ٿر جو تفصيلي ذڪر

[راجا ساند]

ڀاڱو پنجون ـــ حصو پهريون
ٿر جو احوال

ٿر جا ڀاڱا

ڍٽ ڍري پٽ پييون، پاسي پارڪر (سارنگ)

ٿر جا طبعي ڀاڱا ٻه آهن، هڪڙو ڍٽ يعني ٿر يا وارياسو ملڪ، ٻيو پٽ يعني ڏاڍي زمين وارو ملڪ. مٿين مصرع ۾ شاهه صاحب پوري ريت ڄاڻايو آهي ته ڏاڍي زمين پارڪر پاسي آهي. مطلب ته ”ٿر“ جدا ۽ ”پارڪر“ جدا آهي، پر ملڪي انتظام جي سهوليت لاءِ اهي ٻئي ڀاڱا گڏي، سڄي ضلعي کي ”ٿرپارڪر“ جو نالو ڏنو اٿس. حقيقتون چوڻ گهرجي ”ٿر ۽ پارڪر“.

ٿر جي جدا جدا ڀاڱن تي اڳي جدا جدا نالا هئا، جي رسالي کان سواءِ ٻئي ڪنهن به سنڌي ڪتاب ۾ ڄاڻايل ڪينهن، تنهن ڪري انهن جو ذڪر ڪجي ٿو.

”هن مند مارو سنر، کائر ۾ خوشحال.“

ٿر جو هڪ وڏو ڀاڱو ”کائر جو ٿر“ آهي، جنهن جو اڳيئي ذڪر ڪيو ويو آهي ۽ ان جون حدون به ڄاڻايون وييون آهن.

”ستي سيئي ساريا، جي پائر جا پنوهار.“
(مارئي)

ٿر جو ٻيو ڀاڱو ”پائر جو ٿر“ سڏجي ٿو، جو ڪڇ ۽ سنڌ جي وچ ۾ آهي. اهو ٿر ننگر پارڪر ۽ مٺي تعلقن جي ڏاکڻي طرف رڻ سان لڳو بيٺو آهي.
سهسين سيبا ڪنجري، لوئي ليڙ ٿيام،
اباڻن جي آسري، ڪتي ڪانه ڪيام،
جا ڍٽ ڍڪيام، تنهنجو پرور پن رهائييين. (مارئي)
جا ڍٽ معنيٰ ٿر يا وارياسو ملڪ، پر حقيقت ڪري اهو به ٿر جي هڪ ڀاڱي جو نالو آهي ۽ ان جون حدون هن طرح آهن. اتر ڏي بهاولپور، روهڙي ۽ خيرپور رياست جو وارياسو ڀاڱو، ڏکڻ ڏي ڏيپلي تعلقي جي ڳوٺ ٻلهياري تائين رڻ جي ڪس (دنگ) سان، اُڀرندي ڏي جوڌپور رياست جي سرحد ۽ اُلهندي ڏي نواب شاهه ۽ حيدرآباد ضلعن جي ڏاڍي زمين واري حد. ٿورن لفظن ۾ هن طرح چئبو ته کائر آهي ٿر جي اتر ڏي، پائر آهي ڏکڻ ڏي ۽ انهن ٻنهي ٿرن جي وچ وارو وارياسو ڀاڱو ”ڍٽ“ سڏجي ٿو.

ڍٽ جي حد وڏي آهي تنهن ڪري ٿري ماڻهن ان جي جدا جدا ٽڪرن تي ڌار ڌار نالا رکيا آهن. مثلاَ ڏيپلي تعلقي جو ڳچ ڀاڱو ۽ مٺي تعلقي جو ٿورو ڀاڱو انهن ٻنهي کي گڏي ”سامروٽي“ چون ٿا. رسالي ۾ اهو نالو ڄاڻايل ڪونهي، پر ويڙهي جهپ جو ڳوٺ سامروٽي ۾ آهي، تنهنجو نالو ڏنل آهي ۽ ان جو ذڪر اڳيئي ڪيو ويو آهي.

ٿر جي الهندي طرف وارو ڀاڱو جنهنجي سنڌ ڏانهن مهڙ آهي، تنهن کي ٿري ماڻهو عام طرح ”مهڙاڻو“ يا ”مهڙي“ (موهڙي) سڏين ٿا.

”موهڙي مارئڙن کي، واحد ڏيج وسي“ (مارئي)

هن مصرع ۾ شاهه صاحب مارئي جي واتان چوائي ٿو ته نه رڳو ٿر ملڪ وسي، پر ٿر جو مهڙاڻو يعني سنڌ وارو پاسو (ٽنڊو باگو، بدين تعلقا وغيره) به وسي. مطلب ته هتي به پنهنجي سنڌ ملڪ لاءِ ڌڻي کان دعا گهري اٿس، جا ڳالهه سندس وطن دوستي جو ثبوت ڏئي ٿي.

