رکندڙ وڌيڪ هوندا آهن ) گمراهه ڪندو رهندو آهي ۽ اهڙا من گهڙت قصا ۽ ڪهاڻيون پيو ماڻهن کي ٻڌائيندو آهي، جنهن جو نه قرآن حديث سان واسطو آهي نه وري اسان جي سياسي سماجي ۽ علمي زندگي سان ڪو واسطو آهي، ۽ الٽو اسان جي دنيا ۽ آخرت خراب ڪندڙ ڳالهيون هونديون آهن۔ ۽ توهان کي اهيو به ٻڌائيندو هلان ته اسان جي معاشري ۾ اهڙا مولوي توهان کي تمام گهڻا ملندا، ڇو جو انهن کي ماڻهن جي اصلاح ناهي ڪرڻي پر انهن کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاء ۽ پنهنجي دڪانداري کي چمڪائڻ وارا ۽ سندن ڳالهه تي واهه واهه ڪندڙ ماڻهون کپن۔۽ اسان جو ماڻهون انهن مولوين ۽ پيرن جي ڄار ۾ ڦاسي ويو آهي، ۽ اهڙو ته ڦاٿو آهي جو جنهن جو نڪرڻ نا ممڪن ته نه آهي پر مشڪل ضرور آهي، ڇو جو اسان جا اهي ماڻهون جيڪي انهن مولوين ۽ پيرن جي ڳالهين کي دين سمجهي رهيا آهن سي اهي انهيء ڄار مان ٻاهر ڪيئن نڪرندا۔۔۔۔۔۔ ادا ابڙا صاحب اسان جي سماج ۾ پيرن فقيرن جو تمام گهڻو مانُ ۽ عزت ڪئي ويندي آهي. اسان وٽ هر مسئلي جو حل پير ( اڄوڪي دور ۾ ته پير هڪ وڏي مافيا آهن جيڪي ڏوهاري ماڻهن کي پنهنجي پناهه ڏئي ڪري ۽ انهن جي پوليس ٿاڻن تي ٻڌ ڇوڙ ڪرائي رهيا آهن ) کي سمجهيو وڃي ٿو. اوهان ڏٺو هوندو ته پيرن جون درگاهون سوالين سان ڀريون پيون هونديون آهن. بقول سنڌ جي ڏاهي امر جليل صاحب ته اسان جي معاشري ۾ درگاهن ۽ قبرن تي ماڻهون ائين ستا پيا هوندا آهن جهڙي ريت گند جي ڍير تي مکيون۔ سوالين ۾ گهڻائي عورتن جي هوندي آهي. عورتون پنهنجي علاج لاءِ سڳي ڌاڳي ۽ ٽوڻي ڦيڻي لاءِ درگاهن ۽ پيرن جي حويلين ۾ وينديون آهن. اسان وٽ عقيدت جو ايڏو انڌ آهي جو جيڪڏهن مينهن گهڻو کير نه ڏيندي يا نه مِڙندي ته ان کي گاهه ڏيڻ جي بدران تعويز پيارا ويندا آهن. ڳوٺن ۾ ڪن ماين ۽ ٻارن کي اهڙي بيماري به ٿيندي آهي. جنهن ۾ هو جهوليندا آهن. ڊاڪٽر ان بيماري لاءِ چون ته اها(Hysteria) آهي. جڏهن ته ماڻهن جو عقيدو ۽ پيرن فقيرن جو چوڻ هوندو آهي ته جهولڻ بيماري نه پر ”جن يا ڀوت“ آهي. يا وري ڪنهن ”ديو“ جو پاڇو آهي۔ ادا حق سچ سامهون آهي باقي هر ڪنهن جي مرضي آهي جيڪو عقيدو رکي، پنهنجو ته اهيو خيال آهي ته اسان جا ماڻهون انهن ڪريل عقيدن مان ٻاهر اچن ۽ پنهنجي ۽ ڪنهن ٻئي جي ڪم اچي سگهن باقي ادا جنهن کي رب جي طرفان هدايت ناهي ملڻي ته ان کي ڇا ٿو ڪري سگهجي۔ جيئن قرآن جي هن آيت ۾ فرمايل آهي۔
۽ اُن کان وڌيڪ ظالم ڪير آھي جنھن کي سندس پالڻھار جي نشانين سان نصيحت ڏني وڃي ته اُن کان مُنھن موڙي ۽ جيڪي سندس ھٿن اڳي ڪري موڪليو سو وساري؟ اسان ان جي سمجھڻ کان سندين دلين تي پردا ڪيا ۽ سندن ڪنن ۾ گھٻرائي (وڌي سون) ۽ جيڪڏھن تون کين ھدايت ڏانھن سڏين ته اُن وقت سِڌو رستو ڪڏھن به نه لھندا۔۔۔۔۔۔۔۔۔القرآن سوره الڪهف آيت نمبر۔57 ترجمو علامه تاج محمد امروٽي رح

ا
ادا الله تعالى جا زنده ولي الله اڃان ويٺا آهن انهن کان فيض حاصل ڪيو۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اُهي توهان لا ڪارساز آهن۔۔۔۔

 

[ممتاز علي وگهيو]

سائين محترم ممتاز صاحب جي سوالن جا جواب هڪ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ کان گهٽ ڪون آهن ۔۔۔ تمام وڏا سوال آهن جن جا جواب تمام وڏا عالم تمام گهڻن مقالن ۾ ڏئي سگهنٿا ۔۔۔ اهو عام ماڻهونءَ جي سمجهه کان مٿي آهن ۔۔۔ گهٽ ۾ گهٽ اسانجي ڄاڻ کان مٿاهان سوال آهن ۔۔۔ انڪري معاف ڪجو، آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

منهنجو دين آهي؛ ۔۔۔۔ ناهي ڪو الله سواءِ هڪ الله جي ۔۔۔۔ محمد الله جو رسول آهي ۔۔۔۔

الله تي ايمان، الله جي هدايت نبين جي ذريعي پهچڻ، يوم حساب کي تسليم ڪرڻ، فرشتن جي هجڻ تي ايمان۔

(بيشڪ انسان نقصان ۾ آهي، پر جن ايمان آندو، عمل صالح ڪيا، حق جي ڳالهه ڪئي ۽ صبر کان ڪم ورتو۔ قرآن شريف)

ايمان الله ۾ ۽ انجي موڪليل رسولن ۽ قيامت جي ڏينهن کي مڃڻ
عمل صالح، عبادتون ۽ خدمت خلق ڪرڻ
عدل، ۽ حق جو ساٿ ڏيڻ ۽ ان ساٿ سبب ايندڙ تڪليفن تي صبر ڪرڻ

الله جو دين مڪمل پهچايو الله جي رسول صلي الله عليه وسلم۔۔۔۔ ان ۾ ڪا ڪمي ناهي ۔۔۔ بس سمجهه جو فرق آهي

عام ماڻهن کي ٻين سڀني شين تي بحث ڪرڻ اجايو، وقت وڃائڻ ۽ امت کي مختلف فرقن ۾ ورهائڻ جي برابر آهي ۔۔۔

اهو ايترو وڏو بحث آهي جنهن تي ڪيترائي ڪتاب لکجي چڪا آهن ۽ ڪيترائي ڪتاب لکيا ويندا پر معاملو اتي جو اتي ئي رهندو ۔۔۔ ڇاڪاڻ ته غيب جي ڄاڻ صرف هڪ الله کي آهي ۔۔۔ انسان غيب جي ڄاڻ جون ڳالهيون مفروضن ۽ ڪجهه شڪن ۽ ڪن قولن ۽ خوابن خيالن تي رکي ٿو ۔۔۔ انڪري اهي ڳالهيون اسانجي عام زندگيءَ سان ڪوبه واسطو نٿيون رکن۔

قرآن شريف کي بار بار پڙهڻ سان ڪيترائي مسئلا حل ٿين ٿا ۔۔۔

اچو ته اسين سڀ قرآن شريف پڙهون ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته انشاء الله ديني معاملا جن جو اسان سان سڌي طرح سان واسطو آهي سي سڀ سمجهه ۾ اچي ويندا ۔۔۔ ۽ جيڪڏهن ڪٿي ڪا مونجهه ٿئي ته الله جي رسول جا قول ۽ حديثون موجود آهن ۔۔۔۔ قرآن ۽ حديثن جو علم حاصل ڪريون ۔۔۔ ان کان اڳ ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهڻ مشڪل ٿيندو۔

اسانکي ٻڌايو ويو آهي ته؛ انساني روحن جي جاءِ عالم برزخ آهي، جتان هو انساني جسم ۾ داخل ڪيا وڃن ٿا ۽ وري موٽائي اوڏانهن موڪليا وڃن ٿا۔
انا لله وانا اليه راجعون

الله جي رسول جي واقع معراج ۾ ڄاڻايل آهي ته پاڻ جڏهن سفر تي مٿي وڃي رهيا هيا ته مختلف آسمانن تي مختلف پيغمبرن سان ملاقات ۽ نظارو ٿيو، جنهن ۾ سڀ کان مٿي واري آسمان تي حضرت ابراهيم عليه الصلوات والسلام جن هئا۔ جنهن مان ڄاڻ پوي ٿي ته الله جا نبي مختلف آسمانن تي موجود رهن ٿا۔ بلڪه اسانجي پياري پيغمبر حضرت موسيٰ جي مشوري سان موجوده 5 وقت نماز قائم ٿي نه ته شايد هڪ پل به نماز کان خالي نه هجي ها۔ اسانجي نبين، ولين ۽ ڏاهن جو ڏنل علم ۽ انهن جا عمل اسان لاءِ مشعل راهه آهن ۔۔۔ انهن تي هلي اسين پنهنجي هيءَ دنيا ۽ آخرت سنواري سگهون ٿا ۔۔۔۔

الله تعالا قرآن شريف ۾ به پيغمبرن کان علاوه به ڪيترن ولين جي ڏاهپ جا ذڪر ڪيا آهن، جنهنجو وڏو مثال ؛ حضرت لقمان حڪيم آهي ۔۔۔ جنهن جو ٻيو وڏو مثال؛ حضرت خضر آهي، وغيره

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعالا اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

ادا نثار ابڙا صاحب مان توهان جي لکيل ڳالهين سان اتفاق ٿو ڪريان ۽ توهان جيڪي ڳالهيون لکيون آهن شايد اسان جي گهڻن دوستن کي نه به وڻنديون مگر ادا حقيقت اهيا آهي، ۽ توهان جنهن مولوي ( مفتي سڪندري ) جو ذڪر ڪيو آهي ان مولوي کي مون به ٻڌو آهي ۽ اهو مولوي سنڌ جي گهٽ علم رکندڙ ماڻهن کي ( جيڪي حقيقت پسند ڪندڙ گهٽ پر انڌي عقيدت رکندڙ وڌيڪ هوندا آهن ) گمراهه ڪندو رهندو آهي ۽ اهڙا من گهڙت قصا ۽ ڪهاڻيون پيو ماڻهن کي ٻڌائيندو آهي، جنهن جو نه قرآن حديث سان واسطو آهي نه وري اسان جي سياسي سماجي ۽ علمي زندگي سان ڪو واسطو آهي، ۽ الٽو اسان جي دنيا ۽ آخرت خراب ڪندڙ ڳالهيون هونديون آهن۔ ۽ توهان کي اهيو به ٻڌائيندو هلان ته اسان جي معاشري ۾ اهڙا مولوي توهان کي تمام گهڻا ملندا، ڇو جو انهن کي ماڻهن جي اصلاح ناهي ڪرڻي پر انهن کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاء ۽ پنهنجي دڪانداري کي چمڪائڻ وارا ۽ سندن ڳالهه تي واهه واهه ڪندڙ ماڻهون کپن۔۽ اسان جو ماڻهون انهن مولوين ۽ پيرن جي ڄار ۾ ڦاسي ويو آهي، ۽ اهڙو ته ڦاٿو آهي جو جنهن جو نڪرڻ نا ممڪن ته نه آهي پر مشڪل ضرور آهي، ڇو جو اسان جا اهي ماڻهون جيڪي انهن مولوين ۽ پيرن جي ڳالهين کي دين سمجهي رهيا آهن سي اهي انهيء ڄار مان ٻاهر ڪيئن نڪرندا۔۔۔۔۔۔ ادا ابڙا صاحب اسان جي سماج ۾ پيرن فقيرن جو تمام گهڻو مانُ ۽ عزت ڪئي ويندي آهي. اسان وٽ هر مسئلي جو حل پير ( اڄوڪي دور ۾ ته پير هڪ وڏي مافيا آهن جيڪي ڏوهاري ماڻهن کي پنهنجي پناهه ڏئي ڪري ۽ انهن جي پوليس ٿاڻن تي ٻڌ ڇوڙ ڪرائي رهيا آهن ) کي سمجهيو وڃي ٿو. اوهان ڏٺو هوندو ته پيرن جون درگاهون سوالين سان ڀريون پيون هونديون آهن. بقول سنڌ جي ڏاهي امر جليل صاحب ته اسان جي معاشري ۾ درگاهن ۽ قبرن تي ماڻهون ائين ستا پيا هوندا آهن جهڙي ريت گند جي ڍير تي مکيون۔ سوالين ۾ گهڻائي عورتن جي هوندي آهي. عورتون پنهنجي علاج لاءِ سڳي ڌاڳي ۽ ٽوڻي ڦيڻي لاءِ درگاهن ۽ پيرن جي حويلين ۾ وينديون آهن. اسان وٽ عقيدت جو ايڏو انڌ آهي جو جيڪڏهن مينهن گهڻو کير نه ڏيندي يا نه مِڙندي ته ان کي گاهه ڏيڻ جي بدران تعويز پيارا ويندا آهن. ڳوٺن ۾ ڪن ماين ۽ ٻارن کي اهڙي بيماري به ٿيندي آهي. جنهن ۾ هو جهوليندا آهن. ڊاڪٽر ان بيماري لاءِ چون ته اها(Hysteria) آهي. جڏهن ته ماڻهن جو عقيدو ۽ پيرن فقيرن جو چوڻ هوندو آهي ته جهولڻ بيماري نه پر ”جن يا ڀوت“ آهي. يا وري ڪنهن ”ديو“ جو پاڇو آهي۔ ادا حق سچ سامهون آهي باقي هر ڪنهن جي مرضي آهي جيڪو عقيدو رکي، پنهنجو ته اهيو خيال آهي ته اسان جا ماڻهون انهن ڪريل عقيدن مان ٻاهر اچن ۽ پنهنجي ۽ ڪنهن ٻئي جي ڪم اچي سگهن باقي ادا جنهن کي رب جي طرفان هدايت ناهي ملڻي ته ان کي ڇا ٿو ڪري سگهجي۔ جيئن قرآن جي هن آيت ۾ فرمايل آهي۔
۽ اُن کان وڌيڪ ظالم ڪير آھي جنھن کي سندس پالڻھار جي نشانين سان نصيحت ڏني وڃي ته اُن کان مُنھن موڙي ۽ جيڪي سندس ھٿن اڳي ڪري موڪليو سو وساري؟ اسان ان جي سمجھڻ کان سندين دلين تي پردا ڪيا ۽ سندن ڪنن ۾ گھٻرائي (وڌي سون) ۽ جيڪڏھن تون کين ھدايت ڏانھن سڏين ته اُن وقت سِڌو رستو ڪڏھن به نه لھندا۔۔۔۔۔۔۔۔۔القرآن سوره الڪهف آيت نمبر۔57 ترجمو علامه تاج محمد امروٽي رح

