راجا ڏاهر سنڌ جي جديد رياست ۽ سياست جو بنياد رکندڙ بادشاهه سارنگ زين سنڌ جي قومي ۽ سياسي تاريخ ۾ ڪن واقعن جا اثر صدين تائين رهيا آهن.جن مان ڪيترن ئي واقعن ۾ ڄڻ ته سنڌ جو ڀاڳ موڪلائي ويندو آهي. ائين سمجهو ته سنڌ نه کٽندڙ سورن ۾ هلي ويندي آهي . راجا ڏاهر جي سربراهي ۾ سنڌين جي سيڪيولر ۽ جديد سياسي نظام تحت قائم حڪومت جي خاتمو به اهڙن المين منجهان آهي جنهن کان پوءِ سنڌ اڄ به ڀوڳي رهي آهي. ڇاڪاڻ ته ان کان پوءِ مذهب جي نالي ۾ سنڌ تي ڌارين جي لوڌ ايندي رهي. مهاڀارت جي ديو ۾ به آزاد حيثيت رکندڙ سنڌ جا دروازا مذهب ۽ ملت جي نالي تي کلندا ويا ۽ اڄ تائين سنڌ عالمي يتيم خانو بڻجندي رهي آهي. جڏهن ته اڄ به سنڌين کي پنهنجي ڌرتي کان نيڪالي ملندي رهي ٿي. سنڌ مان هندن جي لڏپلاڻ به ان ئي عربن جي حملي جو تسلسل ۽ ان ئي سوچ جو نتيجو آهي جيڪا حجاج بن يوسف اختيار ڪئي هئي. راجا ڏاهر راجا چچ جو پڳدار پٽ هو. راجا چچ سنڌ جي بادشاهه راءِ سهاسي جو خاص وزير هو. راءِ سهاسي ٻڌ مت جو پيروڪار هو پر سندس خاص وزير وري پڪو برهمڻ. 14 صديون اڳ به سنڌ جي رواداري جون تاريخ ساکون پئي ڏئي.هندستان سميت دنيا ۾ اڄ به برهمڻ ۽ ٻڌ ڌرمي طور هڪٻئي جا مخالف آهن. تامل ۽ سنهالين جي جنگ جو هڪ پس منظر اهو فرق به آهي پر سنڌ ان وقت به ٻڌ ۽ برهمڻ گڏ ويهاريا جنهن دور ۾ دنيا کي جهالت نظر پئي اچي. ان وقت عيسائين، يهودين ۽ عربن جا روم، شام ۽ ٻين هنڌن تي هڪٻئي سان جهيڙا هلي رهيا هئا پر سنڌ ۾ مختلف مذهبن جا ماڻهو هڪ ٿانو ۾ کائي رهيا هئا. راءِ سهاسي جي موت کان پوءِ راجاچچ سنڌ جو بادشاهه ٿيو، ان جي وفات کان پوءِ سندس ڀاءُ تخت تي ويٺو. جنهن کان پوءِ چچ جو پٽ راجا ڏاهر سنڌ جي واڳ سنڀالي. راجا ڏاهر جي تخت نشيني کان ڪجهه وقت اڳ ڪربلا جو واقعو پيش اچي چڪو هو. بنو اميه عربستان سميت اسلامي ملڪن تي حڪومت ڪري رهيو هو. ايران سميت مختلف ملڪن ۾ کين بغاوت جو منهن به ڏسڻو پئجي رهيو هو. ان وقت بنو هاشم يعني پيغمبر اسلام جو خاندان بنو اميه حڪمرانن جي ظلم جو شڪار هو اهو تاريخ ۾ ڪنهن کان به ڳجهو ناهي. ان وقت بنو هاشم جا ڪيترائي همدرد سنڌ ۾ اچي پناهه لاءِ ويٺا.