”ٿر ٿر اندر ٿاڪ، عمر ماروئڙن جا“ (مارئي)

ٿر ۾ ڪنهن هنڌ هڪ ٻه کوهه کڻي، پوءِ ان جي آسپاس ننڍا ننڍا ڳوٺ، پاڻي جي سهنج ڪري، ٻڌي وهن ته انهن سڀني ڳوٺن کي به گڏي ”ٿر“ چون. ٿر ۾ جڏهن سوڍن جي صاحبي هئي تڏهن ”ڍٽ“ جي گاديءَ جو هنڌ امرڪوٽ هو ۽ ٻين هنڌ سندن صوبا ڪاروبار هلائيندا هئا. هر هڪ صوبي جي هٿ هيٺ پندرهن ويهه بلڪ وڌيڪ ٿر هوندا هئا ۽ اهو سمورو هنجو راڄ ليکبو هو. اهڙي طرح هر هڪ مکيه ٿر جا ننڍا ڀاڱا به ”ٿر“ سڏبا هئا. مٿين مصرع ۾ مارئي چوي ٿي ته هر هڪ ٿر ۾ منهنجي مارئڙن جا ٿاڪ (ماڳ) آهن.

----------------------
حوالو:
ڪتاب ــــــــ لطيفي سئر
ليکڪ ــــــــــــ ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي
پهريون ڇاپو ـــــــــــــ 1928ع
--------------------------------------------
هي معلومات فيسبڪ جي هيٺين پيج تان کنئي وئي آهي

https://www.facebook.com/AsanJoBhitaiWadiGalhAa

نوٽ:ـ دوستن کي گذارش آهي ته وڌ کان وڌ هن پيج جي معلومات کي عام ڪريو، شيئر ڪريو،
ڪمينٽس ڪريو جنهن معلومات جي باري ۾ اوهان کي ڪو شڪ شبهو هجي،
هن پيج کي وڌ کان وڌ دوستن تائين پهچايو ۽ کين لائيڪ ڪرڻ لاءِ عرض ڪريو. اسان اڳتي به تمام گهڻي معلومات ڀٽائي ۽ ان جي شاعري جي باري ۾ پوسٽ ڪندا رهنداسون.
اسان کي اوهان جي مدد جي ضرورت آهي، پيج کي وڌ کان وڌ لائيڪ ڪري اسانجو حوصلو وڌايو ۽ اسان جي منصوبي (ڀٽائي جي باري ۾ مڪمل ۽ تحقيقي ڄاڻ هر ماڻهو تائين) کي ڪامياب بڻائڻ ۾ اسان جي مدد ڪريو.

----- جئي سنڌ، جئي لطيف — — — — —​

 

[راجا ساند]

ڀاڱو پنجون ـــ حصو ٻيون

ٿـــــــــــــــــر جو ڀِٽُـــــــــــــــــون

”ڀٽن ڀر هوندا، ڀنگا ڀڙ ڀتار جا“ (مارئي)

سنڌ گزيٽيئر مان معلوم ٿو ٿئي ته ٿر ۾ اصل سمنڊ هو، جنهنجو منهن ڪڇ جي رڻ ڏي هو. ڌرتي ڌٻڻ ڪري حالتون ڦري وييون ۽ سمنڊ جي نشاني هاڻوڪيون ڀٽون آهن.

هن وقت ٿر ۾ جيڏانهن تيڏانهن ڀٽون ئي ڀٽون، هڪڙي ڀٽ لهه ته ٻي چڙهه، پوءِ هلندي آهن حال! شاباس ٿري اٺن کي آهي جي ڪوڙ کائين سچ ڪمائين. سنڌي اٺ ٿر ۾ ٿورائي ڏينهن ڀٽن جي لهه چڙهه ڪري ته جيڪر پنڌ کرجي پويس.