ا
ادا الله تعالى جا زنده ولي الله اڃان ويٺا آهن انهن کان فيض حاصل ڪيو۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اُهي توهان لا ڪارساز آهن۔۔۔۔

ادا مان ته ڪيتري عرصي کان الله جي ولين جي تلاش ۾ آهيان، ( جيڪي الله ۽ ان جي رسول جي قانون قائدن جا پابند هجن ۽ هڪ الله جي مدد گهرندڙ هجن ۽ الله جي رسول جي سنت تي عمل ڪندڙ هجن ۽ پاڻ کي دنيا جي ٺٺ ٺانگر کان پري رکندا هجن ۽ سادي زندگي گذاريندا هجن ۽ انسان کي انسان سمجهن نه ڪي پنهنجو غلام سمجهن ) ادا اهڙا الله جاٻانها هوندا ضرور ۽ منهنجو پنهنجو خيال آهي ته اهڙا ٻانها آهن مگر اهي پاڻ کي طاهر ڪو نه ٿا ڪن۔ باقي ادا هت ته اڪثر اهي ئي ماڻهون نظر ٿا اچن جيڪي پاڻ کي ولي ته سمجهن ٿا پر ڪم وري وڏيرن ۽ ڀوتارن وارا اٿن۔۔۔۔۔۔، ڪنهن کي ٻڌرائڻ، ڪنهن کي سڻڀي (رشوت واري ) پوسٽ تي لڳرائڻ ڏن وٺڻ ۽ ماڻهون ڦرڻ وارو ڪم پيا ڪندا آهن۔ ادا الله جا ولين جو هميشه پيٽ اندار هوندو آهي، ۽ گمنام هوندا آهن، پاڻ کي شو نه ڪندا آهن ۽ نه ئي وري انهن کي ائير ڪنڊيشن گاڏين جي ضرورت هوندي آهي نه وري ايئر ڪنڊيشن بنگن جي ۽ اهي پاڻ کي ٻين ماڻهن کان بلڪل الڳ ناهن سمجهندا، ۽ اهي ماڻهن سان رلي ملي ڪري ويهندا گهمندا ۽ ڦرندا آهن ( جيئن حضور سائين جن اصحابه ڪرام سان گڏجي ويهندا هئا ۽ جڏهن ٻاهريون ماڻهون ايندو هو ته اچي پڇندو هو ته توهان مان محمد صلي الله وسلم جن ڪهڙو آهي ۽ جڏهن پاڻ ڪريم جن هلندا هئا ته ڪڏهن اصحابه ڪرام جي وچ ۾ اچي ويندا هئا ته ڪڏهن اڳيان اچي هلندا هئا ته ڪڏهن وري اصحابه ڪرام جي پٺيان هلندا هئا ۽ پاڻ کي ڪڏهن به انهن کان الڳ شو نه ڪيائون۔ )۔ ادا هت ته اهيو حال آهي ته جيڪي درگاهن جا مجاور ۽ گادي نشين آهن اهي پري کان نظر پيا اچن ۽ انهن جو رهن سهن ڪنهن نواب وڏيري ۽ ڀوتار کان گهٽ ڪونهي۔ ڇو جو ادا هت مجاوري، گادينشيني، پيري مريدي هاڻ هڪ وڏو ( دنياوي فائدو ڏيندڙ ) ڪاروبار آهي ۽ ان ڪاروبار تي جهيڙا پيا ٿا ٿين جيئن سنڌ جي سدا حيات صوفي شاعر حضرت شاهه عنداللطيف ڀٽائي رح جي گادينشين جي وچ ۾ ٿئي رهيو هو( جڏهن ته شاهه صاحب هميشه پيار محبت ۽ امن جو پيغام ڏنو ) ۽ ان کان علاوه ٻيا به ڪيترائي مثال آهن۔۔جنهن جا مثال توهان کي اخبارن ۾ ملندا۔ ادا ڪنهن وقت ۾ مان پنهنجي هڪ دوست حافظ خليل احمد ملاح صاحب وٽ ويٺو هئس ۽ اتي هڪ سندس ئي دوست آيو ۽ ان ڳالهيون ڪندي اهيو چيو ته سائين منهنجو مرشد ته ٻري ٿو ، ٻري (چمڪي ٿو چمڪي )۔۔۔ ان تي منهنجي دوست حافظ خليل صاحب جواب ڏنو هو ته دوست تنهنجو مرشد رهي ايئر ڪنڊيشن بنگلن ۾ گهمي ايئر ڪنڊيشن گاڏين ۾، ڪمائي ڪري ڪو نه رڳو مريدن جي ڏن ( خيرات ۾ مليل پيئسي مان ) ۽ ڪڪڙ ڇيلا کائي ۽ من پسند ڪري عياشيون پوء تنهنجو مرشد ٻرندو نه ته ٻيوڇا۔؟ ڪراء پنهنجي مرشد کي مزدوري ۽ کائي حلال جو ۽ اهو به گهٽ پوء ڏسان ته تنهنجو مرشد ٻري( چمڪي ) ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔سو ادا اهڙي ولين ( جنهن ۾ ولين واري ڪا نشاني ئي نظر نه اچي ) انهن جي فيض کان ائين ڀلا آهيون۔بس اسان لاء الله ۽ ان جو رسول ڪافي آهي۔( دنيا ۽ آخرت جي فيض لاء )۔ باقي جيڪي واقعي الله جا ولي آهن ( الله جا دوست آهن ۽ جن کي واقعي الله پنهنجو دوست سڏي ٿو، ۽ الله پنهنجي دوستن جون قرآن ۾ نشانيون به بيان ڪيون آهن جيڪي موجوده دور جي سڏجندڙ ولين ۾ ڪو نه ٿيون ملن ۽ مون ته اهيو ڏٺو آهي ته اسان جو عوام انهن ماڻهن کي الله جا ولي يا دوست سمجهندا آهن جيڪي الله ۽ ان جي رسول جي قائدن ۽ قانونن جا مخالف هوندا آهن جنهن تي جيترو افسوس ڪجي اهو گهٽ آهي۔) انهن جا اسان غلام آهيون ۔دعا آهي ته رب پاڪ شل اهڙن مڪار ولين کان ( جيڪي نه آخرت جي زندگي لاء ڪنهن فائدي جا آهن نه وري دنيا جي ڀلائي جا ) انهن کان الله پناه ۾ رکي ۽ انهن الله جي ولين جي صحبت نصيب فرمائي جيڪي حق سچ جي ڳالهه ڪندڙ هجن غلط کي غلط چوندڙ هجي ۽ معاشري جي خرابين خلاف آواز اٿاريندڙ هجن ۽ تقوا جا صاحب هجن۔ آميـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــن

 

[ممتاز قريشي]

الله جا ولي اسان جي آس پاس موجود هوندا آهن۔۔اهي ڏسڻ ۾ سادا ، غريب پر دين تي عمل ڪرڻ ۾ پڪا هوندا آهن۔۔ڪو به اهڙو شخص جيڪو شريعت جو پابند هجي، جنهن کي ڏسي الله ۽ مٺي محمد صلي الله عليه وآله وسلم جي ياد اچي ان کي ولي چئبو آهي۔۔۔اهي دنيا وارن لا ته معمولي انسان آهن ليڪن انهن جو صحيح رتبو الله رب العزت ئي ڄاڻي ٿو۔

 

[صوفي شفيق احمد حسيني]

الله جا ولي اسان جي آس پاس موجود هوندا آهن۔۔اهي ڏسڻ ۾ سادا ، غريب پر دين تي عمل ڪرڻ ۾ پڪا هوندا آهن۔۔ڪو به اهڙو شخص جيڪو شريعت جو پابند هجي، جنهن کي ڏسي الله ۽ مٺي محمد صلي الله عليه وآله وسلم جي ياد اچي ان کي ولي چئبو آهي۔۔۔اهي دنيا وارن لا ته معمولي انسان آهن ليڪن انهن جو صحيح رتبو الله رب العزت ئي ڄاڻي ٿو۔

بيشڪ ادا سائين مان توهان جو نوڪر۔۔۔۔۔۔

 

[MUHAMMAD ASIF BROHI]

اسان جو پڻ اهو ايمان آهي ته پاڻ سڳورا صلي الله عليه وسلم آواز ٻڌن به ٿا۔ ڀل ڪير ان کي مڃي يا نه مڃي۔الله جا سڀ نبي سڳورا حيات آهن انهن جو مقام تمام اعلي آهي ۽ سائين هن دور ۾ به الله جا ولي سڳورا موجود آهن ڪمي اسان۾ آهي انهن کي سڃاڻڻ جي

 

[ڏاڏل شينو]

سائين ممتاز بهترين موضوع اکين کان اوجهل رهيو۔ اوهان جا سوال بهترين آهن
پر اسان جي ان نقطي تي سوچيون ته هي زندگي جا هڪ گذرگاه آهي اقبال جيان هتي مرڻ جي پابندي اڳتي جيڻ جي پابندي يا اقبال جو چوڻ آهي ته هي زندگي شامِ زندگي آهي اڳين زندگي صبحِ زندگي آهي يا اقبال جو نظريو آهي يا ڪنهن به سالڪ جو سمجهو ڪنهن درويش جو سمجهو آءُ ان لاءِ پيو چوان ڪو اقبال تي چڙي نه پوي جو خيال آهي ته هي زندگي جز آهي اڳين زندگي ڪُل آهي آُءُ جُز ڪُل ۾ گڏجي ويندس ۔ ان زندگي جو تعلق عرفان سان جُڙيل آهي ان زندگي جو تعلق معرفت سان جُڙيل آهي جيئن درد اوهان محسوس ته ڪري سگهو ٿا پر ڪنهن کي ڏيکاري نه ٿا سگهو يا احساس محسوس ته ڪري سگهو ٿا جي مرڻ کان اڳ مئا سي مري ٿين نه مات مرڻ کان اڳ مرو وغيره جا اشارا جن کي ڪنهن ظاهري حد تائين تشبيھ سان اسان ڪا هڪ معنى ڪڍي سگهون ٿا پر ان جي حقيقي مفهوم کي چُهي به نه ٿا سگهون۔
نڪي ڏيکاري ٿا سگهو هي اهڙا لطيف معاملات آهن جن جو تعلق صرف ان سان آهي جيڪو هنن احساسن کان گذرندويا جيڪو ايڏانهن جو پنڌ ڪندو ۔جي آءُ چوان ته منهنجي آواز شهيد ٻُڌي ٿو يا نه ته مان ڪيئن چوان شهيد جي مطلق يا هن جي مطلق مان نه ٿو ڄاڻان هو منهنجي مطلق ڇا ڄاڻي ٿو ڃا نه ٿو ڃڄاڻي مونکي ڪا خبر ناهي ۔ آءُ هُن جي نه ٿو ڪري سگهان اها مونکي خبر آهي پر هُو منهنجي مدد ڪري ٿو سگهي يا نه ان جي مونکي ڪا خبر ناهي ۔ ماءُ جي محبت جي چاهي تڏهن به اولاد جو بخار و درد شيئر نه ٿي ڪري سگهي احساسن اندر تڙپي سگهي ٿي پر اولاد جو درد پاڻ تي کڻي ان درد کانانکي آجو نه ٿي ڪرائي سگهي اهڙي طرح سان جي لطيف معاملات انسان ۽ ان جي پنڌ سان جُڙيل آهن اقبال جو خيال اهي يا حقيقيت اهو هو ڄاڻي ته علم جي سرحد جي پرين پار طالب لاءِ نظارو به اهي ته لذتِ ديدار به يا سالڪن جو چوڻ آهي ته العلم هُوالحجاب الڪبر علم سڀ کان وڏو پردو آهي ۔ اسان جي خريال ۾ هي سوال اڃان وڌيڪ بهتر ٿيندا ته اڳين زندگي ڪهڙي زندگي آهي ۔ هي زندگي اڳين زندگي لاءِ گذرگاه آهي ڪيئن ؟ ان تي علمي و سائنسي بحث ٿي سگهي ٿي ۔
باقي اسان نادانن ڪهڙي ڄاڻ ۔
وسلام

 

[رحيم بخش]

آءُ پنهنجي شخصي لحاظ کان ايترو چوندس ته؛

سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو ۔۔۔۔۔ سو اسان عام ماڻهن لاءِ الله تعالا ۽ انجي رسول پاران ڏنل ڪتاب، علم ۽ عمل ئي ڪافي آهي۔

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

انڪري اسان سڀني کي گهرجي ته پنهنجي ڪنهن به راءِ کي حتمي سمجهي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ جي بجاءِ ٻين دوستن ۾ علم حاصل ڪرڻ جو شوق پئدا ڪريون ۽ پاڻ به تحقيق جي جهوليءَ ۾ پنهنجي زندگي گهاريون ۔۔۔۔

اگهي ته ڪڻ، نه ته مڻن کي موٽ ۔۔۔

الله تعالا اسانکي علم عطا ڪري ۽ دين تي موت جي پڄاڻي ڪري ۔۔۔۔ آمين

باقي ڪيترا ئي عالم دڪانداري ڪري رهيا آهن، ۽ عام ماڻهونءَ کي گمراه ڪري رهيا آهن، عام ماڻهن جي ذهن کان مٿاهيون ڳالهيون ڪري پنهنجي علم جي ڌاڪ ويهاري مال ٺاهي رهيا آهن ۔۔۔ جيئن مثال ڏيان ته؛ سنڌ جو هڪ وڏو عالم بلڪه مفتي لقب سان سڃاتو ويندڙ ۔۔۔ مفتي سڪندري صاحب کي هڪ تقرير ڪندي مون ٻڌو ته حيرت جي حد نه رهي ته ڪيئن نه عام ماڻهن کي بيوقوف پيو ٺاهي۔