انهن ۾ محمد بن علافي به خاندان سميت راجا ڏاهر وٽ پناهه ورتي. ان کي راجا ڏاهر خاص پروٽوڪول ڏنو. اڳتي هلي نه صرف کيس خاص وزير مقرر ڪيو پر سڪي جي ٻئي پاسي سندس تصوير به لڳرائي. راجا ڏاهر جي دور ۾ سنڌ جو ڏاکڻو حصو سندس ڀاءُ حوالي هو. ڪڇ جو ڳچ حصو، مڪران ۽ ملتان ان وقت سنڌ جي حصي ۾ هئا. راجا ڏاهر سنڌ جي وحدت کي يقيني بڻائي رکيو هو. ان وقت ديبل جو گورنر لوهاڻو ٻڌ هو. درٻار ۾ علافي جهڙو مسلمان به موجود هو جڏهن ته برهمڻ هندو وزير هو. اها ان وقت جي سنڌ جي سياسي ۽ انتظامي تصوير آهي. ان وقت مذهبن، قبيلن، فرقن ۾ ورهايل دنيا ۾ سنڌ انهن ملڪن ۽ خطن ۾ هو جن ۾ مختلف مذهبن جا ماڻهو هڪ حڪومت جا انتظامي عملدار هئا. ان وقت عرب پاڻ گهرو ويڙهه ۾ ڦاٿل هئا. ان وقت عرب حڪمرانن کي محمد بن علافي گهربل هو. انهن سيلون ( سريلنڪا) کان ايندڙ سامان جي ڦر ڄاڻائي سنڌ تي حملو ڪيو. پر ان حملي جو پس منظر مال غنيمت جي نالي ۾ سنڌ جي ڦرلٽ ڪرڻ هو. سنڌ سکي ستابي هجڻ سبب ڏيهن ۾ مشهور هئي. وڏين شهنشاهيتن کي سدائين علائقا وڌائڻ ۽ وسيلن جي گهرج ٿيندي رهندي آهي. تنهن ڪري ان وقت عرب حاڪميت هڪ طرف اسپين ذريعي يورپ تائين پهتي ته ٻئي طرف سنڌ ذريعي سنڌي ( هندي سمنڊ) جي ڪناري تائين پهچڻ لاءِ حملا ڪرائي رهي هئي. ڇاڪاڻ ته حضرت عمر جي وقت کان مڪران تائين حملو ٿي چڪو هو ان وقت مڪران سنڌ ۾ هو. ان کان پوءِ به سنڌ تي 14 حملا ٿي چڪا هئا. ايران جهڙي طاقت به هڪ ٻن حملن ۾ فتح ٿي وئي پر سنڌ ان وقت به ڇهه ست وڏن ۽ ٻين ننڍن حملن کانپوءِ فتح ٿي هئي.چون ٿا ته سنڌ تي اسلام لاءِ حملو ڪيو ويو هو پر جيڪڏهن سنڌ تي اسلام لاءِ حملو ڪيو ويو هو ته سنڌ ۾ اسلام ته اڳ ۾ ئي پهچي چڪو هو. محمد بن علافي جو سڄو قبيلو به ته مسلمان هو ۽ ٻيا به موجود هئا ته پوءِ ڇو حملو ٿيو. سنڌ ۾ اسلام بابت سنڌ جي وڏي عالم ۽عالمن جو آفتاب سڏجندڙ علاما غلام مصطفيٰ قاسمي لکي ٿو. ”امام ابو حنيفا جو ڏاڏو اسلام کان اڳ واري سنڌ جي نقشي جي خيال کان سنڌي هو. شيرِ خدا حضرت علي ڪرم الله وجھھ جي هٿ تي اسلام آندائين“ اڳتي لکي ٿو..... ”جڏهن ته سنڌ ۾ اسلام وليد بن عبدالملڪ جي دور کان اڳ اچي چڪو هو. ۽ سنڌ جي فاتح غازي محمد بن قاسم جي سپھ سالاري هيٺ وليد بن عبدالملڪ جي دور ۾ پهرين صدي هجري جي آخر ۾ ٿي.