2901 اٽيچمينٽ ڏسو ورسيءَ جي مناسبت سان گوبند مينگهواڙ اڄ ان ماڻهوءَ کي وڇڙئي ڀريا ٽي سال ٿيا آهن، جنهن پنهنجي مُني صديءَ جيتري حياتي گوتم جي اڪيلائيءَ جيان گذاري هئي. هُو، جنهن کي عطائين سان ڀريل هن سماج ۽ ادب جي ذري ذري تي ڏاڍي ڪاوڙ هئي. هُو، جيڪو سنڌ ۾ هڪ عرصي تائين Sanity (هوشمندي/ سياڻپ) جو نمائنده آواز هو، تنهن لاءِ ڪرشن کٽواڻيءَ چيو هو ته، ”هر سنڌي ماڻهوءَ کي زندگيءَ ۾ هڪ ڀيرو هُن سان ضرور ملڻ کپي“ ۽ جنهن لاءِ نڀور جوانيءَ ۾ جهان ڇڏي ويل سنڌ جي انتهائي ذهين ليکڪ گنهور جتوئي لکيو هو ته، ”هيءَ حياتي، جنهن ۾ وڇوڙا آهن، اڪيلائيون آهن ۽ دوست نما دشمن آهن، ان ۾ هُن جهڙي جينيئس جو هئڻ جيئڻ لاءِ وڏي وٿ آهي“ ۽ جيڪو سڄي ڄمار قرت العين حيدر جي ان وصف تي پورو لٿو هو ته، ”اديب هميشه مِس فِٽ هوندو آهي“ ۽ جنهن پڇاڙڪن ڏينهن ۾ پنهنجي لاءِ لکيو هو ته، ”جيتوڻيڪ منهنجي ۽ ڪينيڊا جي جڳ مشهور مزاحيه ليکڪ اسٽيفن ليڪاڪ جي دور ۾ لڳ ڀڳ 40 ورهين جو فرق آهي پر زندگيءَ اسان ٻنهي کي هڪجهڙو ۽ هڪ جيترو خوار خراب ڪيو“. ۽ جنهن مرڻ کان گهڻو اڳ ۾ چيو هو ته، ”منهنجي قبر جي ڪتبي تي هي اکر لکيا وڃن“، جيڪو شايد هن جو سڀ کان بهترين تعارف پڻ آهي؛ Jack of all trades, Man, Animal, Legend Abdul Haleem Brohi. سنڌي، اردو ۽ انگريزي ٻولين تي هڪ جيتري دسترس رکندڙ هن من موجي ليکاريءَ جي 1936ع کان 2010ع تائين جي ڊگهي عرصي تي ڦهليل زندگيءَ جي ڪهاڻي سندس لکڻين جيان ئي نرالي آهي. حليم بروهيءَ جي سنڌ ۾ نمايان سڃاڻپ توڻي جو هڪ مزاحيه ادب جي ليکڪ جي هئي پر سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ لاءِ هُن جيتري سنجيدگي هُن کان پوءِ ورلي ئي نظر اچي ٿي. هُن جا مُخالف سندس ان سڃاڻپ جي حساب سان کيس ”مشڪرو“ سڏيندا هئا، پر هن جو مزاح ۽ حياتي پاڻ ۾ ڳنڍيل ۽ ڪاميڊي ۽ ٽريجڊيءَ جو خوبصورت سنگم هئڻ ڪري ڪنهن مزاحيه ادب جي ليکڪ جي ان ڳالھه تي پورا ٿي لٿا ته، ”منهنجو مزاح مڪئي جي سنگن جيان آهي، جن کي جيئن سيڪ اچي ٿو ته اهي ڦُلا بڻجن ٿا“. پر حليم کي گهڻو سيڪ سندس سنجيده ڪم جي عيوض آيو ۽ دنيا جي هر مزاحيه ادب جي ليکڪ جي شڪايت جي ابتڙ هو شايد ان قسم جو اڪيلو ليکڪ هو، جنهن کي هن جي ڪيترن ئي همعصرن نه رڳو ”سيريس“ ورتو پر ساڻس آخر تائين وير به جاري رکندا آيا. هو پاڻ چوندو هو ته منهنجو مزاحيه ادب جي ليکڪ هجڻ وارو پاسو حالتن جي پيداوار آهي. 70ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن سنڌ جي ڳچيءَ مان ون يونٽ وارو طوق تازو ٽُٽو هو ۽ سنڌ جو قومپرست لڏو سنڌ جي قديم تهذيبي ورثي کي اُجاگر ڪرڻ واري مهم تي لٿل هو، ته حليم پنهنجي پهرين ”بغاوت“ ڪندي سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ ادب تي بنھه غير جانبدار انداز سان لکي سنڌ جي ”سڄاڻ ڌرين“ کي ڪاوڙائي وڌو هو. گهڻو پوءِ ”حليم بروهي ريويوز“ جي سِري سان ڪتابي شڪل ۾ آيل سندس اهي مضمون اڄ به سنڌ جي تاريخ، ثقافت ۽ جاگرافيءَ جو اڻ ڌريو تجزيو آهن. پنهنجي نالي جي معنيٰ جي ابتڙ حليم پنهنجي زندگيءَ ۽ لکڻين ۾ ڪڏهن به ڪنهن سان رعايت نه ڪئي ۽ آخر تائين پنهنجو هڪ باغي ليکڪ وارو اميج برقرار رکيو. ٽوڙي مروڙي پيش ڪيل تاريخ کي سچ جي ساهميءَ ۾ رکي ادبي دنيا جي بُتن کي ڀور ڀور ڪندڙ، ڪاوش جي هن صفحي تي ورهين تائين تواتر سان ڀرپور مزاحيه ڪالم لکندڙ ۽ سڀ کان گهڻو پڙهيو ويندڙ ليکڪ هئڻ کان وٺي سنڌ جي ادبي لڏي جي ”پرسونا نان گريٽا“ هئڻ تائين حليم جي سڃاڻپ جا سوين حوالا هئا، جن کي هن پاڻ به گهڻو ”انجواءِ“ ڪيو. هو واقعي ئي هر فن مولا هو. هڪ بهترين ناول، ڪيترائي شاندار افسانا ۽ ٻولي، ساهت، تاريخ ۽ جاگرافيءَ تي ڪيل هن جو Extensive (وسعت وارو/ جامع) ڪم ڏسي حيرت ٿئي ٿي. حيرت ته هاڻي انٽرنيٽ ۽ موبائل ۾ رومن سنڌيءَ ۾خوشي ۽ آسانيءَ سان پنهنجو ڪار وهنوار هلائيندڙن تي به ٿئي ٿي، جن حليم کي حياتيءَ ۾ ڪٿان جو نه ڇڏيو هو. ڪنهن به قسم جي نظرياتي ڇاپ کان آجي ۽ هڪ مڪمل ماڊرنسٽ سوچ واري قلمڪار هئڻ جي ناتي هن سنڌ جي تاريخ، ادب ۽ سماج جي انهن سڀني لاڙن کي شدت سان رد ڪيو، جن موجب اسان جهڙو ”باڪمال“ دنيا ۾ ٻيو ڪير به ڪونهي! هن جو سڄو سنجيده توڻي مزاح وارو لٽريچر حقيقتن سان رُوشنائي ۽ انهن ڏانهن فراخدليءَ سان هٿ وڌائڻ جي دعوت آهي. هاڻ ته سوشل ميڊيا جو زمانو آهي، جتي هر ماڻهوءَ جي هر نئين ڳالھه، هر نئين خيال تائين نه رڳو رسائي آهي پر هر ماڻهوءَ کي پنهنجي راءِ ڏيڻ جو به حق حاصل آهي ۽ جتي ان ڳالھه جي آجيان ڪرڻ وارا به ڪجھه ملي ئي وڃن ٿا پر حليم پنهنجي عمر جو هڪ وڏو حصو ان دور جي ٻولي ۽ ادب جي ”ٽارزنن“ کي منهن ڏيندي اهڙي اڪيلائيءَ ۾ گذاريو، جڏهن ڪجھه ”سر ڦرين“ نوجوانن کان سواءِ ڪير به سندس ڳالھه جي تائيد ڪرڻ وارو نه هو. گهڻو پوءِ جڏهن موسمون مهربان ٿيون ته هُن لکيو؛ ”هڪ زماني ۾ مون کي ڌڪاريندڙ لکين سنڌي ڳالهائيندڙ هئا، جيڪي هاڻي گهٽجي هزارن ۾ ٿيا آهن. مون کي ذاتي طرح ڌڪارڻ لاءِ ماڻهن وٽ هزارين ذاتي سبب آهن پر منهنجي ڪنهن به ڪيل ڪم کان نفرت ڪرڻ لاءِ ڪنهن هڪڙي فرد وٽ به ڪو غير ذاتي سبب ناهي. ڪنهن ڏينهن مان اوهان کي چوندس ته ٿورو ماٺ ڪريو ته مان سمهي وٺان ۽ پاسو ورائي مري ويندس.“ حليم بروهي هليو ويو پر سنڌي ادب ۽ تاريخ نويسيءَ ۾ جنهن عقليت پسنديءَ لاءِ هن اڪيلي سر جهيڙيو هو، تنهن جا اولڙا اسان کي هاڻ هتي هُتي نظر اچي ٿا وڃن. سدائين مُخالف هوا جي سامهون بيٺل حليم جي زندگيءَ ۾ به اهو سڀ ڪجھه هو، جيڪو هر جينيئس ۽ وَکري ماڻهوءَ جو مُقدر بڻايو ويندو آهي پر انهن سڀني ڏکيائين، پيڙائن ۽ ڌڪار باوجود هُن ڪڏهن به هار نه مڃي ۽ مثالي مستقل مزاجيءَ سان سنڌي ساهت جي کيتر ۾ جديد لاڙن کي متعارف ڪرائيندي ان کي دنيا سان هم