تقرير ۾ هن مفتي صاحب؛ حضرت ابراهيم ۽ پٽ اسماعيل جو سڪندر اعظم سان ملاقات جو ذڪر ڪيو اهو به مڪي پاڪ ۾ حرم پاڪ جي مرمت جي دوران ۔۔۔۔۔

دوستو! حضرت ابراهيم ۽ سڪندراعظم جي وقت جي ڪٿ ڪجي ته ڪئي هزارن سالن جو فرق آهي ۽ سڪندراعظم مڪي پاڪ ڪڏهن به ڪون آيو ۔۔۔ پر هاڻ مفتي صاحب کي ڪير غلط چوي ۔۔۔ آخرت ئي خراب ٿي ويندي ۔۔۔ ماڻهون جيڪي ان جي تقرير تي واه واه ۽ سبحان الله ويٺا چون اهي ته مخالفت ڪرڻ واري جي ٻوٽي ٻوٽي ڪري ڇڏيندا۔

ادا نثار ابڙا صاحب مان توهان جي لکيل ڳالهين سان اتفاق ٿو ڪريان ۽ توهان جيڪي ڳالهيون لکيون آهن شايد اسان جي گهڻن دوستن کي نه به وڻنديون مگر ادا حقيقت اهيا آهي، ۽ توهان جنهن مولوي ( مفتي سڪندري ) جو ذڪر ڪيو آهي ان مولوي کي مون به ٻڌو آهي ۽ اهو مولوي سنڌ جي گهٽ علم رکندڙ ماڻهن کي ( جيڪي حقيقت پسند ڪندڙ گهٽ پر انڌي عقيدت رکندڙ وڌيڪ هوندا آهن ) گمراهه ڪندو رهندو آهي ۽ اهڙا من گهڙت قصا ۽ ڪهاڻيون پيو ماڻهن کي ٻڌائيندو آهي، جنهن جو نه قرآن حديث سان واسطو آهي نه وري اسان جي سياسي سماجي ۽ علمي زندگي سان ڪو واسطو آهي، ۽ الٽو اسان جي دنيا ۽ آخرت خراب ڪندڙ ڳالهيون هونديون آهن۔ ۽ توهان کي اهيو به ٻڌائيندو هلان ته اسان جي معاشري ۾ اهڙا مولوي توهان کي تمام گهڻا ملندا، ڇو جو انهن کي ماڻهن جي اصلاح ناهي ڪرڻي پر انهن کي پنهنجي پيٽ ڀرڻ لاء ۽ پنهنجي دڪانداري کي چمڪائڻ وارا ۽ سندن ڳالهه تي واهه واهه ڪندڙ ماڻهون کپن۔۽ اسان جو ماڻهون انهن مولوين ۽ پيرن جي ڄار ۾ ڦاسي ويو آهي، ۽ اهڙو ته ڦاٿو آهي جو جنهن جو نڪرڻ نا ممڪن ته نه آهي پر مشڪل ضرور آهي، ڇو جو اسان جا اهي ماڻهون جيڪي انهن مولوين ۽ پيرن جي ڳالهين کي دين سمجهي رهيا آهن سي اهي انهيء ڄار مان ٻاهر ڪيئن نڪرندا۔۔۔۔۔۔ ادا ابڙا صاحب اسان جي سماج ۾ پيرن فقيرن جو تمام گهڻو مانُ ۽ عزت ڪئي ويندي آهي. اسان وٽ هر مسئلي جو حل پير ( اڄوڪي دور ۾ ته پير هڪ وڏي مافيا آهن جيڪي ڏوهاري ماڻهن کي پنهنجي پناهه ڏئي ڪري ۽ انهن جي پوليس ٿاڻن تي ٻڌ ڇوڙ ڪرائي رهيا آهن ) کي سمجهيو وڃي ٿو. اوهان ڏٺو هوندو ته پيرن جون درگاهون سوالين سان ڀريون پيون هونديون آهن. بقول سنڌ جي ڏاهي امر جليل صاحب ته اسان جي معاشري ۾ درگاهن ۽ قبرن تي ماڻهون ائين ستا پيا هوندا آهن جهڙي ريت گند جي ڍير تي مکيون۔ سوالين ۾ گهڻائي عورتن جي هوندي آهي. عورتون پنهنجي علاج لاءِ سڳي ڌاڳي ۽ ٽوڻي ڦيڻي لاءِ درگاهن ۽ پيرن جي حويلين ۾ وينديون آهن. اسان وٽ عقيدت جو ايڏو انڌ آهي جو جيڪڏهن مينهن گهڻو کير نه ڏيندي يا نه مِڙندي ته ان کي گاهه ڏيڻ جي بدران تعويز پيارا ويندا آهن. ڳوٺن ۾ ڪن ماين ۽ ٻارن کي اهڙي بيماري به ٿيندي آهي. جنهن ۾ هو جهوليندا آهن. ڊاڪٽر ان بيماري لاءِ چون ته اها(Hysteria) آهي. جڏهن ته ماڻهن جو عقيدو ۽ پيرن فقيرن جو چوڻ هوندو آهي ته جهولڻ بيماري نه پر ”جن يا ڀوت“ آهي. يا وري ڪنهن ”ديو“ جو پاڇو آهي۔ ادا حق سچ سامهون آهي باقي هر ڪنهن جي مرضي آهي جيڪو عقيدو رکي، پنهنجو ته اهيو خيال آهي ته اسان جا ماڻهون انهن ڪريل عقيدن مان ٻاهر اچن ۽ پنهنجي ۽ ڪنهن ٻئي جي ڪم اچي سگهن باقي ادا جنهن کي رب جي طرفان هدايت ناهي ملڻي ته ان کي ڇا ٿو ڪري سگهجي۔ جيئن قرآن جي هن آيت ۾ فرمايل آهي۔
۽ اُن کان وڌيڪ ظالم ڪير آھي جنھن کي سندس پالڻھار جي نشانين سان نصيحت ڏني وڃي ته اُن کان مُنھن موڙي ۽ جيڪي سندس ھٿن اڳي ڪري موڪليو سو وساري؟ اسان ان جي سمجھڻ کان سندين دلين تي پردا ڪيا ۽ سندن ڪنن ۾ گھٻرائي (وڌي سون) ۽ جيڪڏھن تون کين ھدايت ڏانھن سڏين ته اُن وقت سِڌو رستو ڪڏھن به نه لھندا۔۔۔۔۔۔۔۔۔القرآن سوره الڪهف آيت نمبر۔57 ترجمو علامه تاج محمد امروٽي رح

