پاٽ پراڻي جي تاريخ پاٽ پراڻي: پراڻي-پاٽ-دادو شھر کان-اتر-طرف سورھن ميلن جي مفاصلي ۽ دادو ڪئنال جي-اوڀر-۾ ھڪ ميل جي پنڌ تي آهي. هن ڦٽل شهر جا آثار عربن جي دور جا چيا وڃن ٿا. 25 ايڪڙن تي مشتمل هي دڙا نئين-پاٽ-شهر جي-اوڀر-۾ آھن، جتي ھن وقت کٻڙن کان سواءِ ڪجهه به نظر نه ٿا اچن. ھتي ھڪ قبرستان ۽ حاجي پير اسماعيل پنهور جو مقبرو آھي. روايت آھي ته ھتي قلندر لال شھباز به 644 ھه/ 1246ع ۾ آيو ھو. هن جي-اتر-۾ هڪ قبرستان آھي. ھي شھر ڪنھن وقت ڏاڍو مشھور ھو. ھن شھر جي اولهه ۾ ڍورو واهه ۽ تاڳرواهه وھندا ھئا. جن تي آباديءَ ٿيندي هئي. شھر جون چاٻيون سرڪاري ڪارندي وٽ رھنديون ھيون.-ٺٽي-۽ سيوھڻ کان ايندڙ رستو-پاٽ-مان لنگھي ملتان ڏانھن ويندو ھو. هن رستي جا پڪا نشان ڳوٺ نورجن وٽ موندر کان ڏکڻ طرف اڃا به موجود آھن. انھيءَ روڊ-تان-محصول اوڳاڙڻ لاءِ ھڪ چبوتري جا نشان به اڃا دڙن تي ملن ٿا.-ان-محصول کي ”رائر“ چيو ويندو هو. (’رائر‘ لفظ، محصول لاءِ شاهه لطيف به ڪم آندو آهي.) هي رستو ناصر شاهه جي مقام کان لنگھندو ھو. دلاه ڍوري تي رستي ۾ پڪين سرن جي موري ٻڌل ھوندي ھئي، جنھن جون سرون 1300ھه/ 1882ع ۾ مقامي ماڻھن نئين-پاٽ-اڏڻ ۾ ڪتب آنديون. ھتي ڏاڙھن جا وڏا-باغ-ھئا، جن کي پاڻي معروفاڻي، وھندڙي ۽ چڪڻ ڍنڍن مان ملندو ھو. ھن شھر کي قديم تذڪرن ۾ ”قبلة السلام“ سڏيو ويو آھي، جو ھتي دين-اسلام-جي علم جا وڏا عالم رھندا ھئا. ھن شھر تي مغلن ۽ قلاتي ماڻھن پاران حملن پٺيان حملا ٿيندا رهيا. سال 930 ھه/ 1523ع ۾ مرزا شاهه حسن جي شادي-بابر بادشاهه-جي مير منشي خليفي حسام الدين ميرڪ جي ڌيءَ گلبرگ بيگم سان-پاٽ-۾ ٿي. سال 947هه/ 1540ع ھمايون ٻن لکن ماڻھن سان سنڌ ۾ آيو.-اناج-جي کوٽ سبب ھمايون-پاٽ-مان-اناج-خريد ڪرڻ لاءِ ماڻھو موڪليا هئا، ڇاڪاڻ ته اُتي-اناج-جهجهو ۽ سستو هو. سال 950ھه/ 1543ع ۾ جڏھن مرزا ڪامران پنھنجي-ڀاءُ-ھمايون کان ڪاوڙجي نڪتو ته کيس-پاٽ-۾ مرزا شاهه حسن مليو، جنھن سندس نه رڳو پاسخاطري ڪئي، پر پنھنجي ڌيءَ چوچڪ بيگم جو سڱ به کيس ڏنو. اها شادي به-پاٽ-۾ ٿي هئي. 952 هه/ 1545ع ۾ ھمايون جي شادي شيخ علي اڪبر جاميءَ جي ڌيءَ حميده بيگم سان به-پاٽ-۾ ٿي.-اڪبر بادشاهه--ان-بيگم مان ئي اڳتي هلي عمرڪوٽ ۾ پيدا ٿيو. اھڙيءَ طرح وڏي-تاريخ-رکندڙ هيءُ شھر درياهه جي رُخ مَٽائڻ يا هڪ روايت موجب-باهه-لڳڻ سبب ويران ٿيو، بهرحال هن وقت پراڻي-پاٽ-جا رڳو دڙا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ( حوالو ؛ انسائيڪلوپيڊيا جلد ٽيون)
مخدوم فضل الله پاٽائي: مخدوم فضل الله پاٽائي، سيوهڻ جي صديقي خاندان مان هڪ وڏو عالم ۽ اهلِ دل بزرگ ٿي گذريو آهي. سيوهڻ کان لڏي پاٽ ۾ اچي رهيو ۽ ۽ تدريس جي عمل ۾ مشغول ٿيو. پاٽ ۾ سڪونت اختيار ڪرڻ سبب پاٽائي مشهور ٿيو. ابتدائي تعليم مخدوم محمد عارف سيوهاڻي ۽ عبدالواحد سيوهاڻي کان سيوهڻ ۾ حاصل ڪيائين. طريقت ۽ خلافت جو خرقو مخدوم محمد يوسف کنيارويءَ کان حاصل ڪيائين. مخدوم محمد ابراهيم ٺٽويءَ جو وڏو خليفو هو. مخدوم فضل الله هڪ وڏو عالم ۽ فارسيءَ جو وڏو شاعر هو. سندس مختلف تحريرن جا مسودا سنڌ جي مختلف قديم ڪتبخانن ۾ موجود آهن. مخدوم فضل الله جي تصنيفن مان ”اصلاح المصلح“ (فارسي) گهڻي شهرت ماڻي. ان جو ترجمو مخدوم محمد نور لاڙائي ڪيو. هن وڏي فقيهه ۽ محدث 1290هه/1873ع ۾ وفات ڪئي سندس جي هڪ ڪتاب ڪشف مبهم مشڪلات جو اردو ترجمو، تخريج، تحقيق جو ڪم هن عاجز مڪمل ڪري ڪراچي جي اداري ”جمعيت اشاعت اهلسنت“ وارن وٽ جمع ڪرايو آهي۔ دعا ڪريو ته جلدي شايع ٿي اچي۔