“ (مقالات قاسمي، قرآن مجيد جا سنڌي ترجما ۽ تفسير، صفحو: 36 ) حملي جو ٻيو سبب ڌاڙيلن جي ڦر ٻڌائي پئي وڃي ته ڇا اڌ دنيا تي عربن کان ڦر ٿي جو حملا ڪيا ويا هئا. سنڌ جي بندر ديبل تي حملي کان پوءِ جڏهن تخت گاهه اروڙ تي ابن قاسم جو لشڪر پهتو ته ان وقت محمد بن علافي درياءُ پار ڪرڻ کان اڳ عربن جي لشڪر کي روڪڻ جي صلاح ڏني پر راجا ڏاهر اهو چئي انڪار ڪيو ته اڳرائي نه ڪئي وڃي. علافي کي عربن جي حڪمت عملي ۽ اصول ٽوڙڻ وارين حرڪتن جو اندازو هو ان ڪري ان اڳواٽ لشڪر روڪڻ جي صلاح ڏني. سيد سليمان ندوي ” سنڌ جي فتح“ ۾ لکي ٿو ته پهرين رمضان کان 10 رمضان تائين راجا ڏاهر جي درٻار جو گهيرو رهيو.ان دوران چڪريون به ٿينديون رهيون. 10 رمضان تي وڏي ويڙهه کان پوءِ راجا ڏاهر جي شهادت کان پوءِ سنڌ تي قبضو ٿي ويو. سنڌ تي ان قبضي کان پوءِ سدائين ساڳئي ڪلمي گو لشڪرن حملو ڪيو آهي.تغلق، ارغون، ترخان، مغل، نادر شاهه، مدد خان پٺاڻ توڙي شاهه شجاع مسلمان هئا ۽ سنڌ تي حڪمراني ڪندڙ به مسلمان هئا. پر پوءِ به حملا ٿيندا رهيا. سنڌ جي تاريخ ۾ راجا ڏاهر جو دور ورهين تائين ياد ڪيو ويو. اڄ راجا ڏاهر کي وڇڙئي 13 سئو سالن کان وڌيڪ عرصو گذري ويو آهي پر سنڌ جي حالتن کي ڏسي سنڌ جا ماڻهو اڄ اهڙو راڄ ۽ سماج چاهين ٿا جيڪو راجا ڏاهر جي دور ۾ هو.جنهن ۾ بنا ڪنهن مذهبي فرق ۾ سڀ گڏ هئا.
ادا واقعه ڪربلا راجا ڏاهر جي تخت نشيني کان اڳ جو نه پر 2 سال پوء جو آهي راجا ڏاهر سن 59 هه ۾ تخت تي ويٺو،جڏهن ته امام حسين جي شهادت سن 61 هه ۾ ٿي۔۔۔
راجا ڏاهر کي تنقيد جو نشانو بڻائيندڙن کان شايد اهو وسري وڃي ٿو ته سوين سال اڳ بغداد حڪومت سنڌ تي هلان ڪئي جيئن ويجهي ماضيءَ ۾ بش سرڪار افغانستان ۽ عراق تي ڪاهون ڪيون،۔مذهبي مبلغن جي نظر ۾ سنڌ تي هلان ڪندڙ صحيح ۽ افغانستان توڙي عراق تي ڪاهيندڙ غلط آهن، ان معيار کي ٻٽو نه چئجي ته ٻيو ڇا چئجي۔ 13 سئو سال اڳ بغداد حڪومت سنڌ تي حملو ڪري چيو هو ته عوام کي انصاف ڏينداسين، ساڳيو موقف بش به عراقي حملي ۾ پيش ڪيو ته محمد بن قاسم جو حملو درست ۽ بش جو حملو غلط ڪيئن ٿيو!؟ ڇا به هجي ٻئي حملا قومن جي آزاديءَ تي وار هئا
جڏهن اسلام جي آمد کان ايتري چڙ آهي ته ته پو اسلام جون اصطلاحون شهادت ۽ شهيد به هندوئن جي لا استعمال ڪرڻ ڇڏي ڏيو ۔ سنڌ ۾ ٻه وڏا قومپرست ليڊر آهن هڪ الطاف حسين جنهن پنهنجي قوم کي سنڌ ۽ سنڌين سان نفرت ڪرڻ سکائي ۽ ٻيو جي ايم سيد جنهن سنڌ ۽ سنڌو ديش جي محبت ۾ سنڌ واسين کي اسلام سان نفرت ڪرڻ سيکاري جي ايم سيد جي اسلام دشمن نظريات پڙهڻ جي لا محمد موسي ڀٽي جو ڪتاب ”جيئن ڏٺو آء مون جو ” جو مطالعو بهتر رهندو ۔ موصوف جو اهو پڻ چوڻ آهي ته جيڪڏهن سندو ديش قائم ٿيو ته راڄا ڏاهر جو پتلو ڪراچي ۾ لڳايو ويندو جنهن بت پرستي کي اسلام اڄ کان چوڏنهن سئو سال پهريائين جهالت قرار ڏيئي ختم ڪري ڇڏيو انهي جا علمبردار ڪهڙو انقلاب آڻيندا اها اسان کي خبر آهي هون به سنڌ جا سٻاجهڙا ۽ سادا ماڻهو ايترا عقل جا ڪورا به نه آهن جو قومپرستن جو ساٿ ڏين ۔ قومپرستن جي جهالت وارن نظرين ۽ ڪڌن ڪرتوتن جي ڪري سنڌي قوم انهن کي هميشه جي لا ڌڪاري ڇڏيو آهي ۔ سنڌ جي اڪثريت اڄ به سنڌ کي باب الاسلام ۽ محمد بن قاسم کي هيرو سمجهي ٿي ۔ قوم پرستن جو اقليتي نظريو رد ڪري چڪي آهي خدارا سنڌي قوم جي اڪثريت جي را جو احترام ڪري ئي خاموشي اختيار ڪريو ۔
ان جو مطلب ته اهو آهي ته ۔۔ جيڪڏهن ڪا ٻاهرين قوم ڪنهن حملو ڪري ٿي ته اها بش طريقي تي گامزن آهي ۔۔۔۔۔ خلفاء راشدين جنهن مختلف ملڪ فتح ڪيا انهن جي باري ۾ توهان ڇا چوندا ۔۔۔۔۔۔۔؟ محمد بن قاسم کان اڳ خلفاء راشدين جي زماني جن صحابي ڪمانڊرن سنڌ تي ڪاهه ڪئي ڇا اهي به بش جي طريقي تي گامزن هئا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔؟
بشير احمد صاحب دوست!اوهان جذباتي ڀانئجو ٿا،بحث مباحثي ۾ جذباتي ٿي ڪا راءِ مڙهڻ واري فرد کي بخيل ۽ چيڙاڪ ئي چئي سگهجي ٿو، ان کي اڪابر، سچيت، سنجيده ۽ سلجهيل ڪنهن به ريت چئي نه ٿو سگهجي.اها ڪسوٽي منهنجي نه پر انهن ڏاهن جي جوڙيل آهي، جن جو پرتو ۽ روشني سوين توڙي هزارين سالن کان هن ڌرتيءَ تي پوندي رهي ٿي، جيڪي وڏو نالو آهن، جن جي ذهانت جي طفيل ۽ آڌار تي ئي تاريخ کي اصل رخ ۽ نوع سان پڙهي ۽ پروڙي سگهجي ٿو.اوهان تاريخ پڙهي هوندي، پڙهندي پڙهندي انهيءَ تاريخ ۾ توهان کي هڪ نه پر اڪيچار جهول به ڏسڻ ۽ پسڻ ۾ آيا هوندا، اهي جهول اوهان کي ڇو ڏسڻ ۾ آيا؟ اوهان جي ذهن ان نقص کي ڪيئن پڪڙيو؟ ڪيئن محسوس ڪيو؟ اهي سڀ ڪسوٽيون تاريخ جي پاڙهو ماڻهن لاءِ ئي آهن.جيڪڏهن اوهان تاريخ کي اکيون ٻوٽي پڙهي ويٺا ته پوءِ اوهان ڪنهن به صورت ۾ نه سنجيده سمجهيا ويندا ۽ نه وري اوهان جي راءِ کي اهميت جي حامل سمجهيو ويندو.مثال:جيئن اوهان جي هيءَ راءِ آهي ته:1. سنڌ ۾ ٻه وڏا قوم پرست ليڊر آهن هڪ الطاف حسين جنهن پنهنجي قوم کي سنڌ ۽سنڌين سان نفرت ڪرڻ سيکاري ۽ ٻيو جي ايم سيد جنهن سنڌ ۽ سنڌو ديش جي محبت ۾سنڌ واسين کي اسلام سان نفرت ڪرڻ سيکاري جي ايم سيد جي اسلام دشمن نظريات پڙهڻ جي لاءِ محمد موسي ڀٽي جو ڪتاب ”جيئن ڏٺو آ مون“ جو مطالعو بهتررهندو ۔