خدابخش جويو
سينيئر رڪن
سن شهر تي نالو سن ڪهڙي سبب پيو
سائين جي ايم سيد جي راءِ موجب ”سن شهر تي سندس نالو ڪهڙي سبب پيو ان لاءِ ڪا خاص روايت يا تاريخي ثبوت نه ٿو ملي يا ته ڪنهن صدي جي اوائل ۾ ٻڌل ٿو ڏسجي يا سڻيء جي پوک ڪري جا ان ۾ ٿيندي هئي. اهو نالو پيو هجيس جو سڻي کي پِٽِ سن ڪري چوندا آهن. اتي جهوني شهر جا آثار اڃا تائين موجود آهن. ممڪن آهي ڪو اڳيون ڳوٺ قديم نالو بدلائي اهو اختيار ڪري ويو هجي. فتوح البلدان ۾ آهي ته نيرون ڪوٽ فتح ڪرڻ بعد محمد بن قاسم سيوهڻ طرف روانو ٿيو. رستي تي سيم يا سم جو قلعو فتح ڪيائين حيدرآباد ۽ سيوهڻ جي وچ ۾ ٻيو ڪو به جهونو شهر ڪو نه آهي. سواءِ سن جي. ممڪن آهي ته اهو نالو بد لجي سن ٿيو هجي. يا عرب مورخ شهر جو صحيح نالو معلوم نه ڪري سيم لکي ويٺا هجن.“
محترم بدر ابڙي ”سنڌوءَ جو سفر“ ۾ پنهنجا مشاهدا قلمبند ڪيا آهن. جنهن موجب: ”سن پتڻ جي اهميت سندس نالي مان ظاهر آهي. سن معنيٰ پراڻو، سن شهر جي اڄوڪي سڄاڻپ سائين جي ايم سيد آهي.
بحرحال سائين جي ايم سيد جي راءِ کي پنهنجي اهميت آهي. سن شهر تي نالو جيڪڏهن سڻيء جي پوک ڪري پيو هجي ته ان ۾ ڪو مبالغو ناهي، سڻي کي پِٽِ سن ڪري چوندا آهن. پٽ سن سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي. ڪن محققن جو چوڻ آهي ته سنڌي ٻولي سنسڪرت ٻولي مان ڦٽي نڪتي ان ڪري سنسڪرت، سنڌي ٻوليءَ جي ماءُ آهي. پر ڪن محققن جو چوڻ آهي ته سنسڪرت ٻولي ۽ سنڌي ٻولي ٻئي ڀينرون آهن.
اردو ٻولي جيئن ته فارسي لفظ ’ارد‘ يعني لشڪر. ان ڪري اردو کي لشڪري ٻولي چئبو آهي سڻي جي سنسڪرت واري لفظ ’سن پٽ‘ کي اڄ به اردو ۾ ’پٽ سن‘ سڏيو ويندو آهي. جيڪو اصل سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي.انگريزيءَ ۾JUTE ۽ لاطيني ۾ CORHORUS CAPSULARIS چيو ويندو آهي.
سڻيءَ جي ٻوٽي مان ريشو حاصل ٿيندو آهي، جنهن کي پَٽُ چئبو آهي. سڻيءَ جي ٻوٽي کي پَٽُ سڻي به چيو ويندو آهي. سڻيءَ جو فصل ڪلراٺي ۽ وارياسي زمين يا هر قسم جي زمين تي پوکي سگهجي ٿو. لٽاسي زمين (ڪچي واريون زمينون، جيڪي هر سال لٽ جي تهن ڄمڻ ڪري ٺهن ٿيون) هن فصل لاءِ تمام موزون آهن. هي ٻوٽو مٺي زمين (جنهن ۾ هر وقت پاڻي بيٺو هجي) ۾ اڀري ٿو. هن لاءِ سانوڻ جي برسات ضروري آهي. گرمي جو پد 40.20 سينٽي گريد هجڻ ضروري آهي. سڻيءَ مان رسا، ٻوريون شاميانا ۽ ٿلها ڪپڙا ٺهندا هئا. آئين اڪبري (1590ع) ۾ ابوالفضل لکيو آهي ته ”هندستان جا غريب ماڻهو سڻيءَ مان ٺهندڙ ڪپڙا پائين ٿا. ان ڪتري ڪيترن ڳوٺن ۾ سڻيءَ اڻڻ جا آڏاڻا نظر اچن ٿا.
