غلام مصطفيٰ سولنگي علم ۽ ڏاهپ جي تاريخ ۾ سدائين ڪي اهڙا به انسان رهيا آهن، جن دنيا جي مختلف ثقافتن کي پاڻ ۾ ڳنڍڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي. ان ڪوشش جو نتيجو ” هٿرادو لسانيات“ جي تخليق به آهي ته جيئن هر قوم ۽ تهذيب کي هڪ جهڙي ٻوليءَ وسيلي ترقيءَ جا موقعا ملي سگهن. ان ڏس ۾ ٺهندڙ ٻولين ۾ سڀ کان وڌيڪ ذڪر لائق هٿرادو ٻولي ” اسپرانتو“ (Esperanto) آهي. لفظ اسپرانتو جي معنيٰ ” پر اميد“ آهي. هيءَ ٻولي 1887ع ۾ ڊاڪٽر زيمن هوف لوڊ ووڪ لازاراس (Dr. Zamen Hof Ludoric Lazarus) ايجاد ڪئي هئي. جيتوڻيڪ هو پاڻ اکين جي بيمارين جو ماهر ڊاڪٽر هيو، پر کيس لسانيات سان ڏاڍي دلچسپي هئي. ڊاڪٽر يمن هوف پاران اسپرانتو ٻولي ٺاهڻ جو مقصد اهو هيو ته جيئن دنيا جي هر نسل، مذهب ۽ ثقافت سان تعلق رکندڙ ماڻهو ان کي متبادل ٻولي (Second Language) طور سکي ۽ ڪتب آڻي سگهي. هڪ محتاط اندازي مطابق هن وقت دنيا ۾ لڳ ڀڳ پنجويهه لک ماڻهو اسپرانتو ٻولي ڳالهائي ۽ لکي پڙهي سگهن ٿا. اسپرانتو ڳالهائيندڙن جو گهڻو انگ اتر ۽ اوڀر يورپ، چين، ڪوريا، جاپان ايران، برازيل، ارجنٽائين، ميڪسيڪو ۽ آفريقي ملڪ ” ٽوگر“ ۾ رهي ٿو. جڏهن ته انٽرنيٽ سرچ، گوگل ۽ آن لائين انسائڪلو پيڊيا ” وڪي پيڊيا“ ۾ به اسپرانتو ٻوليءَ جي سهولت موجود آهي. ان کان سواءِ اسپرانتو سکڻ لاءِ ويب سائيٽ ” Lernu“ به ڏاڍي لاڀائتي آهي. جيتوڻيڪ ڪنهن به ملڪ ۾ اسپرانتو کي سرڪاري سرپرستي حاصل ڪونهي، پر پوءِ به آمريڪا جي شهر ” سان ماريو“ (San Mario) ۾ موجود هڪ يونيورسٽي (Akademio Interacia De La Sciencio) ۾ تعليم جو ذريعو اسپرانتو ئي آهي يعني سمورا مضمون اسپرانتو ۾ ئي پڙهايا ويندا آهن. 1965 ع ۾ روس جي ڊڪٽيٽر جوزف اسٽالن اسپرانتو کي جاسوسن جي ٻولي سڏيندي روس ۾ ان جي استعمال تي سخت پابندي لڳائي ڇڏي هئي. جيستائين اسپرانتو جي بناوت جو تعلق آهي ته هن ٻوليءَ ۾ 28 حرف صحيح (Consonants) ۽ 5 حرف علت (Vowels) آهن. جڏهن ته هن ٻوليءَ ۾ z ۽ y,x,w جا اکر ڪو نه آهن. اسپرانتو جو لکڻ جو انداز جديد رومن آهي. اسپرانتو ۾ جيڪڏهن لفظ ” هيلو“ لکڻو آهي ته پوءِ ان لاءِ Saluton لکيو ۽ ڳالهايو ويندو آهي. جرمنيءَ جي شهر پيڊربوم (Paderbom) ۾ قائم هڪ اداري ”Institute Cyemetic Pedagogy“ جي کوجنا مطابق اهي ماڻهو جن جي ٻولي فرانسيسي آهي، سي جرمن ٻولي سکڻ ۾ 200 ڪلاڪ، انگريزي سکڻ ۾ 1500 ڪلاڪ، اطالوي سکڻ ۾ 1000 ڪلاڪ ۽ اسپرانتو سکڻ ۾ رڳو 150 