​

محترم سائين نثارابڙو جن جي معلومات لاء عرض ته علامه مفتي عبدالرحيم جن جي تقرير ۾ سڪندر اعظم جي حضرت ابراهيم عليه السلام جي ملاقات متعلق سائين جن کي اشڪال هو ته مفتي صاحب هيڏو وڏو ڪوڙ هنيو آهي سڪندر اعظم حضرت ابراهيم سان مليو ئي نه آهي محترم ممتاز علي وگهيو جن به ان ۾ سائين جن جي تائيد ڪندي پنهنجا حاشيا لڳايا دوستن کي عرض آهي ته شخصي تنقيد کان پاسو ڪرڻ بهتر آهي هن متعلق حوالا گڏ ڪرڻ لاء دير ٿي ڪنهن به مسلڪ جي عالم تي ائين بنا تحقيق جي تنقيد سٺو ڪم نه آهي ان لاء ڪجهه عربي مواد فقط حوالن لاء پيش ڪجي ٿو۔ باقي ان جو خلاصو هي آهي۔


ياد رکڻ گهرجي ته هڪ سڪندر حضرت عيسي عليه السلام کان ٽي سو سال پهريان گذريو آهي جنهن کي سڪندر يوناني ، مقدوني ، رومي وغيره سڏيو ويو آهي ارسطو ان جو وزير هو دارا سان جنگ ڪري ان کي قتل ڪري ان جو ملڪ فتح ڪيو هيائين دنيا ۾ ان جا قصا گهڻا مشهور آهن بعضي ماڻهن قرآن پاڪ وارو ذوالقرنين ان کي سڏيو آهي پر اهو سراسر غلط آهي ڇو ته اهو شخص باهه جي پوڄا ڪندڙ مشرڪ هو قرآن ڪريم ۾ جنهن ذوالقرنين جو ذڪر آهي ان جي نبي هجڻ ۾ کڻي اختلاف آهي پر ان جي صالح ، مومن ، متقي هجڻ ۾ ڪو به اختلاف ناهي قرآن پاڪ جو نص ان تي شاهد آهي علامه ابن ڪثير جي تحقيق موجب قرآن پاڪ ۾ ذڪر ڪيل سڪندر ذوالقرنين جو زمانو ،يوناني ، مقدوني سڪندر کان ٻه هزار سال اڳ ۾ حضرت ابراهيم عليه السلام وارو دور آهي حضرت خضر عليه السلام ان جو وزير هو . اهو سڪندر پيادل مڪه مڪرمه ۾ حج لاء آيو هو جڏهن سيدنا ابراهيم خليل الله عليه السلام کي ان جي اچڻ جي خبر پئي ته پاڻ مڪه مڪرمه کان ٻاهر نڪري ان جو استقبال ڪري ان کي دعا ڪرڻ سان گڏ ڪجهه نصيحتون ۽ وصيتون به ڪيون هيائين .
البدايه والنهايه ص 108 ج2
وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ : أَوَّلُ مَنْ عَانَقَ إبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ كَانَ بِمَكَّةَ فَقَدِمَ ذُو الْقَرْنَيْنِ إلَيْهَا فَقِيلَ لَهُ : بِهَذِهِ الْبَلْدَةِ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ فَنَزَلَ ذُو الْقَرْنَيْنِ وَمَشَى إلَى إبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ إبْرَاهِيمُ وَاعْتَنَقَهُ فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ عَانَقَ


البحرالرائق ج22 ص 166


وَعَنْ عَطَاءٍ أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا سُئِلَ عَنْ الْمُعَانَقَةِ فَقَالَ : أَوَّلُ مَنْ عَانَقَ إبْرَاهِيمُ الْخَلِيلُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ ، كَانَ بِمَكَّةَ فَأَقْبَلَ إلَيْهَا ذُو الْقَرْنَيْنِ ، فَلَمَّا كَانَ بِالْأَبْطَحِ قِيلَ لَهُ فِي هَذِهِ الْبَلْدَةِ إبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ ، فَقَالَ ذُو الْقَرْنَيْنِ : مَا يَنْبَغِي لِي أَنْ أَرْكَبَ فِي بَلْدَةٍ فِيهَا إبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ ، فَنَزَلَ وَمَشَى إلَى إبْرَاهِيمَ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ إبْرَاهِيمُ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَاعْتَنَقَهُ ، فَكَانَ هُوَ أَوَّلَ مَنْ عَانَقَ .
العنايه شرح الهدايه فصل في الاستبراء ج14 ص 271
أَوَّلُ مَنْ عَانَقَ إبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ كَانَ بِمَكَّةَ فَأَقْبَلَ إلَيْهَا ذُو الْقَرْنَيْنِ

تبيين الحقائق فصل في الاستبرا ج16 ص399
أَوَّلُ مَنْ عَانَقَ إبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ كَانَ بِمَكَّةَ فَأَقْبَلَ إلَيْهَا ذُو الْقَرْنَيْنِ

درر الحکام شرح غرر الاحکام فصل ملک الامة بشراء ج 3 ص 499
بريقة محمودية في شرح طريقة محمدية ج5 ص83




ذوالقرنين اهو ساڳيو سڪندر يا ڪو ٻيو



المسألة الثالثة : السد ويأجوج ومأجوج
بنى ذو القرنين (1) سد يأجوج ومأجوج ليحجز بينهم وبين جيرانهم الذين استغاثوا به منهم . وقد ورد في القرآن الكريم ذكر هذا السد ، فقال تعالى : { قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا }{ قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا } (2) .
هذا ما ورد في القرآن على بناء هذا السد .
أما مكانه : ففي جهة المشرق (3) لقوله تعالى : { حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ } (4) .
_________
(1) اختلف في اسمه ، فروي عن ابن عباس - رضي الله عنهما - أنه عبد الله بن الضحاك ، وقيل : مصعب بن عبد الله ، وقيل غير ذلك ، وسمي بذي القرنين ؛ لأنه قد بلغ المشارق والمغارب من حيث يطلع قرن الشيطان ويغرب ، وقيل غير ذلك ، وكان ذو القرنين عبدا مؤمنا صالحا ، وهو عبر ذي القرنين الإسكندر المقدوني ، فإن هذا كان كافرا ، وزمنه متأخر عن المذكور في القرآن الكريم وبينهما أكثر من ألفي سنة ، والله أعلم . انظر : البداية والنهاية : ( 2 / 102 - 106 ) ، وتفسير ابن كثير ( 3 / 100 ، 101 ) .
(2) سورة الكهف ، الآيتان : 94 ، 95 .
(3) انظر : تفسير ابن كثير ( 5 / 195 ) .
(4) سورة الكهف ، الآية : 90 .

اشراط الساعة ج1 ص181
حول الإسكندر ذى القرنين.. وهل كان عبدًا صالحًا ؟ أم من عبدة الأوثان ؟
يمدح القرآن الإسكندر الأكبر (ذو القرنين) كعبد صالح يؤمن بالله [الكهف: 87ـ88]. ولكن جميع مؤرخى الإغريق يجمعون على أنه كان من عبدة الأوثان. فكيف يصح ذلك ؟. (انتهى).

