ڌرتيءَ ڌڪاڻا علي بابا ........... هي هڪ اهڙي ڪردار جي ڪهاڻي آهي جيڪو پنهنجي ماءُ کان سنڌ ڌرتي جي باري ۾ واکاڻ ٻڌي سنڌ کي ڏسڻ لاءِ اچي ٿو. پر جڏهن هو ڪراچي ۾ لهي ٿو ته کيس اها سنڌ نظر نٿي اچي جيڪا سندس ماءُ جي سپنن جي سنڌ هجي ٿي. انهي سنڌ تي هڪ اهڙو نسل قابض ٿي چڪو هوندو آهي جنهن لاءِ هي ملڪ هڪ مال غنيمت آهي. جنهن کي اها به خبر نٿي هجي ته شاه لطيف ڪير آهي ۽ اهو اردو کي پاڪستان جي قومي ٻولي ٻڌائي ٿو. .......... ھو جپان ايئر لائنز جي جھان سان سفر ڪري رھيو ھو. ھڪ وڏي ڊوڙ ۽ زوزٽ کان پوءِ جڏھن جھاز ايران جي ڌرتي ڇڏي تھ ھن پنھنجي اندر عجيب سياٽا ۽ سيڙھاٽ اڀرندا محسوس ڪيا. ھن سوچيو، ٽن ڪلاڪن کان پوءِ منھنجو جھاز پاڪستان جي سڀ کان وڏي شھر ڪراچيءَ ۾ لھندو. ڪراچي، منھنجي ماءُ جي سپنن جو شھر، منھنجي جيجل جي جنم ڀومي، جنھن کي پيار مان ھوءَ سدائين ڪلاچي سڏيندي آھي. قديم نالي سان ياد ڪندي آھي. پر آئون ان شھر کي ڏسڻ لاءِ بيچين ڇو آھيان؟ ان شھر کي ڏسڻ لاءِ منھنجي اندر ۾ ايڏو ولوڙ ڇو آھي، ڇو آھي ايڏي آنڌ مانڌ؟ آئون ان شھر جو سير ڪرڻ ڇو ٿو چاھيان؟ آئون ڪلفٽن ڇو ٿو گھمڻ چاھيان، ڇو ٿو چاھيان تھ ميٽرو پول جي خوبصورت لائونج ۾ ويھي ٺٺ سان پلو کاوان، منگھي پير تي واڳون وڃي ڏسان، مورڙي ميربحر جو مقبرو ڏسان، ڪنھن بڪ اسٽال تان شاھ جو رسالو خريد ڪري، ڪنھن پارڪ ۾ وڃي پڙھان. ان شھر سان منھنجي تھ ڪا تر جيتري يادگيري بھ ڪانھي. ورھاڱي ويل، جڏھن منھنجي ماءُ کي جلاوطن ڪيو ويو ھو، تڏھن تھ آئون فقط چئن مھينن جو ھئس، سو بھ ماءُ جي پيٽ ۾. مون تھ ان شھر جي ھوا بھ نھ جھٽي آھي، جا پئدائش ويل ھڪ ٻار جا بند ڦڦڙ وڏي ريھھ سان جھٽي ڦٿ ڦٿ ڪري ھلڻ لڳندا آھن ۽ ساھن جي ڌمڻ چالو ٿي ويندي آھي. مون تھ زندگيءَ جا اھي پھريان ساھ آگري جي ھڪ کوليءَ ۾ جھٽيا ھئا. پوءِ ان شھر کي ڏسڻ لاءِ منھنجي اندر ۾ ولوڙ ڇو آھي؟ ڇا رڳو ان لاءِ تھ ڪراچي منھنجي ماءُ جو وطن آھي، جنم ڀومي آھي؟ ڇا رڳو ان لاءِ تھ ننڍڙي لاڪئون، مون ماءُ جي واتان ڪراچي جي باري ۾ الاھي ساريون ڳالھيون ٻڌيون آھن؟ ڪلاچ جي سمونڊ جون، منھوڙي جون، ڪلفٽن جون، زولاجي گارڊن جون، ميوزيئم جون، منگھي پير جون، مورڙي مير بحر جون، جنھن ڪلاچ جي سمونڊ ۾ دنيا جي سڀ کان وڏي وھيل مڇي ماري ھئي، جنھن جو ڪنڊو اڄ تائين ميوزيم ۾ رکيل آھي. امان چوندي ھئي، ھرڪيوليس ھجي يا جوليئس سيزرس ھجي يا ڪو رستم، دنيا جو ڪو پھلوان مورڙي جو مٽ ٿي نٿو سگھي. مورڙو ھمٿ ۽ مردانگيءَ جو Symbol آھي. امان چوندي ھئي، درياھ سنڌ جا واڳون دنيا جا سڀ کان وڏا واڳون ٿيندا آھن. تون منگھي پير تي وڃي ڏسندين تھ توکي ھڪ ھڪ واڳون پندرھن فوٽن جو نظر ايندو. بس ڏسندي ئي ماڻھو کي دھشت وٺيو وڃي. امان چوندي ھئي، ڪراچيءَ جو سمونڊ دنيا جو سڀ کان نيروکھرو سمونڊ آھي. اتي سدائين ڇوٽ ۽ ڇڙواڳ ھوائون ھلنديون آھن. اتي تون ھوا جي جھوٽن کي ھلندو ڦرندو محسوس ڪندين. ھيئن مٿي نھاريندين تھ توکي اھو ھوا جو جھوٽو ڪنھن چنچل ناريءَ جيان ساڙھيءَ وچڙندڙ ڊوڙندڙ محسوس ٿيندو. آھ! ڪراچيءَ جي ڪھڙي ڳالھھ ڪجي. وطن جا وڻ وساري ھوءَ ڄڻ روئي پوندي ھئي. وس پڄيس تھ ڄڻ اجھا پر ڪري اڏامي وڃي. ڪيڏي نھ ايلاز مان چوندي ھئي: ”رام....... ھي ڪين ھيا سياستدان تھ سدائين پاڻ ۾ وڙھيو پيا پرچن. ڪڏھن نھ ڪڏھن تھ پاسپورٽ کلندا. تون جڏھن وڏو ٿين تھ ھڪ ڀيرو مون کي وطن جا وڻ ضرور ڏيکارجانءِ، آئون سنڌ ساگر جي پوڄا ڪنديس، موھن جي دڙي جي ڌرتيءَ کي سجدا ڪنديس، شاھ تي پڙ چاڙھينديس، نھ تھ منھنجي آتما، گنگا جي گوديءَ تي سدائين نراتمائن جيان ڀٽڪندي رھندي، لڇندي رھندي. آئون ھڪ ڀيرو وطن موٽي وڃڻ چاھيان ٿي. رڳو ھڪ ڀيرو-“ پوءِ ھن جي نڙي ڄڻ گھٽجي ويندي ھئي. اکين تي ھٿ ڏئي وٺي پنھنجي ڪمري ڏانھن ڊوڙ وجھندي ھئي، اندران ڪڙو چاڙھي ڪلاڪن جا ڪلاڪ مونن ۾ منھن پايو پئي روئندي ھئي ۽ پوءِ جڏھن ھوءِ در کوليندي ھئي تھ ايئن ڀاسندو ھو، ڄڻ ھوءَ جڳن جي ڪا پوڙھي عورت ھجي، جا روئي روئي نيڻن جي جوت وڃائي چڪي ھجي. ”اونھن، دقيانوسي عورت، ٽيويھھ سال گذري ويا آھن، اڄ تائين وطن وساري نھ سگھي آھي.“ اڄ تائين سندس نيڻن جو پاڻي خشڪ نھ ٿي سگھيو آھي. ھن وڏيءَ بيچينيءَ سان سيٽ تي پاسو بدلايو. وري ڪجھھ ياد آيس. ان ڏينھن، جڏھن ھو ماءُ کي نئين ڪار ۾ ويھاري بمبئي گھمائڻ وٺي ويو ھو تھ ھوءَ بمبئيءَ سمونڊ ڪناري Gate Way of India تي اچي ڪيڏو نھ خوش ٿي ھئي. ٿڌو ساھ ڀري ڪيڏي نھ اڪير مان چيو ھئائين: ”الا.... اھو سدورو ڏينھن الائي ڪڏھن ايندو، جڏھن آئون ھيئن ڪلفٽن تان سنڌوءَ ساگر جو مشاھدو ماڻينديس.“ تڏھن ھن ماءُ کي چيڙائيندي چيو ھو: ”امان، تون ڪراچيءَ جي سمونڊ کي سدائين سنڌو ساگر چوندين آھين، پر تاريخ يا جاگرافيءَ ۾ تھ ان نالي جو ڪوبھ سمونڊ ڪونھي. ڪراچيءَ جي سمونڊ کي تھ عربي سمونڊ چوندا آھن، بحر عرب Arabian Sea.“ ”واھ – عربي سمونڊ ڇو! عربي سمونڊ تھ ٿيو عربن جي فتح کان پوءِ، ڀلا ڏاھر جي وقت ۾ بھ ڪو کيس عربي سمونڊ چوندو ھو ڇا؟“ ”پر آئي، سنڌ تي تھ ھينئر بھ مسلمانن جو قبضو آھي. اھي سڀ پاڻ کي عربن جو اولاد سڏائيندا آھن. پاڪستان ۾ اڄڪلھھ ون يونٽ آھي. ھاڻي ڌرتيءَ جي نقشي تي سنڌ نالي ڪوبھ ملڪ ڪونھي. تون تھ اجايو سنڌ سنڌ ڪري دل کي ڪوڙا دلبا ڏيندي آھين. سنڌ ڪٿي بھ ڪانھي.“ ھن جي ماءُ کي ڄڻ وڇون ڏنگ ھنيو ھو. گھائل گھور سان ڏانھس نھاري چيو ھئائين: ”رام – مون کي تھ خبر ڪانھ ٿي پوي تھ اوھان ماڻھن کي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ ڇا پڙھايو ويندو آھي؟ اوھان جي ڄاڻ ڪيڏي نھ محدود آھي. ٻڌ رام، مون کي اڄ بھ چٽيءَ طرح ياد آھي. ننڍڙي لاڪي، جڏھن آئون اڃان چوٿون سنڌي مس پڙھندي ھئس، تڏھن تنھنجو نانو مرحوم ھڪ ڀيري مون کي لڪي ڌارا تيرٿ جو ميلو گھمائڻ وٺي ويو ھو. اتي مون ڀڳي ٺوڙھي جي ھڪ بٺيءَ تي ڪليءَ سان پنھنجو نالو لکيو ھو: ساوتري ھنڱوراڻي، پرھندڙ درجو چوٿون سنڌي. ان ڳالھھ کي اڄ الائي ڪيترا ورھيھ ٿي ويا آھن. آئون يقين سان چوان ٿي تھ وقت جي بي رحم وھڪري ڀڳي ٺوڙھي جي ان بٺيءَ تان منھنجو نالو ميساري ڇڏيو ھوندو، پر ان سان ڇا ٿو ٿئي؟ ڀڳو ٺوڙھو تھ منھنجي جڳھھ تي اٽل بيٺو آھي. رام، سنڌ ھڪ قديم ملڪ آھي، ان جا بنياد ڀڳي ٺوڙھي، سورجاڻي، ڪانڀوءَ، پٻ، پاراشر، کيرٿر، ڪارونجھر، چوھڙ ۽ ھالار تي رکيل آھن. سنڌ ڪنھن نڌڻڪي ساوتريءَ جو نالو ڪونھي جو جيڪو لئي مان لٺ ڀڃي ليڪو ھڻي کيس ڊاھي ڇڏي. ڪو آھي ماءُ ڄائو جو ڀڳي ٺوڙھي کي پنھنجي جڳھھ تان ڌوڏي سگھي، ڪو آھي جو ڪارونجھر، کيرٿر، ھالار کي پنھنجي جڳھن تان اکوڙي سگھي، ڪو آھي جو پاراشر ۽ سورجاڻي کي پاڙان پٽي اڇلائي؟ اڃا گھڻا سڪندر ايندا، پر درياھ شاھ وھندو رھندو. سنڌ کي ڪمزور ساوتري سمجھڻ وارا ڀليل آھن. سنڌ دنيا جو سڀ کان قديم ترين ملڪ آھي. اڄ نھ تھ ھزار سالن کان پوءِ بھ سنڌ جاڳندي.“ ۽ پوءِ ھن جي ماءُ کي ڄڻ ڪنھن گھٽو ڏنو ھو. ھوءَ ڪيئن نھ اکين تي ھٿ ڏئي ڍڪون ڀري روئڻ لڳي ھئي. ايڏو ھانءُ ڀارو – ايڏو ھانءُ ڀارو جو ھانو پروڻ ٿي وڃي. تڏھن ھو ننڍڙن ٻارن جيان ماءُ کي ڀاڪر پائي چنبڙي ويو ھو. ”آيل، مون کي معاف ڪري. مون کي ڪھڙي خبر تھ توکي ايڏو ڏک ٿيندو. آئون ڇا ڄاڻان تھ وطن ڇا ٿيندو آھي؟ آئون تھ انھيءَ جذبي کان ڪورو آھيان، خالي آھيان.“ ”ھا، توکي ڪھڙي خبر تھ وطن ڇا ٿيندو آھي؟ تون تھ ان ويل منھنجي پيٽ ۾ ھئين. توتي اتي جي ھوا بھ نھ جھٽي آھي. تنھنجي تھ ڪنھن وڻ جي لام سندي يادگيري بھ ڪانھي. توکي ڪھڙي ڪل تھ مانڊيءَ جي منڊ ۾ ڦاٿل پکيئڙو ڇو ڦٿڪندو آھي، توکي ڪنھن ماريءَ جي ڪوٽ ڪڙن جي ڪھڙي خبر؟ - مون کان ھٽي پري ٿي.“ ھن جي ماءُ، سندس بانھون زور سان ڇنڊي ننڍڙي ٻارڙي جيان ڪاوڙجي روئندي ڊوڙندي ڪار جي پوئينءَ سيت تي وڃي ويٺي ھئي. ان ڏينھن بمبئيءَ کان موٽندي ماءُ سڄي واٽ ھڪ اکر بھ نھ ڳالھايو ھو. ان ويل ھن پنھنجي ۽ ماءُ جي وچ ۾ ڪيڏا نھ ويڇا محسوس ڪيا ھئا، ڪيڏي نھ دوري، ڄڻ ھو جمنا جي ھڪ پاٽ تي بيٺو ھجي ۽ سندس ماءُ دور سنڌوءَ جي ٻئي پاٽ تي. زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو ھن محسوس ڪيو تھ وطن جو جذبو زندگيءَ جي سمورن جذبن کان مھان آھي. وطن جي اڳيان زندگيءَ جا سمورا رشتا وڍجي ويندا آھن، ڪپجي ويندا آھن، ٽٽي ويندا آھن، چرخيءَ تي ڊوڙندڙ ڪچيءَ تند جيان. پر آئون نٿو ڄاڻان تھ وطن ڇا ٿيندو آھي؟ آئون انھيءَ جذبي کان ڪورو آھيان. انھيءَ مٽ جيان جو ڪنڀر جي نھائينءَ ۾ ئي ٽوڪرجي پيو ھجي، سيرجي پيو ھجي، ٽٽي پيو ھجي. منھنجو اندر بھ ائين ٽٽل، ڪورو ۽ ٻٽ اونداھو آھي. “Are you felling any difficulty?” ھن ڇرڪي پنھنجي مٿان ٽري کنيو. جھڪيل جپاني ھوسٽس ڏانھس نھاريو. “No, I am only thinking about my country.” جپاني ھوسٽس مرڪي پئي. چيائين: ”ھا، وطن جو جذبو دنيا جو سڀ کان عظيم جذبو آھي. آئون جڏھن ملڪ ملڪ مان ڦري وطن ورندي آھيان تھ پاڻ کي ايڏو تھ ھلڪو محسوس ڪندي آھيان، جو جيڪر چاھيان تھ بنا پرن جي اڏري سگھان. وطن وطن آھي.“ ھوءَ مرڪون پکيڙيندي اڳتي وڌي وئي. ھو جھاز جي آخري سري تائين ڏانھس واجھائيندو رھيو. ھن سوچيو: ”ھيءَ عورت ڪيڏي نھ خوش نصيب آھي. بلڪل ان پکيئڙي جيان جو وڻ وڻ جي لام تان لڙڪندو پڇاڙي جو پنھنجي آکيري ۾ وڃي آرامي ٿئي ٿو. منھنجي ماءُ بھ ڪيڏي نھ خوش نصيب آھي. ھن جو بھ ڪو وطن آھي، ھن جي خوابن جو ڪو درياھ آھي، جنھن کي ساري ھوءَ ڳوڙھا ڳاڙيندي آھي. وڏن وڏن پھاڙن تي ھن جا نالا لکيل آھن. ھن جي سپنن جو سمونڊ دنيا جو سڀ کان نيرو گھرو سمونڊ آھي. ھن جي وطن ۾ ھوا جا جھوٽا اپسرائن جيان نچندا، ڊوڙندا نظر ايندا آھن. ھن جي ملڪ جو شاعر دنيا جي سڀني شاعرن کان وڏو شاعر آھي، جنھن جو ڪتاب ھوءَ رات جو سيني تي رکي، سھڻن سپنن ۾ لڙھي ويندي آھي. ھن جو خاص سر سنگيت آھي، جو دنيا جي سڀني سرن، ساري سنگيت کان نيارو آھي. ھن جي وطن جا ماڻھو دنيا جي سڀني ماڻھن کان سھڻا، سٺا ۽ سٻاجھڙا آھن. دنيا ۾ ماڻھوءَ جو ڪو نھ ڪو وطن ھوندو آھي. ماڻھو پنھنجي وطن سان پيار ڪندا آھن، ماڻھو پنھنجي وطن جا گيت ڳائيندا آھن. ماڻھن کي پنھنجي وطن جا واڳون بھ وڻندا آھن. رڳو آئون ئي ھڪ ڌرتيءَ ڌڪاڻو انھن جذبن کان ڪورو آھيان، رڳو آئون ئي آھيان، جنھن جو ڪو وطن ئي ڪونھي، ڪو ٿڙ ٿانءُ ڪونھي، ڪا ڌرتي، ڪو شھر، ڪو سر سنگيت ڪونھي. آئون نٿو ڄاڻان تھ ڪوھياريءَ، ڀاڳيري، راڻي ۽ ڪيرولز جي سرن ۾ ڪھڙو سر مٺو آھي؟ مون کي دنيا جا سڀ سمونڊ، شھر ۽ درياھ ھڪجھڙا نظر ايندا آھن. آئون انھن ڳالھين کان صفا ڪورو ۽ اڻڄاڻ آھيان. منھنجو اندر گھپ اونداھو آھي. ان موٽر سائيڪل واري رانديڪي جيان، جنھن کي ٻارڙا چابي ڀري فرش تي ڇڏي ڏيندا آھن، جو بي مقصد فرش تي ڊوڙندو رھندو آھي. آئون ان رانديڪي جيان زندگيءَ جي حسن، سونھن، رس ۽ سرھاڻ کان محروم آھيان. مون کي تھ ھر گھڙيءَ ايئن ٿو ڀاسي، ڄڻ ڪنھن منھنجي مرضيءَ جي خلاف، زوري منھنجي سيني ۾ چاٻي ڀري ڇڏي آھي. ڌڪ ڌڪ ڌڪ. آئون ھلان پيو – بي مقصد. الائي ڪڏھن، ڪٿي اھا چاٻي ختم ٿي ويندي ۽ آئون سدا لاءِ بيھي ويندس. پر آئون ھي ڪيڏانھن پيو وڃان! ڇو پيو وڃان، ڇا لاءِ؟ مورک من مون کي ڪيڏانھن اڏايو کنيو وڃي؟ اھا ڌرتيءَ جي ڪھڙي ٽڪري آھي، جتي مون کي سڪون ملندو، آئون ھوائن کي رقص ڪندو محسوس ڪندس. آئون تھ اھو رام آھيان، جنھن جي بنواس جو ڪو مدو ڪونھي، ڪو ڇيھھ، ڪا پڄاڻي ڪانھي ۽ جنھن جي ڪا سيتا ڪونھي. آئون ڪيڏانھن پيو وڃان؟ ڌرتيءَ جو ڪو بھ ماڻھو مون کي پنھنجي وطن ۾ شامل ڪرڻ لاءِ تيار ڪونھي. منھنجي پنھنجي ماءُ بھ نھ. آئي چوندي آھي: ”خبردار جو ڪڏھن منھنجي وطن جي باري ۾ اولو سولو ڳالھايو اٿئي. لپاٽ سان ٻوٿ ڦيرائي ڇڏيندي سانءِ.“ نانو مرھوم چوندو ھو: ”ابو، منھنجي وطن جي ڳالھھ ئي نھ پڇ، جک ٿا اچن، ماٺ ڀلي آھي.“ ۽ ويچاري نانيءَ مرحومھ جا پاڻ کي وڏي وشنو سڏيندي ھئي، ڪيئن نھ زبان کي چشڪو ڏئي چوندي ھئي: ”اڙي ھل ڙي پيٽو، منھنجي ملڪ جو رڳو پلو کائي ڏسين ھا تھ ھندستان جا ست طعام ڀلجي وڃين ھا. ڏٺو ڇا اٿئي.“ ياد نٿو اچي تھ آئيءَ ڪڏھن ڀلجي پنھنجو وطن چيو ھجي. سدائين چوندي آھي ”منھنجو وطن“ تھ پوءِ منھنجو وطن ڪٿي آھي؟ تھ ڇا، جي آئون انگلينڊ ۾ جنم وٺان ھا تھ انگريز ٿي پوان ھا ڇا؟ جي ايئن آھي تھ پوءِ ھندو ماءُ جي پيٽان ھندستان ۾ جنم وٺڻ کان پوءِ آئون ھندستاني ڇو نھ بڻجي سگھيو آھيان؟ اڄ ڏينھن تائين آئون ڇو نھ مھسوس ڪري سگھيو آھيان تھ بمبئيءَ جو سمونڊ دنيا جو سڀ کان نيرو گھرو سمونڊ آھي. مون اڄ ڏينھن تائين ھوائن کي رقص ڪندي ڇو نھ محسوس ڪيو آھي؟ مون دنيا جي وڏن وڏن شاعرن جو شعر پڙھيو آھي، مون کي ميران ۽ ڪاليداس وڻندا آھن، پر اڄ ڏينھن تائين آئون اھا دعويٰ ڇو نھ ڪري سگھيو آھيان تھ ميران يا ڪاليداس دنيا جا سڀ کان وڏا شاعر آھن؟ گنگا ۽ جمنا ھندستان جون سڀ کان پوتر ۽ مقدس نديون آھن، پر آئون انھن جي سونھن ۽ حسن ۾ اھا ڳالھھ ڇو نھ محسوس ڪري سگھيو آھيان، جا ناني مرحوم سنڌوءَ ۾ ڪئي ھئي. ھندستان ۾ وڏا وڏا خوبصورت رنگا رنگ پھاڙ آھن، تاج محل آھي، جامع مسجد آھي، قطب مينار آھي، ايلوا ۽ اجنتا جا مندر ۽ غارون آھن، سومناٿ کان بھ قديم وڏا وڏا مندر آھن، ماڻھو يادگيريءَ لاءِ انھن تي پنھنجا نالا لکندا آھن. منھنجي نانيءَ مرڻ ويل بھ ننڊ ۾ ڪيئن مرڪي رھي ھئي. ڄڻ مرڻ کان پوءِ بھ سندس وات ۾ پلي جو سواد اڃا باقي ھو، پر آئون اڄ تائين ڪنھن بھ کاڌي جي شيءِ مان اھڙو سواد ڇو نھ ماڻي سگھيو آھيان؟ آخر اھي سڀ ڳالھيون جو ھڪ عام ماڻھو پنھنجي زندگيءَ ۾ محسوس ڪندو آھي، آئون ڇو نٿو محسوس ڪريان؟ ڇو آھيان زندگيءَ جي انھيءَ سونھن، سرھاڻ، رس رنگ ۽ سواد کان ايڏو محروم ۽ اڻڄاڻ! پر اڄ منھنجي اندر ۾ ايڏي چونرا کونرا ڇو آھي؟ آئون ڪيڏو نھ عذاب پيو محسوس ڪريان. ڇا اھو سچ نھ آھي تھ مون ڄاڻي ٻجھي اھڙي جھاز سان سفر ڪيو آھي، جو ڪراچيءَ مان ٿيندو ھندستان وڃي. ان لاءِ مون کي ٽي ڏينھن انتظار ڪرڻو پيو ھو. ٻيڻا پئسا ڀرڻا پيا ھئا. اھو سڀ ڪجھھ ڄاڻندي بھ تھ ڪراچي ايئرپورٽ تي اسان جو جھاز فقط چاليھھ يا پنجيتاليھھ منٽ ترسندو. آئون اتي ايئرپورٽ ٽرانزٽ لائونج کان ٻاھر ڪيڏانھن بھ نھ وڃي سگھندس. آئون ڪلفٽن، مورڙي مير بحر جو مقبرو، منگھوپير ميوزيم گھمي نھ سگھندس. آئون اھو بھ ڄاڻان ٿو تھ ٽرانزٽ ۾ پلي ملڻ جو سوال ئي ڪونھ ٿو پيدا ٿئي. پلو تھ موسمي ميوو آھي. وري اھو بھ تھ ٻڌو اٿم تھ سنڌو سڪل آھي. پر ٿي سگھي ٿو تھ ڪراچي ايئرپورٽ تي لھندي اسان جي جھاز کي حادثو پيش اچي وڃي، آئون سخت زخمي ٿي پوان، مون کي علاج لاءِ ڪجھھ ڏينھن ڪراچيءَ ۾ ترسايو وڃي. پر اھي سڀ ڳالھيون اھڙيءَ طرح محسوس ڪري سگھندس، جيئن منھنجي ماءُ ڪيو ھو؟ ٿي سگھي ٿو تھ آئون اھو ساءُ، سونھن، رس ۽ رنگ محسوس نھ ڪري سگھان. ھانگ ڪانگ ۾ ھڪ ڀيري چيني ڇوڪريءَ سان کيکڙن جو سوپ پيئندي منھنجو ھانءُ ڪيڏو نھ ڪچو ٿيو ھو. مون پلو ڪڏھن بھ نھ کاڌو آھي. ٿي سگھي ٿو پلو کائيندي مون کي ڪکي اچي وڃي. جي ايئن ٿيو تھ پوءِ ڪيڏي نھ مايوسي ٿيندي. پر آئون اھو سڀ ڪجھھ ڇو پيو سوچيان؟ منھنجو ذھن لاٽونءَ جيان ھڪ ئي محور تي ڇو بيھي رھيو آھي؟ رکي رکي منھنجي دل ۾ خواھش ڇو ٿي اڀري تھ جھاز کي حادثو پيش اچي؟ ھن وري پنھنجي اندر ۾ عجيب مونجھھ محسوس ڪئي. پوءِ جڏھن مائڪروفون تان جھاز جي ڪراچي ايئرپورٽ تي لھڻ جو اطلاع مليو تھ ھن محسوس ڪيو تھ سندس ھٿ پير ڪنبي رھيا ھئا. ھو ڪنھن اٻھري خوف کان گھٻرائجي ويو آھي. ھن محسوس ڪيو، ڄڻ سندس ھانءُ ڪنھن پاتال ۾ لھندو وڃي. اونھي اننت پاتال ۾. جھاز سلامتيءَ سان ڪراچيءَ جي ايئرپورٽ تي لھي چڪو ھو. سڀ مسافر ھڪ ھڪ ٿي جھاز مان ھيٺ لھڻ لڳا ھئا. ھو کن لاءِ ٻٽيو منجھاڻو ويٺو ھو. ”لھان نھ لھان – ڇا آئون اھو عذاب برداشت ڪري سگھندس؟ ٿي سگھي ٿو ٻاھر ھوا بند ھجي. ڀلا چاليھھ يا پنجيتاليھھ منٽ ٽرانزٽ لائونج ۾ ويھڻ سان مون کي ڇا ملندو؟ اف ڪيڏو نھ عذاب پيو محسوس ڪريان. شايد مون کي ھتي نھ اچڻ کپندو ھو. مون ڄاڻي ٻجھي پاڻ کي سزا ڏني آھي. آخر ھن ڌرتيءَ سان منھنجو ڪھڙو تعلق آھي؟ پر آئون ايئن ڇو منجھاڻو ويٺو آھيان؟ ڇا منھنجي لاءِ اھو سٺو نھ ٿيندو تھ سنڌو نديءَ جو ھڪ اڌ گلاس پاني پي پنھنجي اندر کي ٺاريان. آئون پنھنجي اندر ۾ ڪيڏي نھ تئونس پيو محسوس ڪريان. ڄڻ مون جڳن کان پاڻي نھ پيتو آھي. منھنجي خيال ۾ منھنجي لاءِ سٺو ٿيندو تھ وقت گذارڻ لاءِ آئون بڪ اسٽال تان ڪو ڪتاب خريد ڪري ٽرانزٽ لائونج جي ڪنھن ھيڪلي ڪنڊ ۾ ويھي پڙھان.“ ھو منجھاڻو مسافرن جي پٺيان جھاز جي در ڏانھن وڌڻ لڳو. در تي ايندي اوچتو ھوا جو ھڪ تيز جھوٽو سندس وارن کي ڦلھوريندو مٿانس لنگھي ويو. ھن ڇرڪ ڀري پوئتي مڙي نھاريو. ھن جي ڌڙ کي ڪنبڻي وٺي وئي ھئي. ھن کي ائين ڀاسيو ڄڻ ھن جي اکين آڏو ڳاڙھا ساوا ترورا ڊوڙي رھيا ھجن. ھن محسوس ڪيو ڄڻ ھن جي ڦڦڙن رڪجي اوچتو تيزيءَ سان ھلڻ شروع ڪيو ھجي. ھن جي دل چاھيو نئين ٻار جيان رانڀاٽ ڪري روئي. ھن پاڻ سنڀاليندي پنھنجي پيشانيءَ ۽ ڪارائيءَ کي ڇھي ڏٺو. ”اوھ، مون کي تھ بخار آھي، آئون ٻري رھيو آھيان. منھنجا پير ڪيڏا نھ ڳورا ٿيندا ٿا وڃن، ڄڻ منھنجا پير ڌرتيءَ ۾ کپي وڃڻ ٿا چاھين، ڌٻي وڃڻ ٿا چاھين.