جيئن ته سن ۽ ان جي ڀر پاسي جون زمينون لٽاسي، وارياسي آهن. پراڻي زماني کان سنڌو درياءَ اوج ۽ موج سان وهندو هو. قدرت هن علائقي جي اهڙي بناوت رکي جو قدرتي ڪڙيا ۽ واه به هوندا هئا. جيئن ڪاروواه ۽ سيد محمد شاه وارو ڪڙيو مشهور پاڻيءَ جا لنگهه رهيا آهن. دريا جي چاڙه سبب ڪاري واه جي رستي پاڻي شاه اويس تائين ويندو هو. اهو قدرتي واه هو جنهن تي مقامي ماڻهو نارن جي ذريعي پاڻي پنهنجي زمينن کي ڏيندا هئا. هن واه جي اها به خصوصيت هئي ته جڏهن درياءَ ۾ لاٿ ٿيندي هئي ته ان واه جي ذريعي ويل مٿي پاڻي واپس درياءَ ۾ پوندو هو. انگريزن ان ۾ سڌارا آني کاٽي ڏياري مستقل واه جي شڪل ۾ آندو. هن وقت درياءَ ۾ نه اها موج رهي آهي نه اوج. ان ڪري اهو واه هن وقت ناڪاره ٿي ويو آهي پر ان جا نشان باقي موجود آهن. محمد شاه واري ڪڙيي جو منڍ اتان کان شروع ٿيندو هو جتي هن وقت درياءَ تي شاه اويس پمپنگ مشين آهي. ڪڙيو چئبو ان کي هو جيڪو تقريبن چار پنج فوٽ ويڪرو هجي ۽ قدرتي طور درياءَ ۾ چاڙهه جي ڪري ان ۾ پاڻي وهي هلي. ان جو نالو سيد محمد وارو ڪڙيو ان ڪري پيو جو ان ڪڙيي جي اٺ فوٽ کن کوٽائي سيد محمد شاه ڪرائي هئي. اهو پاڻي درياءَ کان ٻه ڪلو ميٽر اولهه ۾ موجوده ريلوي پٽڙي تائين ويندو هو، جنهن تي سيد محمد شاه جون زمينون آباد ٿينديون هنيون. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته سن ۽ ان جي ڀر پاسي جون زمينون لٽاسي، وارياسي هجڻ ڪري سڻي يعني پٽ سن لاءِ نهايت ئي موزون هنيون ۽ آهن. سن علائقي ۾ سانوڻ جون برساتون جولاءِکان شروع ٿينديون آهن جيڪي آگسٽ، سيپٽمبر تائين وقفي وقفي سان جاري رهنديون آهن ۽ گرمي جو پد پڻ 40.20 سينٽي گريڊ رهندو آهي. ان ڪري ان ۾ ڪو به گمان نه آهي ته سن علائقي ۾ سڻي يعني پٽ سن جو فصل ٿيندو هو جنهن جي ڪري پهريا ن پِٽِ سن جي نالي سان سڏيو ويو هجي، جيڪو اڳتي هلي صرف سن جي نالي سان سڏجڻ ۾ آيو هجي. اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته شهر تي سن نالو سڻي يعني ”پِٽِ سن“ جي سبب پيو.
سائين جي ايم سيد جي راءِ موجب ”سن شهر تي سندس نالو ڪهڙي سبب پيو ان لاءِ ڪا خاص روايت يا تاريخي ثبوت نه ٿو ملي يا ته ڪنهن صدي جي اوائل ۾ ٻڌل ٿو ڏسجي يا سڻيء جي پوک ڪري جا ان ۾ ٿيندي هئي. اهو نالو پيو هجيس جو سڻي کي پِٽِ سن ڪري چوندا آهن. اتي جهوني شهر جا آثار اڃا تائين موجود آهن. ممڪن آهي ڪو اڳيون ڳوٺ قديم نالو بدلائي اهو اختيار ڪري ويو هجي. فتوح البلدان ۾ آهي ته نيرون ڪوٽ فتح ڪرڻ بعد محمد بن قاسم سيوهڻ طرف روانو ٿيو. رستي تي سيم يا سم جو قلعو فتح ڪيائين حيدرآباد ۽ سيوهڻ جي وچ ۾ ٻيو ڪو به جهونو شهر ڪو نه آهي. سواءِ سن جي. ممڪن آهي ته اهو نالو بد لجي سن ٿيو هجي. يا عرب مورخ شهر جو صحيح نالو معلوم نه ڪري سيم لکي ويٺا هجن.“
محترم بدر ابڙي ”سنڌوءَ جو سفر“ ۾ پنهنجا مشاهدا قلمبند ڪيا آهن. جنهن موجب: ”سن پتڻ جي اهميت سندس نالي مان ظاهر آهي. سن معنيٰ پراڻو، سن شهر جي اڄوڪي سڄاڻپ سائين جي ايم سيد آهي.
بحرحال سائين جي ايم سيد جي راءِ کي پنهنجي اهميت آهي. سن شهر تي نالو جيڪڏهن سڻيء جي پوک ڪري پيو هجي ته ان ۾ ڪو مبالغو ناهي، سڻي کي پِٽِ سن ڪري چوندا آهن. پٽ سن سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي. ڪن محققن جو چوڻ آهي ته سنڌي ٻولي سنسڪرت ٻولي مان ڦٽي نڪتي ان ڪري سنسڪرت، سنڌي ٻوليءَ جي ماءُ آهي. پر ڪن محققن جو چوڻ آهي ته سنسڪرت ٻولي ۽ سنڌي ٻولي ٻئي ڀينرون آهن.