ڪلاڪ وٺندا آهن. هتي اهو به ٻڌائيندو هلجي ته بائيبل جو اسپرانتو ٻوليءَ ۾ ترجمو ٻوليءَ جي باني ڊاڪٽر زيمن هوف 1926ع ۾ ڪيو هو. ان کان سواءِ عيسائين جو تهوار – ايسٽر جي موقعي تي پوپ جان پال جي حڪم تي عيسائين جا پادري اسپرانتو ۾ دعائون گهرندا آهن. اهڙيءَ طرح ايران ۾ پڻ قرآن پاڪ جو اسپرانتو ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. اسان جي سنڌ ۾ پڻ اسپرانتو سيکارڻ جي ڏس ۾ ڪوششون ٿي رهيون آهن. شڪارپور سان تعلق رکندڙ ٻولين جو ماهر مختيار احمد حاجاڻو ڪراچيءَ ۽ شڪارپور ۾ اسپرانتو جا ڪلاس وٺي رهيو آهي. پاڻ ” شاه جو رسالو“ پڻ اسپرانتو ۾ ترجمو ڪري رهيو آهي. اسپرانتو – سنڌي ڊڪشنري پڻ سهيڙي رهيو آهي. اسپرانتو جي واڌ ويجهه لاءِ بين الاقوامي تحريڪ جو جهنڊو سائي رنگ جو آهي، جنهن جي هڪ ڪنڊ تي پنجن ڪنڊن وارو سائي رنگ جو ئي ستارو ٺهيل آهي. جيستائين ٻين ذڪر لائق هٿرادو ٻولين جو تعلق آهي ته اسپرانتو ڳالهائيندڙن ئي 1907ع ۾ هڪ ٻولي هٿرادو ٻولي ” عدو“ (I D O) کي ايجاد ڪيو هو. دلچسپ ڳالهه اها آهي ته اها ٻولي مڪمل طور تي انگريزي الفابيٽ کي اڳيان رکي ٺاهي وئي هئي. هڪ اندازي مطابق IDO جي ڳالهائيندڙن جو انگ هن وقت سڄي دنيا ۾پنج لک کن آهي. اهڙيءَ طرح ٻولين جي بين الاقوامي مددگار تنظيم (International Auxiliary Language Association) ويهين صديءَ جي پهرين چوٿائيءَ دوران Interlingua نالي هڪ هٿرادو زبان ايجاد ڪئي هئي، جيڪا اسپرانتو ۽ عدو کان پوءِ ٽئين وڏي هٿرادو ٻولي آهي. ان کان سواءِ انگريزي گرامر جي قاعدن پٽاندڙ ” Novial“ نالي هڪ مصنوعي ٻولي ڊينمارڪ جي رهاڪوءَ Otto Jespersen 1928ع ۾ تخلقي ڪئي هئي. 1949ع ۾ آسٽريا جي Charles k Bliss علامتن تي ٻڌل هڪ هٿرادو ٻولي Blissymboles جي نالي سان ايجاد ڪئي هئي. 1962ع ۾ تخليق ٿيل هٿرادو زبان Teonaht کي خاتون پروفيسر Sally Caves دنيا آڏو پيش ڪيو هو. ان خاتون پروفيسر آمريڪي ٽي ويءَ جي مشهور سائنس فڪشن فلم ” اسٽار ٽريڪ“ جا ڳچ حصا پڻ لکيا هئا. ويجهي ماضيءَ ۾ ايجاد ٿيندڙ هٿرادو ٻولي Lingua France Nava آهي، جنهن کي هالينڊ کان آمريڪا هجرت ڪري آيل نفسيات جي هڪ ڄاڻوءَ Dr. C George Boeree 1998ع ۾ تخليق ڪيو هو. انهن ٻولين کان علاوهه به ٻولين جي ڄاڻن ٻيون به ڪيتريون ئي هٿرادو ٻوليون ٺاهيون آهن، پر ان ڳالهه کان انڪار نه ٿو ڪري سگهجي ته اهي سڀئي هٿرادو ٻوليون بين الاقوامي معاشري ۾ پنهنجا پير ڄمائڻ ۾ سوڀاريون نه ٿي سگهيون آهن.