“ ھو کن لاءِ سنسان نيڻن سان ايئرپورٽ جي بلڊنگ جي گيلريءَ ۾ نيري نڀ ھيٺان ڦھليل وسيع ڪشادي شھر جي بلڊنگ ڏانھن نھاريندو رھيو. کيس ايئن محسوس ٿيو ڄڻ ھو جڳن کان ڪنھن بنواسيءَ جيان ڀٽڪي رھيو آھي. وڏي مشڪل سان ھو ڳورا قدم کڻندو ٽرانزٽ لائونج ۾ آيو ھو. ديوان تي موھن جي دڙي تي چوڙيلڻ، پروھت، سرندو وڄائيندڙ ھڪ سنڌي پينار ۽ اوٺين جون وڏيون تصويرون ڏسي ھو ڪجھھ دير بيٺو رھيو ۽ پوءِ ھو ھڪ خالي ڪنڊ ۾ ھڪ ڪوچ تي ويھي بنا سوچڻ سمجھڻ جي مينو پڙھڻ لڳو ھو. “Yes Sir” ” آئون ڪجھھ بھ نھ کائيندس. مون کي رڳو پاڻي گھرجي.“ بيرو پانيءَ جو جڳ سندس آڏو رکي ادب سان ڪنڌ جھڪائي ٻي ٽيبل ڏانھن ھليو ويو. ھو کن لاءِ پاڻيءَ جي گلاس ڏانھن وائڙن جيان نھاريندو رھيو. پوءِ ھو ھڪ ئي ساھيءَ ۾ سڄو گلاس پي ويو. ھن کي ايئن محسوس ٿيو، ڄڻ ھن جي اندر جي تئونس ھيڪاري وڌي وئي ھجي. ايتري، ايتري جو جيڪر ھو سڄو درياھھ بھ پي وڃي تھ سندس اندر جي تئونس نھ مٽجي. ھو گھٻرائجي ڪوچ تان اٿي کڙو ٿيو ۽ ڳورا ڳورا قدم کڻندو بڪ اسٽال ڏانھن وڌي ويو. ”شاھ جو رسالو آھي؟“ ”شاھ کيا؟“ ”شاھ عبداللطيف بھٽائي کا رساله؟“ ”جي نڻيڻ.“ ”ڀؤنر ڀري آڪاس!“ ”جي نڻيڻ.“ ”روح رھاڻ!“ ”جي نڻيڻ.“ ”اور کوئي سندھي رساله يا اخبار؟“ ”جي نهين، هماري پاس سندھي کي کوئي کتاب نهين ملتي.“ ”مگر ھندستان مين تو يه کتابين مل جاتي هين.“ ”ھندستان مين ملتي هون گي، يه پاکستان هي، يهان کي قومي زبان اردو هي.“ ھو مايوس نيڻن سان بڪ اسٽال تان نھار ڦيرائيندو موٽي وري ساڳئي ڪوچ تي اچي ويھي ٿو. ھن سوچيو: ”اف، آئون ڪيڏي نھ تنھائي پيو محسوس ڪريان. ڪير چوندو تھ ھي سنڌ جي سڀ کان وڏي شھر ڪراچي جو ايئرپورٽ آھي. ھنن چئن پنجن تصويرن کان سواءِ ڀلا ھتي جي ڪھڙي شيءِ آھي، جنھن کي کڻي سنڌ جو سمجھجي. منھنجيون اکيون دوکو کائي نٿيون سگھن. مان تھ مھرواڻ ممتاڻي ۽ ڀڳوان ڪپور جي ايبسٽريڪٽ خاڪن ۾ بھ سنڌي رنگن ۽ مھانڊن کي سڃاڻي ويندو آھيان، پوءِ ھن جيئري جاڳندي زندگيءَ ۾ منھنجيون اکيون ڪيئن ٿيون دوکو کائي سگھن؟ توبھن…… ھي چاليھھ يا پنجيتاليھھ منٽ گذارڻ مون لاءِ ڪيڏا نھ ڏکيا ٿي ويا آھن. مون سان ڪيڏي نھ وڏي ٽريجڊي آھي. منھنجي عمر ھينئر پورا ٽيويھھ سال آھي، پر ھيءَ ڪيڏي نھ عجيب ڳالھھ آھي تھ ساڍا ٽيويھھ سال اڳي بھ مان ھتي موجود ھئس، ماءُ جي پيٽ ۾. ان ويل مون ڌرتيءَ تي پنھنجا پير نھ کوڙيا ھئا، ڇا ٿيو. منھنجي ماءُ جا پير تھ ڌرتيءَ تي مضبوط ھئا. منھنجا ڦڦڙ بند ھئا تھ ڇا ٿيو، منھنجي ماءُ جي ساھن جي ڌمڻ تھ چالو ھئي. پوءِ ڇو منھنجي ماءُ کي جلاوطن ڪيو ويو؟ ان ويل ھن ڪيڏو نھ عذاب محسوس ڪيو ھوندو. اڄ آئون ڪيڏو نھ عذاب پيو محسوس ڪريان. ڪير چوندو تھ آئون اھو ساڳيو ماڻھو ساڍن ٽيويھن سالن کان پوءِ موٽي آيو آھيان. پر ھيڏو عذاب تھ مون اڳي ڪڏھن بھ محسوس نھ ڪيو آھي. ڇا آئون پاڻ کي قيد نھ پيو محسوس ڪريان؟ آئون ڪٿي ڦاسجي ويو آھيان. منھنجي اندر ۾ ڪيڏي نھ مونجھھ آھي. ڪٿي ايئن تھ نھ آھي تھ آئون پنھنجو پاڻ کي سمجھي نھ سگھيو آھيان، يا آئون ذھني توازن وڃائي چڪو آھيان. منھنجو ذھن للهآٽون جيان ھڪ ئي محور تي ڇو بيھي ويو آھي؟ ماڻھوءَ کي ٿورو ئي خبر پوندي آھي تھ ھو ڪو ذھني توازن وڃائي چڪو آھي. جي ايئن ھجي ھا تھ پوءِ ماڻھو چريا ڇو ٿين ھا. ھي سڀ ڳالھيون منھنجي ذھن ۾ گردش ڪري رھيون آھن. مون کي پاڳل بنائڻ لاءِ ڪافي ناھن ڇا! ڇا ھيءَ حيرت جھڙي ڳالھھ نھ آھي تھ جا ھوا مون کي ٽيويھھ سال اڳي جھٽڻ گھرجي ھا، سا اڄ پيو جھٽيان ۽ جو پاڻي مون کي ٽيويھھ سال اڳ پيئڻ گھرجي ھا، سو اڄ پيو پيان. سو بھ جپان ايئر لائنز جي مھربانيءَ سان فقط چاليھن يا پنجيتاليھن منٽن لءِ مون کي ھتي ساھ کڻڻ ۽ پاڻي پيئڻ جي اجازت ملي آھي. آئون پنھنجي مرضيءَ سان ھتي ھڪ منٽ بھ نٿو رھي سگھان. ھن وري پنھنجي اندر ۾ ٻٽ ڪاري مونجھھ محسوس ڪئي. ھن محسوس ڪيو تھ سندس ڇاتي سڙي رھي آھي. ھو ھڪ ٻيو پاڻيءَ جو گلاس ھڪ ئي ساھيءَ ۾ پي ويو ۽ خالي خالي نظرن سان ديوارن تي ٽنگيل تصويرن ڏانھن نھاريندو رھيو. پورن مٿان پور، ھو منجھاڻو ويٺو رھيو ۽ پوءِ اوچتو مائڪروفون جو آواز گونجيو: Your Attention Please – Attention Please Japan airlines Flight 017 is ready to Fly. Attention Please, Attention Please. جپان ايئر لائنز جا سڀ مسافر ھڪ ھڪ ٿي Tranzit Lounge کان ٻاھر جھاز ڏانھن وڃڻ لڳا ھئا. ھن کي محسوس ٿيو ڄڻ ڪنھن سندس مرضيءَ جي خلاف زور زور سان سندس سيني ۾ چاٻي ڀري ڇڏي ھئي. ھو مسافرن پٺيان اٿي ڳورا ڳورا قدم کڻي ھلڻ لڳو. آھ....... ھي ڪھڙو بنواس آھي، آئون ڪيڏانھن پيو وڃان، مون کي سڪون ڪٿي ملندو؟ اھا چاٻي ختم ڇو نٿي ٿي وڃي! آئون سدا لاءِ بيھجي ڇو نٿو وڃان؟ منھنجا پير ڪيڏا نھ وزني آھن، آئون ڌرتيءَ ۾ ڌٻي ڇو نٿو وڃان؟ دنيا ۾ ھر ماڻھوءَ جو ڪو نھ ڪو وطن ھوندو آھي، آئون پنھنجي وطن کي ڪٿي ڳوليان، ڪھڙي ڌرتيءَ سان پيار ڪريان، ڪنھن سمونڊ کي پوڄيان؟ آئون ڪنھن کي ڏوھھ ڏيان؟ مون سان دوھ ٿيو آھي، ويساھ گھاتي ڪئي وئي آھي، ڪپت ڪئي وئي آھي، آئون ڪنھن کي بھ معاف نھ ڪندس، پنھنجي ماءُ کي بھ نھ. ڪاش ڪا وڻ جي لام ھجي ھا، جنھن کي مان پنھنجو سمجھان ھا، ڪا ڌرتيءَ جي ايتري تڪري جنھن تي آئون پنھنجو نالو لکي سگھان ھا: رام پٽ ساوتري ھنڱوراڻي – پڙھندڙ درجو ٽيون. ٺيڪ ان ويل جڏھن جھاز ھڪ وڏي ڊوڙ ۽ زوزٽ سان ڪراچيءَ جي ڌرتي ڇڏي تھ ھن جي اک جي اندرئين پولارن مان ھڪ لڙڪ واچوڙا مچائيندو، ھن جي ڳٽي تان ڳڙي، ڪاري ڪوٽ جي ڪالر جي اونداھ ۾ گم ٿي ويو ھو ۽ ھو ٻنھي ھٿن سان پنھنجو منھن لڪائي ننڍڙن ٻارڙن جيان ڍڪون ڀري روئڻ لڳو ھو.
