مسيح مگسي
سينيئر رڪن
درٻاري ڪلچر
مان بنيادي طور هڪ سياسي ورڪر/سنڌ شيوڪ آهيان، مان سياسي عمل سان سماج ۾ عدم تشدد جي اصولن تي ڪاربند رهندي ردوبدل جو طرفدار ۽ ساکي آهيان. هڪ سچيت سياسي ورڪر جي نسبت سان ادب ۽ فڪر کي سياسي عمل جو لازم ۽ ملزوم حصو ليکڻ سان گڏوگڏ ادب ۽ فڪر کي ٻه پور وڇوٽيون (Parallel Lines) ۾ سمجندو آهيان. انهن ٻنهي پُور وڇوٽين جو ڪڏهن به پاڻ ميلاپ/سنگم ٿيڻ عام رواجي ڳالهه ڪانهي. ڇو ته ادب ۽ فڪر هڪ پاسي پيڙهيل انسانن، طبقن ۽ قومن جي سماجي ردوبدل ۾ بنيادي عنصر ڇوهائي (Catalyst) جو ڪم ڏيندو آهي. ته ٻئي پاسي ادب جي ٻي پور وڇوٽي وقت جي حاڪمن آڏو سربسجود ٿيڻ ۽ قلم ۽ علم کي تين وال ڪرڻ جو اڻ وڻندڙ ڪم ڪندي آهي. انهن سربسجود ٿيندڙن ۾ کوڙ ساريون عظيم هستيون آهن جن کي اپ کنڊ جي ساهت ۾ هڪ خاص جاءِ حاصل هجي ٿي.
مان هتي اوهان کي اپ کنڊ جي ٻن مانائتين هستين جو ذڪر ضروري سمجهان ٿو. انهن مان هڪ ”طرطي هند“ امير خسرو آهي جيڪو نظام الدين اولياءَ جهڙي آرماڙ صوفي جو پوئلڳ ۽ هندي /اردو شاعر جو روشن باب هو. ان هوندي به امير خسرو اقتدار ۽ درٻار جي ڏس ۾ پنجن بادشاهن جو درٻاري رهيو، مرزا غالب، مئي نوشي جي ڪارڻ سڄي ڄمار غربت ۽ عسرت ۾ گذاري، جڏهن مرزا غالب کي غربت جو ڀوت ڏند ڪرٽيندو هو ته مالي سهڪار/وظيفي ۾ واڌارو ڪرڻ لاءِ مغل حڪمران بهادر شاھ ظفر (آخري حڪمران) آڏو هيٺيون شعر لکي وڃي حاضر ٿيو هو.
آپ ڪا بنده اور ڦرون ننگا
آپ ڪا نوڪر اور کائون اُڌار
مرزا غالب، حال حيات هو ته مغلن جي اقتدار جو سج لهي ويو. بهادر شاھ ظفر کي به جلاوطني جي شڪل ۾ رنگون ۾ دفن ٿيڻ لاءِ ٻه گز زمين جا نصيب ٿيا. مغلن جي زوال کان پوءِ به غالب جي غربت ۾ گهٽتائي ڪا نه آئي. ان ڪري پاڻ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي هڪ معمولي آفيسر نيل بيلڊن ڏانهن لکت ۾ هيٺيون قصيدو اماڻيو.
حيف باشد ڪه از الطاف تو ماند محروم
هموچن بنده ديرين ونمک خوار کهن.
(حيف آهي ته مون جهڙو پراڻو ٻانهو ۽ نمڪ خوار تنهنجي مهرباني کان محروم رهجي وڃي)
انهيءَ صورتحال کي ذهن ۾ رکندي پاڻ سنڌ ڏانهن اچون ٿا. ايئن چوڻ ۾ هروڀرو ڊيگهه پٽاڙ ڪانه ٿيندي ته وقت جي حڪمرانن آڏو سيس نوائڻ جو ڪم هتي ڪو نه رهيو آهي. سنڌ مرڳو سڄي سرهاڻ لڳي پئي آهي. اسان جي ماضي ۾ ٻه اهم نانءَ آهن. قاضي قادن ۽ محمد هاشم ٺٽوي، ان ۾ ڪو به وڌاءُ ڪونهي ته اهي ٻئي ماڻهو علم ۽ ادب جي آسمان جا جرڪندڙ تارا هئا ۽ آهن. پر ڌارين جو درٻاري بڻجي سنڌ جي ڀانسار ۾ اڇلائڻ جو اڻ وڻندڙ ۽ راڄ ڊوهي ڪم به انهن جي وهي کاتي ۾ داخل آهي. اڄ دنيا ۾ مخدوم معين ٺٽوي، دولهه دريا خان، ميان مير سنڌي ۽ شاهه عنايت کي وڌيڪ عزت ۽ احترام لائق سمجهيو وڃي ٿو.