هاڻي جيڪڏهن اوهان جي مٿي ڄاڻايل راءِ جو پوسٽ مارٽم ڪجي ته اها بي معنيءِ ئي نظر ايندي، اوهان چوندا ته اهو وري ڪيئن؟ ان جو جواب اوهان کي ٻيا ڪيئن ۽ ڪهڙي ريت ٻڌائن پر آئون جابراڻي نموني سان نه پر صابراڻي انداز سان ئي ڏيندس.ڏسو ادا! اهو طئي آهي ۽ زميني حقيقتون به ان سان مماثلت ۽ مطابقت رکن ٿيون ته الطاف حسين ۽ جي ايم سيد ٻه وڏا بهادر ۽ پنهنجي پنهنجي ماڻهن (قوم) سان سچا هئا ۽ آهن، الطاف حسين ڪڏهن به اڙدو ڳالهائيندڙن کي سنڌين سان نفرت ڪرڻ نه سيکاري ۽ نه وري جي ايم سيد سنڌ واسين کي اسلام کان نفرت ڪرڻ سيکاري، جيڪڏهن الطاف حسين نفرت جو ٻج چٽي ها ته پوءِ سنڌي ۽ اڙدو ڳالهائيندڙ هڪ گهر جي ڇت هيٺان ڪيئن گڏ رهن ها، سنڌ ۾ رهندڙ ٻه مستقل آباديون سنڌي ۽ اڙدو جي وچ ۾ جيڪا وڇوٽي ۽ وٿي هئي يا ٿوري گهڻي آهي به اها الطاف حسين جي ڪارڻ نه پر تاريخ جي بي رحم ڪردارن جي حامل خاص ڪري جماعت اسلامي جي بدولت آهي. ڀارت کان لڏي سنڌ ۾ پکڙا اڏي ويٺل 65 سال اڳ واري پيڙهي جنهن جي خمير ۾ جماعت اسلامي نفرت جو زهر ڀريو، اهو زهر الطاف حسين ۽ ان سان گڏ اڙدو جي ترقي پسند اديبن ۽ شاعرن ڪڍڻ ۾ اهم ڪرادار ادا ڪيو، شايد اوهان تاريخ جو بغور اڀياس ناهي ڪيو نفرت ڪيفيت آهي ۽ ڪيفيت وقتي ٿئي ٿي پر جماعت اسلامي ۽ ان جي حوارين سنڌ ۽ سنڌين کي جهڙي ريت جڳ جهان ۾ ذليل ۽ خوار ڪيو، اها ڪيفيت نه هئي پر اها شعوري طور هڪ قوم جي ڪرادر ڪشي هئي، اها ئي ڪرادر ڪشي اڄ تائين سنڌين جي ٿئي پئي، ان ڪرادر ڪشيءَ کي ختم ڪرائڻ ۽ سنڌي قوم جو ڪنڌ اوچو ڪرڻ لاءِ جي ايم سيد اڪيلي سر ميدان تي لٿو ۽ ڏسندي ڏسندي هن جي سٿ ۾ ست، سورنهن، ستاويهه، ستيتاليهه، ستاهٺ ۽ ايئن سوين ماڻهو گڏ ٿيندا ويا اڄ اهي سوين نه هزارين به نه پر لکين آهن.جي ايم سيد نه رڳو سنڌين کي پر جڳ جهان وارن کي ٻڌايو ته سنڌي غيرت مند قوم آهي، اها قوم هڪ نياڻي کي ستن قرآنن برابر سمجهي ٿي، اها عربن وانگر وحشي ناهي، اها جاهل ناهي، اها پيار ڪندڙ، دل نواز قوم آهي، هن قوم ڪنهن تي به حملو ناهي ڪيو، ڪٿي به دنگو فساد ناهي ڪيو، ڪڏهن به مذهب جي آڙ ۾ ماڻهن کي ناهي ويڙهايو. جي ايم سيد پنهنجي قوم کي پنهنجن سورمن بابت ڄاڻ ڏني ۽ ٻڌايو ته ڀٽائي توهان جو هيرو آهي، راجا ڏاهر توهان جو وطن دوست سورمو آهي، مخدوم بلاول توهان جو سرواڻ آهي.