سبحان شاهه جيلاني (فقير):تحڙير: خدابخش جويو سبحان شاهه جيلاني جو اصل ڳوٺ نئنگ شريف هو. پير صالح شاهه نئنگ وارو سندس عزيز هو (سندس چوڻ مطابق) هي اٺن سالن جو هو ته ڳوٺ کان جيئن ٻاهر نڪتو ته وري پنهنجو ڳوٺ نه ڏٺائين. سندس والد جو نالو حيدر شاهه هو. هن پوري پاڪستان جو سفر ڪيو. چلا ڪڍيا ۽ سڄي حياتي سير ۽ سياحت ۾ گذاريائين. هو 1967ع ۾ سن ۾ آيو. ان کان اڳ ۾ ڪجهه عرصو خانوٺ ۾ به رهيو. موجود سائين جي ايم سيد جي درياءَ واري بنگلي ۾ قائم اڇي مسجد جي پاسي ۾ رهائش اختيار ڪئي هئائين. ان مڪان ۾ سئو ڏيڍ کن مختلف قسم جا ڪتا به ساڻس گڏ هوندا هئا. اتي وڏا پڃرا به هوندا هئس جن ۾ ڪانگ، ڪبوتر، ڳيرا، تتر، ڪڪڙ وغيره بند پيا هوندا هئا. ٻه گهوڙا، چار پنج زخمي ٿيل گڏهه، ويهه پنجويهه ٻلا ۽ ٻليون ڪجهه ٻڪريون ٻڌل هونديون هئس. سندس چوڻ هو ته ”منهنجو هنن مڙني پکين، توڙي ڪتن، ٻلن ۽ ٻين جانورن سان پيار آهي. اهي منهنجا عزيز به آهن ته دوست به آهن. اڄ ڪلهه جي انسانن کان اهي جانور بهتر آهن. ڇو ته مون سان ڏاڍي محبت اٿن.“ ننڍڙا پلونگڙا سندس جهوليءَ ۾ اچي ويهندا هئا ته ساڻن ٻاتي ٻوليءَ ۾ مٺڙيون ٻوليون پيو ڪندو هو. جيئن اڪثر ماڻهو پنهنجي ننڍڙن ٻارڙن سان ڳالهائيندا آهن. جڏهن شهر ۾ نڪرندو هو ته شهر جا رولو ڪتا سندس ڪڍ لڳندا هئا. جتان پيو ويندو هو ته ڪتن ۽ ٻلين جو ولر ساڻس گڏ پيو هلندو هو. سندس چوڻ هو ته ”هو ڪنهن وٽ به هلي وڃي ٻين سيدن، پيرن ۽ فقيرن وانگر ڪونه پنان. خدا جا نيڪ بندا ڪي اهڙا آهن جيڪي هتي مون کي پاڻهين جيڪي ڏيڻو هوندو اٿن سو ڏئي ويندا آهن. مان انهن مان گهڻن کي ته سڃاڻان به ڪونه. الائي هتي ڪيئن ٿا پهچيو وڃن ۽ پوءِ جيڪو ڪجهه ملي ٿو سو انهن جانورن کي کارايان ٿو. آئون صفا صوفي آهيان. ٻيڙي به ڪانه ڇڪيان. نه چرس، نه آفيم، نه شراب مولا مون کي انهن شين کان هر طرح سان محفوظ ڪيو آهي. مون اڄ ڏينهن تائين ڪنهن بني بشر کي نه ستايو آهي. نه ئي ڪنهن کي گارگند ڪيو آهي. ٻين سيدن وانگر مون کي پنهنجي سيديءَ تي ڪوبه فخر ناهي. لطيف سرڪار سچ چيو آهي ته ”عدل آئون نه ڇٽان ڪو ڦيرو ڪج فضل جو“ سو توبهه ڪبي. ڪنهن جي به دل آزاري ڪڏهن به نه ڪبي. پر ماڻهن مون کي به بخش نه ڪيو آهي. مون تي وڏا ظلم ڪيا اٿن. ڏاڍو ماريو اٿن پر قربان وڃان ان جي ايم سيد تان جنهن مون تان سڀ تڪليفون دور ڪيون آهن. هي سڀ جايون ۽ مڪان ان جا آهن. پر منهنجي حوالي ڪيا اٿس. مان سن شهر ۾ هڪ گڏهه ۽ ڪتي سان پهتو هئس. منهنجي پهرين ملاقات سائين جي ايم سيد سان ٿي. ان جون مون تي وڏيون نوازشون آهن. بس هاڻي انهن جانورن جي پيا خدمت ڪريون. ان الله راضي ٿئي. ”رويو ويٺي روءِ پنهل کان پوءِ، ڏينديس باهه ڀنڀور کي“. شاهه سبحان شاهه سن ۾ 1995ع تائين هو پوءِ هو ڪهڙي پاسي ويو. ان جي ڪابه خبر نه پئجي سگهي آهي.