ڀٽن جي هڪ مکيه ڳالهه جا گهڻو ڌيان ڇڪي ٿي، سا هيءَ آهي ته گهڻو ڪري سڀني ڀٽن جو منهن اُتر اڀرندي آهي ۽ ڇيڙو ڏکڻ الهندي ڏي اٿن. ٿر ۾ بيشمار ڀٽون آهن، پر انصاف ٿر ماڻهن جا به نه وڃائبا جو هر هڪ ڀٽ تي نالو رکيو اٿن. اهي نالا بلڪل پورن سببن سان ۽ نه رڳو ڌُڪي بازي تي رکيا اٿن. مثلاَ امرڪوٽ شهر جي پريان ڇاڇڙي واري رستي تي هڪ ڀٽ جو نالو آهي ”مورلڪ“. چون ٿا ته جڏهن مارئي کي سندس مڱيتو کيت سين پنهنجي ماڻهن جي مدد سان امرڪوٽ مان لڪ چوريءَ وٺي ويو، تڏهن عمر سومرو پنهنجي ”مور“ نالي هڪ گهوڙي تي چڙهي، هننجي پٺيان پيو هو. جڏهن هن ڀٽ تي گهوڙو چڙهيو تڏهن اهڙو سهڪي ڀرجي ويو جو اتي ئي مري ويو، جنهن ڪري عمر سومرو اڳتي وڌي ڪين سگهيو. عمر کي پوءِ سندس دائي ٻڌايو ته تو ننڍي هوندي مارئي جي ماءُ جو کير ڌاتو هو. انهي ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ عمر هنجي پٺيان پوڻ جو خيال بنهه لاهي ڇڏيو. هتي مور نالي گهوڙو مئو تنهن ڪري هي ”مورلڪ“ سڏجي ٿو. ”لڪ“ معنيٰ جبل يا ڀٽ جو گهاٽ، جتان لنگهڻ جي واٽ هجي، پر ٿر ۾ عام طرح ”ڀٽ“ کي ”لڪ“ سڏيندا آهن. مورلڪ وٽ هاڻ ڪنهن مور پکي پاليا آهن، جنهن ڪري اهو نالو هاڻ هيڪاري ٺهي ٿو.

امر ڪوٽ تعلقي ۾ نبي سر نالي ڳوٺ آهي، جنهنجي نزديڪ ”اٺ لڪ“ آهي. هڪ اٺ انهي ڀٽ مٿان چڙهندي سهڪي سهڪي مري ويو هو تنهن ڪري اهو نالو رکيو اٿن.

ڏيپلي تعلقي ۾ ”ٻانهياري“ نالي هڪ ڀٽ آهي. ڳالهه ٿا ڪن ته هڪ مائي سنئين مهيني هئي، تنهن کي سندس ڏير چيو ته ٻه دلا پاڻي جا ڀريل مٿي تي کڻي هن ڀٽ جي چوٽي تائين چڙهي ڏيکار ته آءٌ توکي ٻانهين پائيندس. هوءَ مائي شرط ٻڌي دلا کڻي مٿي چڙهي، پر چوٽي تائين پهچڻ کا اڳ سهڪي سهڪي ساهه ڇڏيائين. انهي سبب هن ڀٽ تي ”ٻانهياري“ يعني ٻانهينءَ واري مائي جو نالو پيو.

ڏيپلي تعلقي ۾ هڪ ڀٽ تي جت رهن ٿا، تنهن ڪري اها ”جتن واري ڀٽ“ سڏجي ٿي. هڪ ڀٽ مٿان ڪلهوڙن جو ڪو ماڻهو ماريو ويو هو، تنهن ڪري اها ”ماري واري ڀٽ“ سڏجي ٿي، ڇاڪاڻ ته اتي ماراماري ٿي هئي. اهڙي طرح سڀني ڀٽن تي پورا پورا نالا ٺاهي رکيا اٿن.

ٿر ۾ نه رڳو ڀٽ ڀٽ تي نالو رکيل آهي، پر ڀٽ جي هر هڪ ڀاڱي تي به نالو رکيو اٿن، جنهن ڪري سنڌي ٻولي جو چڱو واڌارو ڪيو اٿن. اهي لفظ ڪنهن به ڊڪشنري ۾ ڄاڻايل ڪينهن، تنهن ڪري انهن جو ٿورو ذڪر ڪجي ٿو.

سج اڀرڻ سان ڀٽ جي جنهن پاسي تي اس جو ترڪو پوي تنهنکي ”ترڪول“ يعني ترڪي وارو پاسو چوندا آهن. سڀني ڀٽن جو منهن اُتر اڀرندي آهي تنهنڪري اس جو ترڪو انهي مهڙ واري يا اڳين پاسي جي هيٺاهين ڀاڱي کي ”ٻڪر“ ۽ مٿين ڀاڱي کي ”مٿاري“ چوندا آهن. ڀٽ جو پٺيون ڀاڱو تنهن کي ”گوڇار“ چوندا آهن، ڇاڪاڻ ته اهو گوشي تي يعني پاسيرو آهي ۽ انهي پٺين ڀاڱي جو ڇيڙو يا پڇاڙي تنهن کي ”پوڇانڊو“ يعني پڇه چوندا آهن. هنن لفظن ۾ هي خيال رکيل ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هر هڪ ڀٽ کي گويا واري جي چادر اوڍيل آهي. رئي يا چادر جو اڳيون پاسو، جو زالون ڪلهي تي ورائي وجهنديون آهن، تنهن کي چئبو آهي ”ٻڪر“. پيشاني واري پاسو ”مٿاري“ ۽ رئي يا چادر جو پلو جو پٺيان پيرن تائين لٽڪي ٿو سو ”پوڇانڊو“ چئبو.