سنڌ ۽ سنڌي اسلام کان اڳ جا آهن، اهي هزارين سالن جي تاريخ ۽ تهذيب جا پيڪر آهن.دوست!اوهان محمد موسيٰ ڀٽي جي ڪتاب جو حوالو ڏنو آهي محمد موسيٰ ڀٽو ڪنهن به مڃيل اداري يا يونيورسٽي جو نه ڪي شاگرد آهي ۽ نه وري عالمي يا علائقائي سطح تي اهميت جي حامل آهي جڏهن ته ان جي ذهني ڪشادگي جو اندازو ان مان ئي لڳائي سگهجي ٿو ته محمد موسيٰ جي نظر ۾ اسلام جا دشمن سنڌي آهن. هن جي نظر ۾ هندو ئي اسلام جو وڏي کان وڏو دشمن آهي، جڏهن ته سنڌ ۽ سنڌين جا دشمن هن جي نظر ۾ اسلام جا ڪمانڊر، هڏڏوکي ۽ انسانيت جا گهڻ گهرا آهن۔ هن جي نظر ۾راجا ڏاهر اسلام دشمن آهي ۽ محمد بن قاسم اسلام کي سر بلندر ڪندڙ. اها ئي اڇاتري سوچ کڻي محمد موسيٰ ۽ هن جي مڪتب فڪر جا ماڻهو سنڌين کي جڳ جهان ۾ خوار خراب ڪندا رهيا ۽ ڪندا اچن پيا.اوهان موجب:”سنڌ جي اڪثريت اڄ به سنڌ کي باب الاسلام ۽ محمد بن قاسم کي هيرو سمجهي ٿي“ اها راءِ اوهان ڪيئن مرتب ڪئي هڪ سڄي قوم لاءِ اوهان اهو چئو ته سنڌ باب الاسلام ۽ محمد بن قاسم هيرو آهي، جڏهن ته سنڌ جو عوام محمد بن قاسم کي ڦورو سمجهي ٿو ۽ سنڌ کي باب الاسلام بدران پيرن فقيرن جي سنڌڙي سڏيندي ۽ سنسار وارن کي سڃاڻپ ڪرائيندي فخر ڪري ٿو۔اوهان خلفاءِ راشدين جي ايام ڪاري ۾ انسانن کي تلوارن سان ڳڀا ڳڀا ڪري لاش ڳجهن کي کارائيندڙ قاتلن ۽ جلادن کي اسلام جو ڪمانڊر سڏي ثابت ڪيو ته توهان تاريخ کي طوطي وانگر ئي رٽي پڙهيو آهي، تاريخ کي شاگرد جي حيثيت سان ناهي پڙهيو، جيڪڏهن اوهان تاريخ کي هوشيار شاگرد جيان پڙهو ها ته هوند توهان کي تاريخ جون اهي خوني ڳليون ياد اچي وڃن ها جن ۾ سنڌي عورتن کي بغدادي فوج پڪڙي ڇيرن سان ڇاتيون ڇاڻيون، بغداد ۽ بصري شهر جي ڳاڙهي بازارن ۾ سنڌياڻين کي نيلام ڪيو، سنڌي پٽڪن وارن جي ڪنڌ ۾ ڳارو وجي انهن خوني ڳلين ۾ گهمايو، کير پياڪ ٻارن کي قتل ڪيو جوان چوڪرين کي حرم جو عيش ڪده بڻايو، جوان جماڻ سنڌين کي گهوڙن جي سنبن هيٺان لتاڙي غلامي جي غليظ پاڻي سان وهنجاريو، اها ئي غلامي جيڪا اڄ اوهان جي ذهن مان نڪري پنهنجي قوم کي گاريون ڏيڻ تي مجبور آهي.
سائين نثار ابڙو صاحب کي گذارش آهي ته محترم بشير احمد صاحب جي خيالن تي روشني وجهي۔۔ شايد مون جهڙن جي ڪجهه رهنمائي ٿئي۔۔جيڪڏهن قومپرستي جهالت وارو نظريو آهي ۽ سنڌي قوم ان نظريي کي رد ڪري چڪي آهي ته پوء قومپرستي جو ايترو روڄ راڙو ڇو؟