وابن سينا ذكر هذه الشفاعة جريا على منهاج سلفه المشركين الصابئين أهل مقدونية كالإسكندر فيلبس المقدوني ووزيره أرسطو ونحوهم من المشركين الذين كانوا يؤمنون بالجبت والطاغوت و كانوا أهل شرك و سحر كما هو متواتر عنهم معروف من أخبارهم
والجهال يظنون أن هذا الإسكندر هو ذو القرنين المذكور في القرآن ويعظمون أرسطو و يظنون أنه كان وزير ذي القرنين وهذا من جهلهم فإن الإسكندر الذي كان وزيره أرسطو هو الإسكندر بن فيلبس المقدوني الذي يؤرخ له اليهود والنصارى وهذا كان قبل المسيح بنحو ثلاث مئة عام وهو الذي قهر الفرس ولم يصل إلى سد يأجوج ومأجوج
وأما ذو القرنين المذكور في القرآن فهو من أهل الإيمان والتوحيد
تخصيص کتاب الاستغاثه ج1 ص156
وعن عبد الله بن عباس، رضي الله عنهما، قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: " ملك الأرض أربعة: مؤمنان وكافران، فالمؤمنان ذو القرنين وسليمان، والكافران نمرود وبخت نصر، وسيملكها خامس من أهل بيتي " .
عقد الرر في اخبار المنتظر ج1 ص4



أما ذو القرنين المذكور في القرآن فكان في زمن إبراهيم عليه السلام ، ويقال إنه أسلم على يدي إبراهيم عليه السلام ، وحج البيت ماشيا. وقد اختلف الناس فيه هل كان نبيا أم كان عبدا صالحا وملكاً عادلاً ، مع اتفاقهم على أنه مسلم موحد طائع لله تعالى
رواه الحاكم والبيهقي وصححه الألباني في صحيح الجامع برقم 5524
كشف ڪذب اللئيم حوال الاسلام العظيم ج1 ص271

سؤال : من هو الإسكندر ذى القرنين.. هل هو الاسكندر المقدوني ؟ وهل كان عبدًا صالحًا ؟ أم من عبدة الأوثان ؟
الجواب من عدة وجوه :
الأول :
أنه ليس في القرآن الكريم ذكر لعمر ذي القرنين ( الإسكندر ) ولا للعصر الذي عاش فيه .
الثاني :
أن ذي القرنين المذكور في القرآن ليس هو الاسكندر المقدوني اليوناني الذي بنى الإسكندرية ، فهذا هو المتوفى عن 33 سنة ، كما في كتب النصارى ، وقد عاش قبل مولد المسيح عليه السلام ب 323 سنة.

أما ذو القرنين المذكور في القرآن فكان في زمن إبراهيم عليه السلام ، ويقال إنه أسلم على يدي إبراهيم عليه السلام ، وحج البيت ماشيا. وقد اختلف الناس فيه هل كان نبيا أم كان عبدا صالحا وملكاً عادلاً ، مع اتفاقهم على أنه مسلم موحد طائع لله تعالى .
رواه الحاكم والبيهقي وصححه الألباني في صحيح الجامع برقم 5524
الثالث :
أن الفرق بين هذا العبد الصالح ، وبين الاسكندر المقدوني الكافر أمر معروف لدى علماء المسلمين ، قال ابن كثير رحمه الله في البداية والنهاية (1/493) :
قال شيخ الإسلام ابن تيمية رحمه الله تعالى في الرد على البكري: (...وأما ذو القرنين المذكور في القرآن فهو من أهل الإيمان والتوحيد وقد اختلف في نبوته والصحيح أنه لم يكن نبيا..)
موسوعة الرد علي الصوفية ج103 ص 100

وإن ظن طائفة أنه ولى لله، كما كان حكماء الفرس من المجوس كفارًا مجوسًا .
وكذلك حكماء [ اليونان ] مثل أرسطو وأمثاله كانوا مشركين يعبدون الأصنام والكواكب، وكان أرسطو قبل المسيح ـ عليه السلام ـ بثلاثمائة سنة، وكان وزيرًا للإسكندر بن فيلبس المقدونى، وهو الذى تؤرخ به تواريخ الروم واليونان، وتؤرخ به اليهود والنصارى، وليس هذا هو ذو القرنين الذى ذكره الله في كتابه، كما يظن بعض الناس أن أرسطو كان وزيرًا لذى القرنين لما رأوا أن ذاك اسمه الإسكندر، وهذا قد يسمى بالإسكندر، ظنوا أن هذا ذاك كما يظنه ابن سينا وطائفة معه / وليس الأمر كذلك، بل هذا الإسكندر المشرك الذى قد كان أرسطو وزيره متأخر عن ذاك، ولم يبن هذا السد، ولا وصل إلى بلاد يأجوج ومأجوج، وهذا الإسكندر الذى كان أرسطو من وزرائه يؤرخ له تاريخ الروم المعرف .
موسوعة الرد علي الصوفيه جزء186 ص 135

وَيَسْأَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا (83) إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآَتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا (84) فَأَتْبَعَ سَبَبًا (85) حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا (86) قَالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلَى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذَابًا نُكْرًا (87) وَأَمَّا مَنْ آَمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَاءً الْحُسْنَى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا يُسْرًا (88)
يقول الحقّ جلّ جلاله : { ويسألونك } أي اليهود ، سألوه على وجه الامتحان ، أو قريش ، بتلقينهم . والتعبير بالمضارع؛ للدلالة على استمرارهم على ذلك إلى ورود الجواب ، والمراد : ذو القرنين الأكبر ، وكان على عهد إبراهيم عليه السلام ، ويقال : إنه الذي قضى لإبراهيم حين تحاكم إليه في بئر السبع بالشام ، واسمه تبرس ، وقيل : هرديس ، وأما ذو القرنين الأصغر ، بالقرب من زمن عيسى عليه السلام ، واسمه الإسكندر ، وهو صاحب أرسطو الفيلسوف

قال الإمام الرازي :...............
، أما ذو القرنين الأكبر ، فقيل : إنه كان ملِكًا عادلاً صالحًا ، ملك الأقاليم ، وقهر أهلها من الملوك ، ودانت له البلاد ، وإنه كان داعيًا إلى الله تعالى ، سائرًا في الخَلْق بالمعونة التامة والسلطان المؤيد المنصور ، وكان الخضر على مقدمة جيشه ، بمنزلة المستشار الذي هو من الملك بمنزلة الوزير . وقيل : كان ابن خالته . وذكر الأزرقي وغيره أنه أسلم على يد إبراهيم عليه السلام ، فطاف معه بالكعبة مع إسماعيل . ورُوي أنه حج ماشيًا ، فلما سمع إبراهيم عليه السلام بقدومه تلقاه ودعا له ، وأوصاه بوصايا . ويقال : إنه أُتي بفرس ليركب ، فقال : لا أركب في بلد فيه الخليل...........
وقال مجاهد : ملك الأرض أربعةٌ : مؤمنان وكافران ، فالمؤمنان : سليمان وذو القرنين ، والكافران : نمرود وبختنصر
وأما ذو القرنين الأصغر ، وهو الإسكندر اليوناني

فرُوِيَ انه لما مات أبوه جمع مُلْكَ الروم بعد أن كان طوائف ، ثم قصد ملوك العرب وقهرهم ، ثم مضى حتى أتى البحر الأخضر ، ثم عاد إلى مصر ، فبنى الإسكندرية وسماها باسمه ، ثم دخل الشام وقصد بني إسرائيل ، وورد بيت المقدس وذبح في مذبحةٍ ، ثم انعطف إلى أرمينية وباب الأبواب ، ودان له العراقيون والقبط والبربر ، واستولى على ملوك الفرس ، وقصد السند وفتحه ، وبنى مدينة سرنديب وغيرها ، ثم قصد الصين ، وغزا الأمم البعيدة ، ورجع إلى العراق ومرض ومات .
البحر المديد جزء 3 صفحه 428