جيڪڏهن ڪنهنجي ٻني ڪنهن ڀٽ جي ٻڪر ۾ هوندي آهي تنکي ”ٻڪر واري“ سڏين. جيڪڏهن ڄار يا ڪنڊي جو وڻ ٻني جي ويجهو هوندو آهي ته انهي ٻني کي ”ڄاري واري“ يا ”ڪنڊي واري“ سڏين. مطلب ته ٻنين تي به ائين نالا رکيا اٿن.

ڪي ڀٽون اهڙيون آهن جن کي ٻڪر بنهه ڪانهي. هنجو سبب انهنجي ٻڪر ڍڪجي ويئي آهي جنهن ڪري ٻنيهن پاسي پوڇانڊو اٿن.

ٿر ۾ ڪي ڀٽون هڪ ٻئي سان اهڙو لاڳيتيون آهن جو اڃا هڪ ڀٽ تان لهجي ٿو ته اتيئي ٻيءَ ڀٽ تي چڙهڻو پوي ٿو ۽ ڪٿي ڪٿي ته وري ٻن ڀٽن جي وچ ۾ گهڻو مفاصلو آهي. اها وچ واري زمين نموني نموني جي آهي، تنهن ڪري هرهڪ نموني يا قسم لاءِ ڌار ڌار نالو ٺهرايل آهي. ڀٽن جي وچ ۾ ڏاڍي زمين وارو وڏو ڪشادو ماٿر يا ميدان، جو پوک جي لائق يا ڳوٺ ٻڌڻ جي ڊول جو هوندو آهي، تنهن کي ”ڏهر“ سڏيندا آهن ۽ اهڙي ننڍي ماٿر کي ”ڏهري“ چون. جيڪڏهن ڪو ڏهر اونهو يا اهڙو هيٺاهينءَ تي هوندو آهي، جو ڀٽ تان برسات جو پاڻي سڀني پاسن کان لهي، انهي ۾ اچي ڪٺو ٿيندو آهي، ته انهي اونهي ”ڏهر“ کي ”تل“ يا ”تلي“ يعني تري واري (هيٺانهين) زمين چوندا آهن. ٿر ۾ پوک رڳو ڏهرن ۽ تلين ۾ ڪندا آهن. جن تلين ۾ پوک نه ڪندا آهن تن ۾ برسات جي پاڻي تي قدرتي وڻ ٽڻ ۽ ٻوٽا جام ٿيندا آهن، جن ۾ مال چرندو آهي.

”منهنجو تور تلين ۾، چيها ٿو چاري“ (مارئي)

جيڪڏهن ٻن ڀٽن جي وچ ۾ گهڻي وٿي نه هوندي آهي ۽ زمين به ٿوري قدر وارياسي هوندي آهي، ته اهڙي ٿوري وارياسي سوڙهي زمين کي ”مڙهو“ سڏيندا آهن. هر هڪ مڙهو اڪثر ٻن پاسن کان کليل ٿئي ٿو، پر جيڪڏهن ٻ ڀٽون ڪنهن ڪنڊ تي پاڻ ۾ گڏيل هونديون آهن، ته مڙهي جو وچوارو ٽڪر تنهنکي ”مندر“ سڏيندا آهن.

مڙهن ۾ اڪثر ٿوري واري ٿئي ٿي، جنهن ڪري پنڌ ڪرڻ ۾ ڪا تڪليف نٿي ٿئي، مگر ڪن ڪن هنڌ ايتري گهڻي واري آهي جو سڄو پير اندر هليو وڃي ۽ قدم کڻڻ مشڪل ٿيو پوي. اهڙي وارياسي زمين کي ”ڊاڳو“ يا ”گئسر“ چون.

”گئسر ٿئي مَ گس، پڻي پوءِ مَ پرينءَ تي“ (ديسي)

هن مصرع ۾ سسئي چوي ٿي ته شل بسڙ نه ٿئي ۽ منهنجي پنهون تي مٽي نه پوي! اهڙي طرح ٿر جا ٿورا ٿورا لفظ رسالي ۾ جدا جدا هنڌن ۾ آهن.

----------------------
حوالو:
ڪتاب ــــــــ لطيفي سئر
ليکڪ ــــــــــــ ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي
پهريون ڇاپو ـــــــــــــ 1928ع
--------------------------------------------