اسان هن ملڪ ۾ سياست، ادب ۽ سماج جي کيتر ۾ سٺ ورهين کان به مٿي سفر جهاڳي چڪا آهيون. اوهان کي ياد هوندو ته چار ڏهاڪا پوئتي سنڌ جي سياست ۽ سماج ۾ اٿل پٿل ۽ مهاڏو اٽڪائڻ جو سلسلو اسان جي اديبن، دانشورن ۽ سياسي ڪارڪنن شروع ڪيو هو. انهيءَ جدوجهد جي زماني ۾ سنڌ جي اديبن ۽ دانشورن، سان ” شام ملهائڻ“ جو رواج عروج تي هو. ان ۾ سڀ کان وڌيڪ پذيرائي شيخ اياز کي ملي هئي، رد عمل ۾ وقت جي حڪمرانن اياز جي وڏن شهرن ۾ آمد تي بندش هنئي پر کيس بنديخانن جو منهن ڏسڻو پيو. اياز وقت جي آمرن سان مهاڏو اٽڪائيندي هيئن به چيو هو.
ٿا ڀاري تنهنجا برُج لڏن
تون هيڻو آ هٿيارن سان،
مان ڏوهي آ مان ڏوهي آ
يا
تون منهنجا گيت ڳنهي سگهندي آمر
لاشڪ اياز پنهنجي ايام ڪاري ۾ غلطيون به ڪيون. پر اياز جي شاعري ۾ اڄ به لکنئو جي مُجرن ۽ بُڙڪا ڏيندڙ حقي جي ڌپ ڪانهي. بقول فيض جي ته سندس شاعري ساغر و مينا جي دست نگر هجي ٿي ۽ اياز جي شاعري ۾ وطن جي محبت ۽ وابستگي جون پاڙون کتل هيون، ايئن شيخ اياز کان وٺي محمد ابراهيم جوئي، آغا سليم، امر جليل، طارق اشرف، سراج، غلام نبي مغل، ظفر حسن، ابن حيات پنهور، م-ع ڏيپلائي، ع ق شيخ، نسيم کرل، تنوير عباسي، رشيد ڀٽي، فتاح ملڪ، نياز همايوني، سرويچ سجاولي ۽ محمد خان مجيدي سوڌا کوڙ سارا نئين سنڌ جي اڏاوت جا اهم رهبر آهن. اهو دور پنهنجو وارو وڄائي سنڌ سماج مٿان اڻ مٽجندڙ نانءُ ۽ نقش ڇڏي ويو ايئن- حب الوطني جي دور کان پوءِ نئين سنڌ جي اڏاوت ۽ ردوبدل جو دور سياسي ۽ سماجي ڪوتاهين سبب اڏام ڪري نه سگهيو. ان هوندي به سورن ۽ سنگت جو قافلو هلندو رهيو-
اڄ جي سنڌ ۾ جيڪي به جيئرا جاڳندا ڪردار ويٺا آهن. سي پنهنجي محنت ۽ پورهئي سبب ”امرتا“ ماڻي چڪا آهن. انهن مان اهم نانءُ محمد ابراهيم جويو، سوڀوگيانچنداڻي، رسول بخش پليجو، آغا سليم، امر جليل پڻ آهي.