وأخرج أبو الشيخ وابن مردويه عن عبيد بن عمير ، أن ذا القرنين حج ماشياً فسمع به إبراهيم فتلقاه .
الدر المنثور ج6 ص403


كذا نسبه ابن عساكر المقدوني اليوناني المصري باني الإسكندرية الذي يؤرِّخ بأيَّامه الروم ، وكان متأخِّراً عن الأول بدهر طويل ، وكان هذا قبل المسيح بنحوٍ من ثلاثمائة سنة ، وكان وزيره أرسطاطاليس الفيلسوف ، وهو قتل دارا بن دارا [ ملك ] ملوكِ الفرس .
وإنما نبهنا على هذا؛ لأنَّ كثيراً من الناس يعتقد أنهما واحدٌ ، وأن المذكور في القرىن هو الذي كان أرسطاطاليس وزيرهُ ، فيقع بذلك خطأ كثير؛ فإنَّ الأول كان مؤمناً عبداً صالحاً ، وملكاً عادلاً ، وكان وزيره الخضر - عليهما السلام - وكان نبيًّا ، وأمَّا الثاني فكان مشركاً ، وكان وزيره فيلسوفاً ، وكان بين زمانيهما أزيد من ألفي [ سنة ] فأين هذا من هذا؟
اللباب في علوم الکتاب ج11 ص12


أن ذا القرنين هذا : ليس هو الإِسكندر المقدونى الملقب بذى القرنين . تلميذ أرسطو ، فإن الإِسكندر هذا كان وثنيا . . بخلاف ذى القرنين الذى تحدث عنه القرآن ، فإنه كان مؤمنا بالله - تعالى - ومعتقدا بصحة البعث والحساب .
والرأى الراجح أنه كان عبدا صالحا ، ولم يكن نبيا .
الوسيط لسيد طنطاوي ج1 ص 2746


وقد ذكر الأزرقي وغيرُه أنه أسلم على يدَيْ إبراهيمَ الخليلِ عليه الصلاة والسلام فطاف معه بالكعبة هو وإسماعيلُ عليهم السلام
تفسير ابي سعود ج4 ص 282
كون ذي القرنين في زمان إبراهيم عليه السلام ذهب غير واحد ، وقد ذكر الأزرقي أنه أسلم على يده عليه السلام
تفسير الالوسي ج11 ص 286


أن ذي القرنين المذكور في القرآن ليس هو الاسكندر المقدوني اليوناني الذي بنى الإسكندرية ، فهذا هو المتوفى عن 33 سنة ، كما في كتب النصارى ، وقد عاش قبل مولد المسيح عليه السلام ب 323 سنة.
أما ذو القرنين المذكور في القرآن فكان في زمن إبراهيم عليه السلام ،
المفصل في الرد علي شبهات اعداء الاسلام ج5 ص33


أما
ذو القرنين المذكور في القرآن فكان في زمن إبراهيم عليه السلام ،
فتاوي الاسلام سوال و جواب ج1 ص 2298
أن ذي القرنين المذكور في القرآن ليس هو الاسكندر المقدوني اليوناني الذي بنى الإسكندرية ، فهذا هو المتوفى عن 33 سنة ، كما في كتب النصارى ، وقد عاش قبل مولد المسيح عليه السلام ب 323 سنة.
أما ذو القرنين المذكور في القرآن فكان في زمن إبراهيم عليه السلام ،
فتاوي الشيخ محمد صالح المنجد ص2

اميد ته سائين جن جي معلومات ۾ اچي ويو هوندو ته اهو قصور مفتي صاحب جو نه آهي ليڪن ٻين بزرگن به ائين لکيو آهي۔​

 

[نثارابڙو]

سائين محترم عبدالرحيم صاحب! اوهانکي جس هجي پر جنهن جو اوهان ذڪر ڪيو آهي انجو ناللو ذوالقرنين قرآن شريف ۾ آهي پر سڪندر انجو نالو ڪنهن رکيو ۽ ڪڏهن پيو ۔۔۔؟؟ ٻي ڳالهه ته مفتي سڪندري صاحب تقرير ۾ ائين ناهي چيو ته هو مڪي پاڪ حج ڪرڻ آيو هو، ۔۔۔ ”بلڪ اهي لفظ چيا ته سڪندر اعظم اتان پنهنجي لشڪر سان گذريو ته ڏٺائين ته هڪ مرد ۽ انجو پٽ ڪعبي جي تعمير ڪري رهيا آهن ۔۔۔“ هي لنڪ ڳنڍيان ٿو لفظ غور سان ٻڌندا ۔۔۔۔۔ لک قرب

http://www.youtube.com/watch?v=8sgcLQHw0ck ​

 

[رحيم بخش]

سائين محترم عبدالرحيم صاحب! اوهانکي جس هجي پر جنهن جو اوهان ذڪر ڪيو آهي انجو ناللو ذوالقرنين قرآن شريف ۾ آهي پر سڪندر انجو نالو ڪنهن رکيو ۽ ڪڏهن پيو ۔۔۔؟؟ ٻي ڳالهه ته مفتي سڪندري صاحب تقرير ۾ ائين ناهي چيو ته هو مڪي پاڪ حج ڪرڻ آيو هو، ۔۔۔ ”بلڪ اهي لفظ چيا ته سڪندر اعظم اتان پنهنجي لشڪر سان گذريو ته ڏٺائين ته هڪ مرد ۽ انجو پٽ ڪعبي جي تعمير ڪري رهيا آهن ۔۔۔“ هي لنڪ ڳنڍيان ٿو لفظ غور سان ٻڌندا ۔۔۔۔۔ لک قرب​

​

سائين قبلا منهنجو حوالن مان مقصد فقط اوهان کي اهو ٻڌائڻ آهي ته سڪندر ذوالقرنين حضرت ابراهيم سان مليو آهي جو اوهان کي اشڪال هيو ته انهن جي پاڻ ۾ ملاقات ئي نه ٿي آهي
باقي ذوالقرنين جو نالو سڪندر ڪنهن رکيو ان لاء به مٿي حوالن ۾ مواد موجود آهي وڌيڪ تفسيرن ۾ پڙهي ڏسو جيئن هن حوالي ۾ به موجود آهي
حول الإسكندر ذى القرنين.. وهل كان عبدًا صالحًا ؟ أم من عبدة الأوثان ؟
يمدح القرآن الإسكندر الأكبر (ذو القرنين) كعبد صالح يؤمن بالله [الكهف: 87ـ88]

ذو القرنين: هو الاسکندر الذي ملک الدنيا.
تفسير الکشاف/ الزمخشري (ت 538 هـ)
سورت کهف آيت نمبر 84

سمي ذا القرنين لأنه طاف قرني الدنيا يعني جانبيها شرقها وغربها
و قيل: کان له قرنان، أي ضفيرتان.


مقصد بحث ڪرڻ نه آهي فقط معلومات ڏيڻ آهي ان ۾ توهان جو به قصور نه آهي ان بحث ۾ اختلاف آهي ته سڪندر ذوالقرنين جيڪو قرآن ۾ آهي اهو ڪهڙو مراد آهي ان لاء مون ايترا سارا حوالا آندا ته جيئن تصفيه ٿي سگهي باقي اختلاف راء ته دنيا ۾ رهي آهي رهندي.