اردو ٻولي جيئن ته فارسي لفظ ’ارد‘ يعني لشڪر. ان ڪري اردو کي لشڪري ٻولي چئبو آهي سڻي جي سنسڪرت واري لفظ ’سن پٽ‘ کي اڄ به اردو ۾ ’پٽ سن‘ سڏيو ويندو آهي. جيڪو اصل سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي.انگريزيءَ ۾JUTE ۽ لاطيني ۾ CORHORUS CAPSULARIS چيو ويندو آهي.
سڻيءَ جي ٻوٽي مان ريشو حاصل ٿيندو آهي، جنهن کي پَٽُ چئبو آهي. سڻيءَ جي ٻوٽي کي پَٽُ سڻي به چيو ويندو آهي. سڻيءَ جو فصل ڪلراٺي ۽ وارياسي زمين يا هر قسم جي زمين تي پوکي سگهجي ٿو. لٽاسي زمين (ڪچي واريون زمينون، جيڪي هر سال لٽ جي تهن ڄمڻ ڪري ٺهن ٿيون) هن فصل لاءِ تمام موزون آهن. هي ٻوٽو مٺي زمين (جنهن ۾ هر وقت پاڻي بيٺو هجي) ۾ اڀري ٿو. هن لاءِ سانوڻ جي برسات ضروري آهي. گرمي جو پد 40.20 سينٽي گريد هجڻ ضروري آهي. سڻيءَ مان رسا، ٻوريون شاميانا ۽ ٿلها ڪپڙا ٺهندا هئا. آئين اڪبري (1590ع) ۾ ابوالفضل لکيو آهي ته ”هندستان جا غريب ماڻهو سڻيءَ مان ٺهندڙ ڪپڙا پائين ٿا. ان ڪتري ڪيترن ڳوٺن ۾ سڻيءَ اڻڻ جا آڏاڻا نظر اچن ٿا.
جيئن ته سن ۽ ان جي ڀر پاسي جون زمينون لٽاسي، وارياسي آهن. پراڻي زماني کان سنڌو درياءَ اوج ۽ موج سان وهندو هو. قدرت هن علائقي جي اهڙي بناوت رکي جو قدرتي ڪڙيا ۽ واه به هوندا هئا. جيئن ڪاروواه ۽ سيد محمد شاه وارو ڪڙيو مشهور پاڻيءَ جا لنگهه رهيا آهن. دريا جي چاڙه سبب ڪاري واه جي رستي پاڻي شاه اويس تائين ويندو هو. اهو قدرتي واه هو جنهن تي مقامي ماڻهو نارن جي ذريعي پاڻي پنهنجي زمينن کي ڏيندا هئا. هن واه جي اها به خصوصيت هئي ته جڏهن درياءَ ۾ لاٿ ٿيندي هئي ته ان واه جي ذريعي ويل مٿي پاڻي واپس درياءَ ۾ پوندو هو. انگريزن ان ۾ سڌارا آني کاٽي ڏياري مستقل واه جي شڪل ۾ آندو. هن وقت درياءَ ۾ نه اها موج رهي آهي نه اوج. ان ڪري اهو واه هن وقت ناڪاره ٿي ويو آهي پر ان جا نشان باقي موجود آهن. محمد شاه واري ڪڙيي جو منڍ اتان کان شروع ٿيندو هو جتي هن وقت درياءَ تي شاه اويس پمپنگ مشين آهي. ڪڙيو چئبو ان کي هو جيڪو تقريبن چار پنج فوٽ ويڪرو هجي ۽ قدرتي طور درياءَ ۾ چاڙهه جي ڪري ان ۾ پاڻي وهي هلي. ان جو نالو سيد محمد وارو ڪڙيو ان ڪري پيو جو ان ڪڙيي جي اٺ فوٽ کن کوٽائي سيد محمد شاه ڪرائي هئي. اهو پاڻي درياءَ کان ٻه ڪلو ميٽر اولهه ۾ موجوده ريلوي پٽڙي تائين ويندو هو، جنهن تي سيد محمد شاه جون زمينون آباد ٿينديون هنيون. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته سن ۽ ان جي ڀر پاسي جون زمينون لٽاسي، وارياسي هجڻ ڪري سڻي يعني پٽ سن لاءِ نهايت ئي موزون هنيون ۽ آهن. سن علائقي ۾ سانوڻ جون برساتون جولاءِکان شروع ٿينديون آهن جيڪي آگسٽ، سيپٽمبر تائين وقفي وقفي سان جاري رهنديون آهن ۽ گرمي جو پد پڻ 40.20 سينٽي گريڊ رهندو آهي. ان ڪري ان ۾ ڪو به گمان نه آهي ته سن علائقي ۾ سڻي يعني پٽ سن جو فصل ٿيندو هو جنهن جي ڪري پهريا ن پِٽِ سن جي نالي سان سڏيو ويو هجي، جيڪو اڳتي هلي صرف سن جي نالي سان سڏجڻ ۾ آيو هجي. اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته شهر تي سن نالو سڻي يعني ”پِٽِ سن“ جي سبب پيو.