هونئن سڌريل ۽ مذهب معاشرن ۾ عالمن ۽ دانشورن جو قَدرُ ۽ مانُ ڪيو ويندو آهي. پر ٽن ڏهاڪن کان پوءِ سنڌي سماج ”انفراديت“ پرستي ۽ ڪم نڪتو ڪاڳر ڦاٽو ڪلچر جي ٻه مهين بلا اچي واسو ڪيو آهي. سنڌ ۽ سنڌي سماج ۾ ڪا به مثبت يا هاڪاري ردوبدل آڻڻ ۽ ان ۾ پنهنجو حصو پتي شامل ڪرڻ جي ابتڙ ”سنڌ وطن“ وڪري جو وکر ٿي پيو آهي. اسان جو سياسي ڪلچر جديد جاگيرداريت، (Neo-Feudalism) جي گرداب ۾ ڦاسي پيو آهي. اهڙي ريت سنڌي ڪلچر جي واڌاري ۽ ترقي جي نالي ۾ خوشامند ۽ درٻاري ڪلچر کي هٿي ملي آهي. ان جو نتيجو سامهون اچي بيٺو آهي ته سنڌي آفيسر/سنڌي ڪامورو، ماضيءَ جي سنڌي سماج ۾ روشن خيال ۽ دردمند دل رکندڙ هو، ان جي جاءِ تي اڪثريت، اهليت يا قابليت نه پر خوشامد ۽ درٻاري ڪلچر جي پوئواري ڪندڙن جي اچي وئي. اسان جي سياسي ۽ سماجي ڪلچر تي اڳـ ۾ ئي جمهوري جاگيردار قبضو ڪري ويٺل هو ۽ ان کي آفيسرن جي سگهه ۽ اختيارن جي خبر پئي ته اهي اقتدار ۾ نه هوندي به سدائين ساوا ۽ باغ بهار آهن ته انهن کي جهڪڻ لاءِ مجبور ڪيو. ان خوشامدي ۽ درٻاري ڪلچر سنڌ جي سڀني ادارن کي بشمول ڪلچر ڊپارٽمينٽ“ کي اڏوهي وانگر کائي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي. ڇو ته:
جتي هنجن ۽ مورن جا آکيرا هئا
ويچارو ولي داد چوي
اتي ڪانگن، ڪانگيرا ڪيا.
ماضي ۾ ڪنهن به کاتي جا وزير باتدبير آزاداڻي سوچ ۽ ساڃاھ رکندڙ هئا. ڇو ته انهن کي، پارٽين ۽ عوام وٽ حساب ڪتاب به ڏيڻو پوندو هو. پر ايڪيوهين صديءَ ۾ سياست ۽ سياسي عمل ميڊيا جو محتاج ٿي پيو آهي. اسان جا اڳواڻ ۽ معتبر ميڊيا وسيلي لٻاڙون، ڊگها واعظ ۽ ڊاڙون هڻڻ جي ڊوڙ ۾ شامل آهن. بيمار اديبن جي سهائتا جو نيڪ ڪم يعني چيڪ ڏيڻ جو عظيم ڪارنامو به ميڊيا تي نظر ايندو آهي. مان جڏهن ڪنهن به بيمار اديبن ۽ فڪار کي جهڪيل هٿ سان چيڪ (خيرات) وٺڻ جو لقاءُ ڏسندو آهيان ته ڪنڌ جهڪي پوندو آهي.
مان بنيادي طور هڪ سياسي ورڪر/سنڌ شيوڪ آهيان، مان سياسي عمل سان سماج ۾ عدم تشدد جي اصولن تي ڪاربند رهندي ردوبدل جو طرفدار ۽ ساکي آهيان. هڪ سچيت سياسي ورڪر جي نسبت سان ادب ۽ فڪر کي سياسي عمل جو لازم ۽ ملزوم حصو ليکڻ سان گڏوگڏ ادب ۽ فڪر کي ٻه پور وڇوٽيون (Parallel Lines) ۾ سمجندو آهيان. انهن ٻنهي پُور وڇوٽين جو ڪڏهن به پاڻ ميلاپ/سنگم ٿيڻ عام رواجي ڳالهه ڪانهي. ڇو ته ادب ۽ فڪر هڪ پاسي پيڙهيل انسانن، طبقن ۽ قومن جي سماجي ردوبدل ۾ بنيادي عنصر ڇوهائي (Catalyst) جو ڪم ڏيندو آهي. ته ٻئي پاسي ادب جي ٻي پور وڇوٽي وقت جي حاڪمن آڏو سربسجود ٿيڻ ۽ قلم ۽ علم کي تين وال ڪرڻ جو اڻ وڻندڙ ڪم ڪندي آهي. انهن سربسجود ٿيندڙن ۾ کوڙ ساريون عظيم هستيون آهن جن کي اپ کنڊ جي ساهت ۾ هڪ خاص جاءِ حاصل هجي ٿي.
مان هتي اوهان کي اپ کنڊ جي ٻن مانائتين هستين جو ذڪر ضروري سمجهان ٿو. انهن مان هڪ ”طرطي هند“ امير خسرو آهي جيڪو نظام الدين اولياءَ جهڙي آرماڙ صوفي جو پوئلڳ ۽ هندي /اردو شاعر جو روشن باب هو. ان هوندي به امير خسرو اقتدار ۽ درٻار جي ڏس ۾ پنجن بادشاهن جو درٻاري رهيو، مرزا غالب، مئي نوشي جي ڪارڻ سڄي ڄمار غربت ۽ عسرت ۾ گذاري، جڏهن مرزا غالب کي غربت جو ڀوت ڏند ڪرٽيندو هو ته مالي سهڪار/وظيفي ۾ واڌارو ڪرڻ لاءِ مغل حڪمران بهادر شاھ ظفر (آخري حڪمران) آڏو هيٺيون شعر لکي وڃي حاضر ٿيو هو.