آهنگيءَ جي دڳ تي آڻڻ لاءِ پاڻ پتوڙيو. اهو وقت پري ڪونهي جڏهن سنڌ پنهنجي هن ”سودائي“ پٽ جي ڪم تي ناز ڪندي. پنهنجي حياتي مرضيءَ موجب ۽ هڪ وڏي ”سيليبريشن“ سان گذاريندڙِ حليم پنهنجي موت کي انتهائي ”لو پروفائل“ ۾ رکڻ جي تاڪيد ڪئي هُئي ۽ اطمينان جي ڳالھه آهي ته ان ئي ڪيفيت ۾ هن جي ورسيءَ جا ڏينهن ايندا ۽ گذرندا ٿا وڃن. هُن جيان ئي سڄي ڄمار مِس فِٽ رهندڙ دهلي درٻار جي شاعر مرزا نوشا جون سٽون هن مُنفرد انسان ۽ يگاني ليکاريءَ جي حياتيءَ جو خوبصورت احاطو ڪن ٿيون؛ نه جانون نيڪ هون يا بد هون، پر صحبت مخالف هي، جو گُل هون تو صحرا مين، جو خس هون تو گُلشن مين.
تمام سٺو ۽ جامع ليک آهي۔ ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته حليم بروهي جي مزاح پويان ڪڙو سچ لڪيل هوندو هو ۽ ڇا ته سندس مشاهدو هيو. پر اسان وٽ اهڙن ماڻهن جو قدر ناهي۔
حليم تنهنجو ڊسٽرپ ڪرڻ سُٺو لڳي ٿو۔۔ حفيظ ڪنڀر حليم! تو کي ڪنهن چيو آهي ته تون هتي آئينا وڪڻ، تون انڌي ماڻهو جيان هاٿي جي سونڊ تي هٿڙا ڦيري ماڻهن کي Euvake, Euvake ڪري رڳو اهو ٻڌائين ها ته هاٿي نرم، نرم، ڊگهو ڊگهو ٿيندو آهي، يا هاٿي جي ڪنن تي هٿ ڦيري هاٿي جي بدني بناوت بابت ماڻهن کي اهو ”علم“ بخشين ها ته هاٿي ان ڇڙڻ جي ڇڄ جهڙو ٿيندو آهي ته ڪيترو نه عظيم هجين ها، بلڪه تنهنجي چڙ واري لهجي ۾ عظيم ۽ قديم هجين ها. توکي ڪنهن چيو آهي ته تون پنهنجي ”چريائپ“ جو لکت ۾ ويهي اعتراف ڪر؟ ڏٺئه هاڻي تون ”علامه“ به نٿو ٿي سگهين، سنڌ جو اهڙو عظيم فلسفي به نٿو ٿي سگهين، جنهن جي لکڻين ۾ پندنامن ۽ اخلاق نامن جون هتان هتان چتيون هجن، اهڙو عظيم فلسفي ٿي وڃين ها، جنهن جو ڪو به فلسفو نه هجي ها. تون اهڙو ”جيئو“ ڇو ٿيڻ ٿو چاهين جيڪو نانگن جي ٻرن ۾ هٿ وجهي پوءِ جيئرو رهڻ جي تمنا ڪندو هو. يار تون عجيب ليکڪ آهين، جيڪو پنهنجي لکڻي ۾ چوي ٿو ته اوهان کي منهنجون لکڻيون نٿيون وڻن ته نه پڙهو. جڏهن ته اڄوڪي دور ۾ ماڻهو پنهنجي لکڻي ڪنهن اخبار ۾ ڇپائي دوستن کي موبائيل فونن تي ميسيج ڪندا آهن ته منهنجو آرٽيڪل پڙهو. شايد تو کي پڪ آهي ته اهي سڀ ماڻهو تنهنجون لکڻيون پڙهن ٿا، جيڪي تنهنجي ڪنهن به سوال جو جواب نٿا ڏين ۽ ڏئي به نٿا سگهن. ”عظيم قديم“ اديب ٿيڻ لاءِ تون جن نسخن کي ڄاڻين ٿو، اهي نسخا خود تي استعمال ڪرين ها ته ڪنهن گورنر، وزير اعظم طرفان توکي انعام اڪرام به ملن ها، ڪنهن چيئر جو چڱو مڙس به هجين ها. ٻيو نه ته به ممتاز مرزا آڊيٽوريم ۾ جاگيردارانه روايتون برقرار رکندي تنهنجي تاج پوشي ۽ پڳڙ پوشي ته ڪئي وڃي ها. رٽائرمينٽ ته تنهنجي ويجهو به ڪو نه اچي ها. خاص پيڪيج ملي ها، سرڪار جي ڳچي ۾ تنهنجي پگهار جا لک رپيا مفت ۾ هجن ها. پر تون عجيب ماڻهو آهين، جو ماڻهن کي اها تسلي به نٿو ڏين ته اوهان دنيا جي قومن ۾ هميشه عظيم رهيا آهيو، ڇو ته موئن جو دڙو اوهان وٽ آهي. مون کي لڳي ٿو ته سڀاڻي کان تون موئن جي دڙي پٺيان به پئجي ويندين، جنهن جي اسڪرپٽ کي نيٺ De-code ڪيو ويو آهي. توکي خبر آهي ته موئن جي دڙي ۾ به اها ساڳي ٻولي ائين بلڪل ائين ڳالهائي ويندي هئي، جيئن هينئر هالا جا ميمڻ، بدين جا چٺا، حيدرآباد جا مرزا، عمرڪوٽ جا ڪنڀار ۽ جنهاڻ جا جوڻيجا ٿا ڳالهائن. توکي آخر ٻولي جي ماهرن جي اها ڳالهه منظور ڇو ناهي؟ آخر ڪهڙو حرج آهي، جو تون اهو به مڃڻ لاءِ تيار ناهين ته سنڌي ٻولي اسماعيلي داعين اچي ٺاهي هئي. ڀلا اهو نٿو مڃين ته گهٽ ۾ گهٽ اهو ته مڃ ته سنڌي ٻولي سومير ۽ اُر کان انهن عربن آندي جيڪي ”سنڌ جا سومرا“ هئا. حليم! تون ته موئن جي دڙي جي ڍڳي گاڏي کي مڃڻ لاءِ تيار ناهين هيڏو ڪبير گناهه! تو کي خبر ناهي ته جيئن هي ڌرتي ڍڳي جي سڱ تي بيٺي آهي، تيئن موئن جي دڙي جي تهذيب انهيءَ ڍڳي گاڏي تي بيٺي آهي، جنهن لاءِ تون چوين ٿو ته انهيءَ ڍڳي گاڏي ۾ ڍڳا ڪو نه جوٽبا هئا ۽ مٿان وري اهو پاپ پيو ڪرين، بلڪه تهذيبي پاپ پيو ڪرين ته موئن جي دڙي ۾ هاٿي ڪو نه هو. توکي خبر ناهي ته پاڻ ماڻهن ”ڦيٿو“ ايجاد ڪري دنيا ۾ ٽيڪنالاجي متعارف ڪرائي هئي، جنهن خطي جا ماڻهو ڦيٿو جوڙي سگهن ٿا، انهيءَ خطي ۾ هاٿي ڇو نٿو ٿي سگهي!؟ حليم! توکي عجيب ڪو نٿو لڳي جو پنهنجي لکڻين ۾ اسٽيفن لي ڪاڪ، آسڪر وائلڊ، عمر ضيا جا حوالا وتين ڏيندو؟ توکي جڏهن خبر آهي ته هتي مزاح نه پر مشڪري هلندي آهي، ته پوءِ اسٽيفن لي ڪاڪ جا حوالا ڇا جي لئه؟ ماڻهو تنهنجي ان مزاح کي جنهن کي پڙهندي مرڪندي کلندي اکين مان ڳوڙها هاري ويهي ٿو رهي. ان مزاح کي به ”مشڪري“ سمجهن ٿا ته پوءِ تون انهن ماڻهن کي ڪهڙا ويهي ٿو حوالا ٻڌائين!؟ توکي اها به خبر هوندي ته سنڌي شاعري ۾ ”شاعراڻو فلسفو“ ”ڪوٽ ڪوٽ ڪه“ ڀريل آهي ته عمر خيام ڇو؟ ماڻهو تنهنجا ڪالم پڙهن ٿا، مرڪن ٿا، سوچن ٿا، انهن کي به سڃاڻن ٿا، جيڪي تنهنجي سوالن جا جواب نٿا ڏئي سگهن، جن کي تو ”مناظري بازي“ بجاءِ لاجواب ڪري رکيو آهي، پر توکي خبر به آهي ته جڏهن پاڻ وٽ سوال اهم ناهي رڳو جواب اهم آهي ۽ ڏسين نٿو ته هرڪو جواب ڏيڻ ۽ جواب ٻڌڻ ۾ پورو لڳو پيو آهي. جنهن کي جواب نٿو اچي، اهو به جواب ڏيڻ ۾ مصروف آهي ته پوءِ توکي ڪنهن چيو آهي ته تون وڃي اهڙا سوال اڇلاءِ جو ذهن ڌوڏجي وڃن؟ لڳي ٿو ته تون انهيءَ راز کي سمجهين ٿو ته ماڻهن جا ذهن لوڏڻ يا انهن کي ذهني طور ڊسٽرپ ڪرڻ هزار ڀيرا انهيءَ ڪري بهتر آهي جو اهي پراڻي ردي، وهمي، جاهلانه، تصورن مان نڪرندا. ان ڪري تون ماڻهن کي ڪا تسلي ڏيڻ لاءِ تيار ناهين. اڄ ڏينهن تائين تون ماڻهن کي اها تسلي دهرائي ڏيڻ لاءِ تيار ناهين. اڄ ڏينهن تائين تو ماڻهن کي اها تسلي دهرائي دهرائي ڏئي ڇو خوش ناهي ڪيو ته هر شيءِ اسان کان شروع ٿي. گوريلا جنگ اسان شروع ڪئي ۽ دنيا جي وڏي ڍنڍ ۽ قبرستان به اسان وٽ آهي. نيشنلزم جي جذبي تحت دنيا جي تاريخ کان ماڻهو اکيون ٻوٽي جاهلاڻي خمار جو مزو وٺي رهيا آهن ته اهو مزو ڇو ٿو ڦٽائين چريا! ماڻهو سنڌي ٻولي جي بقا تي ڳالهائي ڳالهائي پنهنجن نسلن کي انگريزي ۾ تعليم ڏئي رهيا آهن. اهي ساڳيا ماڻهو پنهنجي موبائيل فون سيٽن تان تنهنجي ئي الفابيٽ (ذري گهٽ) ۾ هڪٻئي کي ميسيج به ڪري رهيا آهن. (ذري گهٽ) تنهنجي ئي الفابيٽ ۾ نيٽ چيٽ ڪن ٿا ته پوءِ ڇو ٿو مٿو هڻين!؟ خوامخواهه اهڙن ادارن تي آڱر کڻي ڇو ٿو پنهنجو وقت ضايع ڪرين، جن ادارن ”ماڪوڙي“ جهڙي اهم سبجيڪٽ تي لکين رپيا ڏئي ڪتاب ڇپائي ردي خانن حوالي ڪري ڇڏيا ۽ پنهنجي کاتي جو ڪريڊٽ اهو ٺاهيائون ته ماڪوڙي تي سنڌي ۾ ڪتاب ڇپجي پڌرو ٿي چڪو آهي؟ تون جيڪڏهن اهڙن ادارن جا ”ڪوريئڙي“ تي ڇپيل ڪتاب نٿو پڙهين ته نه پڙهه پر ڪوريئڙي يا نوريئڙي تي ڇپيل ڪتابن مان ڪنهن جو روزگار هلي رهيو آهي ته توکي ڇو اعتراض آهي؟ حليم! هتي هر تباهي ”ابي“ جو خطاب حاصل ڪرڻ واري ڊوڙ سبب ٿي آهي. ڪنهن کي ڪجهه نه ڪجهه ٿيڻو آهي. ڪو ڪنهن علم جو ”ابو“ ٿي ويهي رهيو آهي ته ڪو ڪنهن شعبي جو باني ٿيڻ جي چڪرن ۾. ڏسين ڪونه ٿو ته اسان وٽ سائين جو لقب انهن وٽ ئي آهي، جيڪي ڪتاب جو مهورت ڪن ٿا. اهي سائين هر هنڌ موجود آهن. اجرڪون ڳچين ۾ گل ٽيبلن تي، ڊائيس مائيڪ، کلندڙ، ڏند ٽڙيل فوٽا، ۽ سائين جا خطاب. فقير منش! تون ته انهيءَ سلسلي ۾ ايتري محنت به نٿو ڪري سگهين، پوءِ ڇو ٿو انهن کي ڊسٽرب ڪرين؟ جڏهن توکي خبر به آهي ته دنيا جي علمي ادبي حلقن ۾ ائين ناهي ٿيندو ۽ اهو هو به ڄاڻن ٿا ته اديبن جي تاجپوشي ۽ پڳڙ پوشي ڪنهن هنڌ ناهي ٿيندي. پوءِ به تون ويچارن جي منهن جو پاڻي وٺڻ جي مهم تي ڇو لڳو پيو آهين؟ دل جي ڳالهه ٿو ٻڌايان، جيڪا تون خود لکندو رهيو آهين، انهيءَ کي ٿو دهرايان، تون ڪو نه سڌرندين! ۽ هاڻي سڌرڻ جي ڪوشش به نه ڪجانءِ. جيڪڏهن سڌرين ته اهڙو ئي ٿي ويندين، جن مان ماڻهو عبرت حاصل ڪري رهيا آهن. اسان کي تون اهڙو ئي اڻ سڌريل، چيڙاڪ، بخيل، ذهن جنجهوڙيندڙ کپين ٿو. اڄ نه پر هميشه لاءِ گهرجين ٿو. اسان کي تنهنجا جواب به گهرجن ٿا، پر انهي کان وڌيڪ تنهنجا اٿاريل اهي سوال گهرجن ٿا، جن کي ٻڌي ڪن تپي وڃن ۽ مٿا چڪرائجي وڃن. البيلا حليم! من موجي حليم! کرا حليم! کهرا حليم! مون کي معلوم آهي ته ڏهه سال اڳ هنن ئي صفحن تي علي قاضي تو لاءِ لکيو هو ته”آئون حليم جي تعريف ڪرڻ لاءِ هن جي مرڻ جو انتظار نٿو ڪري سگهان“ اڄ جڏهن علي صاحب سان انهيءَ جملي جي تصديق لاءِ تو بابت ڳالهه ٻولهه پئي ڪئي ته مون کي ”ڪانٽيڪٽ“ فلم جي اها هيروئن ياد اچي وئي، جيڪا پنهنجي پيءُ جي روح سان ملاقات ڪرڻ لاءِ ڪنهن خوبصورت گرهه تي پهچي وئي هئي، پر جڏهن واپس زمين تي لٿي ته کيس گرهه تي موڪلڻ وارا سڀ ماڻهو سندس ڪنهن به ڳالهه تي اعتبار ڪرڻ لاءِ ان ڪري تيار نه هئا جو خلائي سفر دوران زمين سان واسطو ڪٽجي چڪو هو. هوءَ روئيندي رڙندي ويساهه ڏيارڻ جي ڪوشش ڪندي رهي، پر سڀني کيس رد ڪري ڇڏيو. جڏهن ٻاهر لڙڪ لاڙيندي نڪتي ته سامهون سندس محبوب بيٺو هو، انهيءَ کان بي دلي سان پڇي ٿي ته تون به ويساهه نٿو ڪرين ته آئون خلائن جي هن پار هڪ خوبصورت شادي تي پنهنجي پيءُ سان ملي آئي آهيان. هوءَ چوندو اٿس ته ”آئون توتي ويساهه ڪريان ٿو، تون صحيح آهين“ ۽ هوءَ پاگلن جيان رڙيون ڪري چوڻ لڳندي آهي ته ”مون کي هاڻي ٻين جي ويساهه جي پرواهه ڪونهي“. توکي ڇا ٻڌايان حليم! مون کي تنهنجي جينئس هجڻ تي اڄ به اهڙو ئي ويساهه آهي، جهڙو علي قاضي کي ڏهه سال اڳ هو ۽ اهو به اڪيلو علي قاضي هو.
هو رومانس ۽ مُزاحمت کي گڏ گڏ کڻي هلي ٿو۔۔اسحاق سميجو۔۔۔حليم باغي تي لکيل۔۔حصو پهريونآرٽ، سائنس وانگر فقط مادي حقيقتن ۾ يقين نٿو رکي، تنهنڪري ان جو فطرت ڏانهن رويو به غيرمادي هجي ٿو. هڪسائنسدان ته اهو چئي سگهي ٿو ته گُل کي نه ڇُهو، ان کي ويجها نه وڃو، ان کي نه سِنگهو، جو ان مان اوهان کي ڪو به خطرناڪوائرس لڳي سگهي ٿو- پر شاعر جو ته اُتساهه ۽ انسپائريشن ئي گل آهي. اُهو ئي هن جي تخليق جي زندگي آهي. اهو ئي وٽس محبوبجي حُسن جو اهڃاڻ آهي، هو ان کان پاند ڪيئن ٿو ڇڏائي سگهي؟ شاعر جي جماليات ۽ رومانس جو مرڪز ۽ محور ئي فطرت آهي،جنهن سان محبت ۽ قربت ئي منجهس سماج سان رشتي ۽ تعلق کي مضبوط ۽ اڻ ٽٽ ٿي بڻائي. تنهنڪري ئي هن جي شاعري ان ٽوپيوانگي ٿيندي آهي، جيڪو ٽوپو فطرت ۽ سماج کي پاڻ ۾ ڳنڍي رکي ٿو. حليم جي شاعري فطرت ۽ سماج جي ان ئي ڳانڍاپي ۾ يقينرکي ٿي. اها رڳي فطرت جا گڻ ڳائڻ ۾ ايتري محوِ ناهي ٿي، جو سماج سندس نظرن کان اوجهل ٿي ويو هجي ۽ نه ئي اها سماج جيرنگينين ۾ ايتري ٻڏل آهي، جو فطرت جو پاند وڃائي ويٺي هجي. هو سماج جي درد کي، فطرت جي لقائن، مظهرن ۽ ڏيکن جي مددسان زبان عطا ڪري ٿو ۽ سِٽ ۾ اهڙو نرالو جادوئي اثر ڀري ٿو ڇڏي، جيڪو ”کل جا سِم سِم“ وانگي تخيل ۽ تخليق جا ڪيئي لڪلخزانا سامهون آڻڻ جو سبب ٿو بڻجي. حليم هڪ اهڙي دور جي پيداوار آهي، جڏهن سماج سياسي، معاشي، طبقاتي توڙي ذهني ڀڃ ڊاهه ۽ هڪڙن خوابن جي ٽٽڻته ٻين خوابن جي جنم وٺڻ جو دور هو. 80ع کان پوءِ جي سنڌي شاعريءَ ۾ حليم جو شعري انداز هڪ جدا لقاءُ آهي، جنهن ۾غيررواجي انفراديت ۽ اثرانگيزي آهي. هن پنهنجن نظمن وسيلي هزارين ماڻهن جي جلسن کي ڪڏهن تاڙين جي طوفاني شور ۾ تبديلڪيو آهي، ته ڪڏهن اهي ايتري خاموشيءَ جي ور چاڙهيا آهن، جو سُئي ڪرڻ جو آواز به چٽيءَ ريت ٻڌي سگهجي. اهو ڪمال هن ڪناردو شاعرن وانگي رڳي پڙهڻيءَ جي انداز تي عمر وڃائڻ سان حاصل ناهي ڪيو، بلڪ پنهنجي ان تخليقي ۽ فني صلاحيت کي رَتست ڏئي پيدا ڪيو آهي، جيڪا هر شاعر جي نصيبن ۾ ناهي ايندي. دراصل حليم جي شاعري هڪ دٻايل شخص جي چيخ آهي. هڪاهڙي چيخ، جيڪا بظاهر ته هڪ زوردار آواز ئي محسوس ٿئي ٿي، پر ان ۾ ايتري سگهه ۽ قوت