لطيف سنگت(ٻارڙن جي تنظيم) تحرير: خدابخش جويو 19 مارچ 1981ع تي سن ۾ ”لطيف سنگت سنڌ“ جو بنياد رکيو ويو. جنهن جو پهريون آرگنائيزر خدا بخش جويو (راقم الحروف) کي چونڊيو ويو. جنهن ٻن مهينن اندر ڳوٺن، شهرن ۽ واهڻن ۾ لطيف سنگت جا يونٽ قائم ڪيا. اڳتي هلي لطيف سنگت طرفان پندرهن روزه خبرنامو جاري ڪيو ويو هو. جنهن ۾ سڄي سنگت جي ڪارڪردگي ڄاڻايل هوندي هئي. لطيف سنگت جي پليٽ فارم تان سنڌي ٻارن کي پنهنجي عظيم تاريخي ورثي کان واقف ڪيو ويو ۽ ٻارن لاءِ ڪتابي سلسلو ”لطيف پبليڪيشن“ به شروع ڪيو ويو. 5 جون 1981ع سائين جي ايم سيد جي موجودگيءَ تي لطيف سنگت جون سن ۾ مرڪزي چونڊون ڪرايون ويون. جنهن ۾ سڄي سنڌ مان لطيف سنگت جي ٻارڙن شرڪت ڪئي. جنهن ۾ مرڪزي صدر سليم حيدري (شمشيرالحيدري جو پٽ)، سينئر نائب صدر سليم تاج (تاجل بيوس جو پٽ)، مرڪزي چيف سيڪريٽري غلام رسول لاشاري (ڀان سعيدآباد)، مرڪزي ڊپٽي سيڪريٽري ڪرم علي رستماڻي (نوابشاهه)، مرڪزي سينئر نائب صدر سوجهرو سنڌي ۽ مرڪزي پريس سيڪريٽري ايوب عمراڻي (سن) چونڊيا ويا. لطيف سنگت جو منشور: 1. سنڌي ٻارڙا پنهنجي وطن جي عظمت لاءِ ڪم ڪنداسين. 2. سنڌ جي سڀني ٻارڙن ۾ ايڪو پيدا ڪري کين هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪرڻ. 3. سنڌي ٻارڙن ۾ حب الوطني، خوداعتمادي، نيڪ نيتي ۽ خلوص پيدا ڪرڻ لاءِ متحد ڪرڻ. 4. سنڌي ٻارن کي پنهنجي وطن، ٻولي، ادب ۽ ثقافت جي واڌاري لاءِ ذهني ۽ عملي طور تيار ڪرڻ. 5. لطيف سنگت پاران مفت ٽيوشن سينٽر قائم ڪرڻ، جيئن غريب ٻار ڳاٽي ڀڳي خرچ کان بچن. 6. ٻارن ۾ موسيقي ۽ راند جا مقابلا ڪرائڻ. 7. ريڊيو ۽ ٽي وي تي گڏجي سنڌي ٻارن کي پروگرام وٺرائي ڏيڻ لاءِ ڪوششون ڪرڻ. 8. سنڌي ٻارڙن ۾ سماجي ۽ ادبي جذبو پيدا ڪرڻ. 9. لطيف سنگت جي هر شاخ طرفان هفتيوار ۽ ماهوار گڏجاڻيون ڪرڻ. 10. لطيف سنگت جي مرڪز طرفان هڪ پندرهن روزا خبرنامو جاري ڪرڻ، جنهن ۾ سڀني شاخن جي ڪارڪردگي جو احوال ڏيڻ. 11. ٻاراڻي ادب جي ڪنهن سٺي ڪتاب تي انعام ڏيڻ. 12. لطيف سنگت پاران يتيم، غريب ٻارن کي مفت ڪتاب ۽ کين اسڪالرشپون ڏيڻ ته جيئن غريب شاگرد تعليم حاصل ڪري سگهن. 13. لطيف سنگت پاران سنڌي اديبن شاعرن ۽ فنڪارن سان شامون ملهائڻ. 14. ٻارڙن جي صلاحيتن کي اڀارڻ لاءِ منجهن ڳالهائڻ جي اعتماد پيدا ڪرڻ لاءِ تقريري مقابلا، مباحثا ۽ گڏجاڻيون ۽ ٻيا پروگرام ڪيا ويندا. 15. سنڌ جي اهم شخصيتن عظيم اديبن ۽ شاعرن جون ورسيون ملهائڻ. 16. سنڌي ٻارڙن کي سنڌ جي تاريخي جاين ۽ ثقافتي ميلن جا سير ڪرائڻ. 17. سنڌي ٻارڙن کي ريڊيو، ٽي وي اسٽيشن، جديد قسم جي ڪارخانن وغيره جو سير ڪرائڻ ته جيئن اهي جديد فني ڄاڻ حاصل ڪري سگهن. 18. ليکڪ سنڌي ٻارن کي سال ۾ هڪ دفعو سنڌ سطح تي گڏجاڻي/ پارٽي ڏيڻ. 19. لطيف سنگت جي هر يونٽ ۾ لائبريري کولرائي ٻارن ۾ علمي ادبي چاهه پيدا ڪيو ويندو. 20. مصور ٻارن جي تصويرن جي نمائش ڪرائي ويندي ۽ ٻارن کي ڊرامن ۾ حصو وٺرائي، سندن صلاحيتن کي اجاگر ڪيو ويندو. 21. سنڌي ٻارن لاءِ گيت، ڪهاڻي ۽ جنرل ناليج جون ڪيسٽون تيار ڪرايون وينديون. 22. سنڌي ٻارن لاءِ ماهوار رسالو ڪڍيو ويندو، جنهن ۾ ٻارن جي لکڻين کي ترجيح ڏني ويندي. 23. لطيف سنگت طرفان سنڌ ۾ موجود ٻاراڻي ادب کي گڏ ڪري ڇپرائڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي. لطيف سنگت جي ڪارڪردگي: لطيف سنگت جي انهن 23 نڪاتي منشور تحت سنڌي ٻارڙا متحد ٿيڻ لڳا ۽ انهن ۾ پاڻ سڃاڻن جو جذبو پيدا ٿيو. 1981ع ۾ لطيف سنگت طرفان پندرهن روزا خبرنامو جاري ٿيو. جنهن ۾ سڄي سنگت جي ڪارڪردگي ڄاڻايل هوندي هئي. سنڌي ٻارن کي پنهنجي عظيم تاريخي ورثي کان واقف ڪرايو ويو ۽ ٻارن لاءِ ڪتابي سلسلو راقم الحروف جي نگرانيءَ ۾ ”لطيف پبليڪيشن“ شروع ڪيو ويو. لطيف سنگت طرفان سنڌ جي مختلف شهرن، ڳوٺن ۾ ڪيترائي پروگرام ڪيا ويا. جن مان هتي مختصر طور جو ذڪر ڪجي ٿو: · 5 سيپٽمبر 1981ع ”پيغام لطيف“ جي موضوع تي ڪراچيءَ ۾ پروگرام ٿيو، جنهن ۾ مهمان خاص ڊاڪٽر سليمان شيخ هو. · پٺاڻ ڳوٺ گدو ۾ مفت ٽيوشن سينٽر قائم ڪيو ويو. · مائي ڀاڳيءَ جي مالي مدد ڪئي وئي. · پي ٽي وي تان سنڌي ۾ ٻارن جي پروگرام ”روشن تارا“ کي شروع ڪرڻ لاءِ مهم هلائي وئي. · مختلف شهرن ۾ اسٽڊي سرڪل قائم ڪيا ويا. · 1982ع کان لطيف سنگت طرفان ”ڪل سنڌ ٻالڪ ميلو“ جي روايت وڌي وئي. · لطيف سنگت تمام گهڻا اديب ۽ سياستدان پيدا ڪيا.
سنائي آرٽ سرڪل تحرير: خدابخش جويو سنائي آرٽ سرڪل جو وجود 1983ع ۾ يونس سنائي وڌو. يونس سنائي اسٽيج ڊرامن ۾ بطور هدايتڪار حيدرآباد شهر ۾ ڪم ڪندو هو. خدا بخش جويو (راقم الحروف) جيڪو ان وقت حيدرآباد شهر جي عبرت پريس ۾ ڪم ڪندو هو. ان سان يونس سنائي جي اڪثر ملاقات ٿيندي رهندي هئي. هڪ ملاقات ۾ خدابخش جويي (راقم الحروف) کيس کي چيو ته توهان سنڌ جا سٺا اسٽيج هدايتڪار آهيو ۽ پنهنجي نالي سان ”سنائي“ به سڏايو ٿا. ان مان سڌ پوي ٿي ته اوهان جو پنهنجي جنم ڀومي سن سان والهانه پيار ۽ محبت آهي. توڙي جو سڄي سنڌ ۾ اسٽيج ڊراما ڪري چڪا آهيو پر پنهنجي جنم ڀومي سن ۾ به اوهان کي اسٽيج ڊرامو ڪرڻ گهرجي. جنهن تي هن سن ۾ اسٽيج ڊرامي ڪرڻ جي هائوڪار ڪئي. اهڙيءَ طرح يونس سنائي سن ۾ پهريون جيڪو اسٽيج ڊرامو پيش ڪيو. ان ۽ ٻين اسٽيج ڊرامن جي پروڊڪشن خدابخش جويي (راقم الحروف) ڪئي. سن ۾ پهريون اسٽيج ناٽڪ ”عام اطلاع“ ڪيو ويو. جنهن ۾ حيدرآباد جي مشهور فنڪارن حصو ورتو. سن مان صرف هڪ فنڪار ڊاڪٽر محمد هارون سومرو حصو ورتو هو. جيڪو پڻ حيدرآباد ۾ روزگار جي حوالي سان مقيم هو. هو اتي مختلف اسٽيج ناٽڪن ۾ اداڪار طور ڪم ڪندو هو. سن ۾ پهرين اسٽيج ناٽڪ ”عام اطلاع“ کي ماڻهن وڏي موٽ ڏني. ترت ئي هڪ ٻئي اسٽيج ناٽڪ جو اعلان ڪيو ويو. جيڪو حضرت شاهه حيدر سنائي جي ميلي تي پيش ڪيو ويو. جنهن جو نالو ”لوئي ۽ لڄ“ هو. ان ناٽڪ جو پروڊيوسر سن جو باصلاحيت نوجوان اياز ملاح هو. انهيءَ دوران حيدرآباد جي ٽيم کي ڪور ڪرڻ، خرچ ڪرڻ وغيره ۾ ڪافي مشڪلاتون درپيش آيون ۽ اسٽيج ناٽڪ ڪرڻ لاءِ هڪ پليٽ فارم جي ضرورت محسوس ڪئي وئي. ان وقت يونس سنائي ناٽڪ سوسائٽي جو نالو سنائي آرٽ سرڪل تجويز ڪيو. اهڙيءَ طرح سنائي آرٽ سرڪل جو بنياد وڌو ويو. جنهن جو پهريون صدر خدا بخش جويو (راقم الحروف) چونڊجي آيو. جڏهن ته يعقوب جويو جنرل سيڪريٽري ۽ يونس سنائي کي باني قرار ڏنو ويو. 1985ع ۾ اسٽيج ناٽڪ ”ماحول“ پيش ڪيو ويو. ان کان پوءِ مقامي فنڪارن ڀرپور طريقي سان حصو ورتو ۽ سنائي آرٽ سرڪل کي فعال ڪيو ويو. ڪجهه عرصي بعد سنائي آرٽ سرڪل جي ميمبرن ۽ عهديدارن محسوس ڪيو ته سنائي آرٽ سرڪل کي صرف اسٽيج ناٽڪن تائين محدود نه هجڻ گهرجي. بلڪه سماجي ڪمن م به حصو ورتو وڃي. ان سلسلي ۾ عهديدارن سنائي آرٽ سرڪل جو نگران ميرل جويو کي چونڊيو ۽ سندس اڳواڻي ۾ سيد جلال محمود شاهه سان ملاقات ڪري کيس سنائي آرٽ سرڪل جي خيالن ۽ مقصدن کان آگاهه ڪيو. ۽ سندس سرپرستي جي گهر ڪئي. سيد جلال محمود شاه ان نيڪ ڪم ۾ دل کولي ڀرپور ساٿ ڏيڻ جي حامي ڀري. ترت ئي سيد جلال محمود شاه ۽ ميرل جوئي جي اڳواڻي ۾ سنائي آرٽ سرڪل جون نئين سر چونڊون ڪرايون ويون. جنهن ۾ چيئرمين سيد ڪوثر علي شاهه ، وائيس چيئرمين سيد موج علي شاهه ،صدر علڻ سولنگي، جنرل سيڪريٽري محرم علي خاصخيلي کي چونڊيو ويو. چونڊجڻ بعد سنائي آرٽ سرڪل طرفان غريب شاگردن ۾ يونيفارم ، ڪتاب وغيره ڏنا ويا ۽ ڪيترن ئي سماجي ڪمن م حصو وٺڻ شروع ڪيو ويو. آئين لکجڻ ۽ منظوري موجب هيءَ سرڪل هر ٻن سالن کان پوءِ چونڊون ڪرائيندي آهي. جنهن ۾ صدر، جنرل سيڪريٽري، خزانچي، ۽ پريس سيڪريٽري جي عهديدارن کي چونڊيو ويندو آهي. سنائي آرٽ سرڪل جا 60 کن ميمبر آهن. ان سموري سفر دوران سنائي آرٽ سرڪل کان سن جا خوبصورت فنڪار وڇڙي به ويا. جن ۾ الهه بچايو عرف ڪالو، اياز خاصخيلي ۽ معشوق جتوئي شامل آهن. جن جو سنائي آرٽ سرڪل کي فعال ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار هو. سن جي واحد هي آرٽ سرڪل آهي جيڪا وقتن بوقتن سن جي شهرين کي اسٽيج ناٽڪن وسيلي تفريح مهيا ڪري ٿي.