آپ ڪا بنده اور ڦرون ننگا
آپ ڪا نوڪر اور کائون اُڌار
مرزا غالب، حال حيات هو ته مغلن جي اقتدار جو سج لهي ويو. بهادر شاھ ظفر کي به جلاوطني جي شڪل ۾ رنگون ۾ دفن ٿيڻ لاءِ ٻه گز زمين جا نصيب ٿيا. مغلن جي زوال کان پوءِ به غالب جي غربت ۾ گهٽتائي ڪا نه آئي. ان ڪري پاڻ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي هڪ معمولي آفيسر نيل بيلڊن ڏانهن لکت ۾ هيٺيون قصيدو اماڻيو.
حيف باشد ڪه از الطاف تو ماند محروم
هموچن بنده ديرين ونمک خوار کهن.
(حيف آهي ته مون جهڙو پراڻو ٻانهو ۽ نمڪ خوار تنهنجي مهرباني کان محروم رهجي وڃي)
انهيءَ صورتحال کي ذهن ۾ رکندي پاڻ سنڌ ڏانهن اچون ٿا. ايئن چوڻ ۾ هروڀرو ڊيگهه پٽاڙ ڪانه ٿيندي ته وقت جي حڪمرانن آڏو سيس نوائڻ جو ڪم هتي ڪو نه رهيو آهي. سنڌ مرڳو سڄي سرهاڻ لڳي پئي آهي. اسان جي ماضي ۾ ٻه اهم نانءَ آهن. قاضي قادن ۽ محمد هاشم ٺٽوي، ان ۾ ڪو به وڌاءُ ڪونهي ته اهي ٻئي ماڻهو علم ۽ ادب جي آسمان جا جرڪندڙ تارا هئا ۽ آهن. پر ڌارين جو درٻاري بڻجي سنڌ جي ڀانسار ۾ اڇلائڻ جو اڻ وڻندڙ ۽ راڄ ڊوهي ڪم به انهن جي وهي کاتي ۾ داخل آهي. اڄ دنيا ۾ مخدوم معين ٺٽوي، دولهه دريا خان، ميان مير سنڌي ۽ شاهه عنايت کي وڌيڪ عزت ۽ احترام لائق سمجهيو وڃي ٿو.
اسان هن ملڪ ۾ سياست، ادب ۽ سماج جي کيتر ۾ سٺ ورهين کان به مٿي سفر جهاڳي چڪا آهيون. اوهان کي ياد هوندو ته چار ڏهاڪا پوئتي سنڌ جي سياست ۽ سماج ۾ اٿل پٿل ۽ مهاڏو اٽڪائڻ جو سلسلو اسان جي اديبن، دانشورن ۽ سياسي ڪارڪنن شروع ڪيو هو. انهيءَ جدوجهد جي زماني ۾ سنڌ جي اديبن ۽ دانشورن، سان ” شام ملهائڻ“ جو رواج عروج تي هو. ان ۾ سڀ کان وڌيڪ پذيرائي شيخ اياز کي ملي هئي، رد عمل ۾ وقت جي حڪمرانن اياز جي وڏن شهرن ۾ آمد تي بندش هنئي پر کيس بنديخانن جو منهن ڏسڻو پيو. اياز وقت جي آمرن سان مهاڏو اٽڪائيندي هيئن به چيو هو.