موجود آهي، جو اها وقت جي آقائنجا ڪوٽ ۽ انهن جا ڪُنگرا لوڏڻ جي سگهه رکي ٿي. هن جي شاعري فني سطح تي هندي ۽ سنڌي شاعريءَ جي قديم لاڳاپن جي نئينسر تجديد آهي، ته ساڳئي وقت موضوعي سطح تي اها رومانس ۽ مزاحمت جو بي مثال سنگم آهي. جيتوڻيڪ سنڌي شاعريءَ ۾مزاحمت جي روايت قديم رزميه شاعريءَ کان شاهه جي ڪيڏاري تائين، خليفي نبي بخش قاسم ۽ شيخ اياز کان استاد، امداد، نياز،شمشير، سرڪش ۽ راشد تائين هڪ وسيع، طويل ۽ غير معمولي پسمنظر رکي ٿي، جنهن مان ئي حليم جي شاعري به پنهنجو مِکُحاصل ڪندي رهي آهي، پر دراصل مزاحمت عام طرح عالمي ۽ خاص طرح وچ اوڀر ۽ ننڍي کنڊ جي شاعريءَ جو هڪ خاص ذهني۽ فڪري لاڙو آهي، جيڪو تاريخي، تهذيبي ادراڪ ۽ همعصر سياسي شعور منجهان ئي ڦٽي نڪتو آهي. اهو ادراڪ ۽ شعور پنهنجي”هجڻ“ ۽ ”شناخت“ کي ثابت ڪرڻ جي سَرڦريائي آهي. جيتوڻيڪ اياز کي ڇڏي، اڪثر سنڌي شاعرن جي تخليقي مزاحمت، مزاحمتيشاعريءَ جي عالمي فريڪوئنسيءَ سان گهٽ ئي ڳانڍاپي ۾ نظر اچي ٿي، پر پوءِ به ان کي پنهنجو هڪ خاص رنگ ۽ انداز آهي،جنهن جا پير پختگيءَ سان پنهنجي زمين تي کتل آهن ۽ جنهن جي نگاهه آسمانن کي اڊيڙي، اڳتي ڏسڻ جي تپسيا ۾ رُڌل آهي. حليم جيشاعري سرڪشي، بهادري، بي باڪيءَ جهڙن قديم قدرن ۾ يقين رکندڙ ۽ ڌرتيءَ سان ڪن گذريل جنمن ۾ ڪيل وچنن کي نڀائڻ جو نصابآهي. سرفروشي ۽ روڳي محبت جي هن نصاب جا هيروز هرگز به ڪي جُڙتو، هٿ ٺوڪيا ۽ درٻاري قسم جا ڪردار نه آهن، بلڪمخدوم بلاول، جي ايم سيد، ڪمال راهمون، رضا محمد بنگلاڻي ۽ حاجي احمد ملاح جهڙا جيئرا جاڳندا، متحرڪ ۽ زندگيءَ خاطرسختين يا شهادتن کي سيني لڳائيندڙ شخص آهن. ائين نه رڳي هو پنهنجي ئي ڌرتيءَ جي تاريخي ۽ ثابت قدم ڪردارن مان روشنيحاصل ڪري ٿو، پر ساڳئي وقت انهن ۾ روشني به ڀري ٿو. هن جي شاعريءَ ۾ زندگيءَ جي حرارت ۽ عشق جي توانائي ٻه مُکي ڏيئيجيئن ٻرندي نظر اچن ٿيون. هن جي سموري شاعري مرڪزي طور انهن ئي ٻن وهڪرن ۾ وهندي ڏسجي ٿي، جيڪي ڪٿي جدا جدا، تهڪٿي وري هڪ ئي نديءَ جي صورت وٺي وهڻ لڳن ٿا، جيتوڻيڪ هو موضوعاتي حوالي سان ايترو محدود هرگز به نه آهي، باوجودان جي هن جا مرغوب موضوع محبت ۽ آزاديءَ لاءِ ويڙهه کائڻ ئي آهن. جتي جتي به هو انهن موضوعن کي کڻي اچي ٿو، اتي اُتيحليم جي طبيعت جو جوش سانوڻيءَ ۾ سنڌوءَ وانگر ڏسڻ وٽان هجي ٿو، جيڪو اٿلون کائي، بند ٽوڙي، ويڙها ۽ وسنديون پائڻ لاءِ بيچين نظر ايندو آهي. جيڪڏهن نفسياتي سطح تي تجزيو ڪجي ته حليم جو شعري مزاج ڪنهن لاوي مثل آهي، جنهن ۾ ڄڻ ته زمانن کانوٺي غير محسوس طريقي سان جوش، جنون ۽ جذبات جي پرورش ٿيندي رهي آهي. هن جا نظم ”وقت مٽجي پيو“، ”او شوخ هوا!“،”ڪمال راهمون جي شهادت تي“، ”حاجي احمد ملاح جي ياد ۾“، ”پير کوڙي بيهو“ ۽ ”سنڌي گوريلي ۽ پريمڪا جي ڳالهه ٻولهه“ انئي لاوي جي ڦاٽڻ جون مختلف صورتون آهن، جن ۾ شعور ۽ تخيل جا شاهڪار ڪرشماتي روپ تخليقي ڪمال سان جلوه گر ٿيا آهن.اهي نظم فني ۽ فڪري سطح تي جديد سنڌي نظم کي هڪ وک اڳتي وٺي هلن ٿا ۽ انهن ۾ موجود تخليقي جوهر، فنڪارانه انتهائن کيڇُهندي نظر اچي ٿو. هو شڪيب جلاليءَ وانگر حق جي ڪا به ڳالهه دٻائي ۽ روڪي رکڻ جي روايت ۾ يقين نٿو رکي، جو کيسشرمندگيءَ مان چوڻو پوي ته:
هو رومانس ۽ مُزاحمت کي گڏ گڏ کڻي هلي ٿو۔۔اسحاق سميجو۔۔۔حليم باغي تي لکيل۔۔حصو ٻيونحق بات آ ڪي رُڪ سِي گئي ٿي ڪبهي شڪيب ڇالي پڙي هوئي هين ابهي تڪ زبان پر. هن جي اڪثريتي شاعري ڪنهن تجربيڪار غواص جي ٽٻيءَ وانگي طويل ۽ گهري آهي. سندس لاتعداد شعرن ۾ لوڪشاعريءَ جهڙي بي ساختگي، فطري رچاءُ ۽ فني جڙاءُ ان جا گواهه آهن. ٻولي هو اهڙي ڪم آڻي ٿو، جيڪا هن جي خطي جي ترجمان۽ نمائنده آهي، پر ان جو استعمال ايترو ته تخليقي ۽ جامع انداز ۾ ٿو ڪري، جو هن جي ”فنڪارانه هوڏ“ واقعي به هزارين حيرانين جيمقابل آڻي ٿي بيهاري. اسان جي هوڏ حيراني، ڪڏهن ڪاٿي، ڪڏهن ڪاٿي. اسين رولاڪ سيلاني، ڪڏهن ڪاٿي ڪڏهن ڪاٿي. ******* اڇائي جي هڪ لاٽ جي لئه اسان ڏنا تارا نيڻن جا تاوان جيئن اهڙا ڪيترائي شعر آهن، جن ۾ هو فقط فني ۽ تخليقي نقطه نظر کان ئي نه، فڪري ۽ شعوري حوالي سان به اعليٰ ۽ وڏيشاعريءَ سان ڪُلهي گس ڪندو نظر اچي ٿو. پر ڇاڪاڻ ته هن جو شعري وَجدان رزم ۽ مزاحمت جي اثر هيٺ پلجي جوان ٿيو آهي،تنهن ڪري ڪنهن ڪنهن وقت هو به اردوءَ جي ترقي پسند شاعرن وانگر اهڙو بياني انداز اختيار ڪرڻ ٿو لڳي، جنهن تي نعري بازيءَجو الزام لڳندو رهيو آهي. سياسي حالتن جي زير اثر يا جذبات جي شدت سبب هن جا ڪي نظم بلاشڪ ته اهڙي ڪمزوريءَ جي ساکڀرين ٿا، پر مجموعي طور هو اظهار ۾ آرٽ جو ئي قائل رهيو آهي. شهيد احسان ميمڻ تي لکيل هن جو نظم ”هاءِ هٺيلا، هوڏي پريتم،مُند ملهاري تون رِيسارو“ ته ان حوالي سان هڪ شاهڪار جي حيثيت رکي ٿو. هن نظم ۾ هن مرثيه نويسيءَ جي روايتي انداز کان جدارستو اختيار ڪيو آهي، جو اهو ڪم فقط ”رودالي شاعرن“ جو ئي مَرڪُ آهي، جن کي روئڻ پٽڻ کان سواءِ ڪو به ڪم سليقي سان ناهيايندو. هو ڏک کي تخليقي صورت ۾ بدلائڻ جو قائل آهي، جنهن سان روايت به نئين ۽ نرالي صورت وٺي ظاهر ٿئي. ”هاءِ هٺيلا“سميت حليم جا اڪثر مرثيا يا قصيدا روايت سان تخليقي بغاوت جو غير روايتي مثال پيش ڪن ٿا. مولوي حاجي احمد ملاح جي ياد ۾لکيل هن جو نظم ته پنهنجو مٽ ۽ ثاني نٿو رکي. آخر ۾ مان حافظ جي هڪ شعر تي پنهنجي ڳالهه ختم ڪرڻ چاهيان ٿو، جو حليم جيشاعري به ان ئي سڏ جو پڙاڏو آهي: رَز آنڪه مَن سَرِشڪ فَشانم بَزِندَه رُود ڪشتِ عراق جُمله بَيڪبار تر شِوَد. (مان هڪ وڏي نديءَ جي ڪنٺ تي ان لاءِ پيو رُئان، ته جيئن منهنجا لڙڪ نديءَ جي پاڻيءَ سان ملي ٻوڏ جي صورت اختيار ڪري وٺن،۽ اهي عراق جي سمورن کيتن کي، هڪ ئي وقت سيراب ڪري ڇڏين.)