ٿا ڀاري تنهنجا برُج لڏن
تون هيڻو آ هٿيارن سان،
مان ڏوهي آ مان ڏوهي آ
يا
تون منهنجا گيت ڳنهي سگهندي آمر
لاشڪ اياز پنهنجي ايام ڪاري ۾ غلطيون به ڪيون. پر اياز جي شاعري ۾ اڄ به لکنئو جي مُجرن ۽ بُڙڪا ڏيندڙ حقي جي ڌپ ڪانهي. بقول فيض جي ته سندس شاعري ساغر و مينا جي دست نگر هجي ٿي ۽ اياز جي شاعري ۾ وطن جي محبت ۽ وابستگي جون پاڙون کتل هيون، ايئن شيخ اياز کان وٺي محمد ابراهيم جوئي، آغا سليم، امر جليل، طارق اشرف، سراج، غلام نبي مغل، ظفر حسن، ابن حيات پنهور، م-ع ڏيپلائي، ع ق شيخ، نسيم کرل، تنوير عباسي، رشيد ڀٽي، فتاح ملڪ، نياز همايوني، سرويچ سجاولي ۽ محمد خان مجيدي سوڌا کوڙ سارا نئين سنڌ جي اڏاوت جا اهم رهبر آهن. اهو دور پنهنجو وارو وڄائي سنڌ سماج مٿان اڻ مٽجندڙ نانءُ ۽ نقش ڇڏي ويو ايئن- حب الوطني جي دور کان پوءِ نئين سنڌ جي اڏاوت ۽ ردوبدل جو دور سياسي ۽ سماجي ڪوتاهين سبب اڏام ڪري نه سگهيو. ان هوندي به سورن ۽ سنگت جو قافلو هلندو رهيو-
اڄ جي سنڌ ۾ جيڪي به جيئرا جاڳندا ڪردار ويٺا آهن. سي پنهنجي محنت ۽ پورهئي سبب ”امرتا“ ماڻي چڪا آهن. انهن مان اهم نانءُ محمد ابراهيم جويو، سوڀوگيانچنداڻي، رسول بخش پليجو، آغا سليم، امر جليل پڻ آهي.
هونئن سڌريل ۽ مذهب معاشرن ۾ عالمن ۽ دانشورن جو قَدرُ ۽ مانُ ڪيو ويندو آهي. پر ٽن ڏهاڪن کان پوءِ سنڌي سماج ”انفراديت“ پرستي ۽ ڪم نڪتو ڪاڳر ڦاٽو ڪلچر جي ٻه مهين بلا اچي واسو ڪيو آهي. سنڌ ۽ سنڌي سماج ۾ ڪا به مثبت يا هاڪاري ردوبدل آڻڻ ۽ ان ۾ پنهنجو حصو پتي شامل ڪرڻ جي ابتڙ ”سنڌ وطن“ وڪري جو وکر ٿي پيو آهي. اسان جو سياسي ڪلچر جديد جاگيرداريت، (Neo-Feudalism) جي گرداب ۾ ڦاسي پيو آهي. اهڙي ريت سنڌي ڪلچر جي واڌاري ۽ ترقي جي نالي ۾ خوشامند ۽ درٻاري ڪلچر کي هٿي ملي آهي. ان جو نتيجو سامهون اچي بيٺو آهي ته سنڌي آفيسر/سنڌي ڪامورو، ماضيءَ جي سنڌي سماج ۾ روشن خيال ۽ دردمند دل رکندڙ هو، ان جي جاءِ تي اڪثريت، اهليت يا قابليت نه پر خوشامد ۽ درٻاري ڪلچر جي پوئواري ڪندڙن جي اچي وئي. اسان جي سياسي ۽ سماجي ڪلچر تي اڳـ ۾ ئي جمهوري جاگيردار قبضو ڪري ويٺل هو ۽ ان کي آفيسرن جي سگهه ۽ اختيارن جي خبر پئي ته اهي اقتدار ۾ نه هوندي به سدائين ساوا ۽ باغ بهار آهن ته انهن کي جهڪڻ لاءِ مجبور ڪيو. ان خوشامدي ۽ درٻاري ڪلچر سنڌ جي سڀني ادارن کي بشمول ڪلچر ڊپارٽمينٽ“ کي اڏوهي وانگر کائي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي. ڇو ته:
جتي هنجن ۽ مورن جا آکيرا هئا
ويچارو ولي داد چوي
اتي ڪانگن، ڪانگيرا ڪيا.
ماضي ۾ ڪنهن به کاتي جا وزير باتدبير آزاداڻي سوچ ۽ ساڃاھ رکندڙ هئا. ڇو ته انهن کي، پارٽين ۽ عوام وٽ حساب ڪتاب به ڏيڻو پوندو هو. پر ايڪيوهين صديءَ ۾ سياست ۽ سياسي عمل ميڊيا جو محتاج ٿي پيو آهي. اسان جا اڳواڻ ۽ معتبر ميڊيا وسيلي لٻاڙون، ڊگها واعظ ۽ ڊاڙون هڻڻ جي ڊوڙ ۾ شامل آهن. بيمار اديبن جي سهائتا جو نيڪ ڪم يعني چيڪ ڏيڻ جو عظيم ڪارنامو به ميڊيا تي نظر ايندو آهي. مان جڏهن ڪنهن به بيمار اديبن ۽ فڪار کي جهڪيل هٿ سان چيڪ (خيرات) وٺڻ جو لقاءُ ڏسندو آهيان ته ڪنڌ جهڪي پوندو آهي.
