شوڪت حسين شورو ”اوهان جي شهري زندگي ۽ ڳوٺن ۾ ڪيڏو وڏو فرق آهي.“ ايريڪا ٻنيءَ جي وچان ٺهيل سوڙهن ٻنن تي خبرداريءَ سان هلندي چيو. ”ها، ڪراچيءَ جھڙي شهر مان نڪري هتي اچي هڪدم ائين ٿو لڳي ته اسين هڪ صدي پوئتي هليا ويا آهيون،“ ڪارلوس هن کي سُر وٺايو. ”مون توکي تڏهن چيو هو ته منهنجي ڳوٺ هلي توڙي سنڌ جي ڪنهن به ڳوٺ ۾ هلي تون بور ٿيندينءَ. . .“ مون ايريڪا کي چيو. ”اوهه، نه نه، اها ڳالهه ڪانهي. خاموش ۽ سانتيڪي ماحول کي به پنهنجو رومانس آهي. ان هتي اچي بور ڪانه ٿي آهيان، مون کي افسوس آهي ته تو مون کي غلط سمجهيو. مون اصل ۾ سوشالاجيڪل نقطه نطر کان ڳالهه پئي ڪئي. عجيب ڳالهه آهي. ايڪيهين صدي شروع ٿيڻ واري آهي، پر اوهان وٽ ڳوٺن ۾ ڪا ترقي نه ٿي آهي، پيئڻ لاءِ صاف پاڻي ڪونهي. ڳوٺ اڃا به سوين سال اڳ واري اونداهي دور جھڙائي آهن،“ ايريڪا سنڀالي پير رکندي چيو. ”نه ايريڪا، ڪجهه تبديليون اچڻ شروع ٿي ويون آهن، ڳوٺن ۾ بجلي پهچي وئي آهي. ڪراچيءَ کان ايندي نيشنل هاءِ وي تي توکي گھڻن هنڌن تي فيڪٽريون ۽ ملون نظر آيون هونديون. ڳوٺن کي ويجھو شگر ملون ٺهيون آهن ۽ انهن جي ڪري ڳوٺاڻي زندگيءَ تي اثر پوڻ لڳا آهن، آئون ننڍي هوندي کان ڳوٺ ڏسندو اچان. منهنجي خيال ۾ گھڻو ڪجھه فرق پيو آهي وڏي ڳالهه ته ڳوٺاڻن ۾ ذهني سجاڳي اچي وئي آهي. ائين ٿو لڳي ته سوين سالن کان ستل ماڻهو اوچتو جاڳي پيا آهن،“ آئون شايد گھڻو ڳالهائي ويو هوس، مون ڏٺو ته ڪارلوس کلي رهيو هو. ”اوهان ايشيا جا ماڻهو ذهني سجاڳي کي سياسي شعور سان ڳنڍي ٿا ڇڏيو.“ ڪارلوس چيو. ايريڪا مون ڏانهن ڏٺو ۽ کلي چيو. لهندڙ سج جي ڪرڻن ڪڻڪ جي سونهري سنگن کي وڌيڪ سونو بنائي ڇڏيو. پکي ولر ڪري پنهنجن آکيرن ڏانهن موٽي رهيا هئا، شام جي هلڪي هوا سنگن تان ترندي پئي وئي. ”اڃان گھمندؤ يا واپس هلون،“ ايريڪا جا وار ڪڻڪ جي سنگن وانگر هوا ۾ لڏي رهيا هئا. ”ٿوري دير ۾ سج لهي ويندو، پوءِ اونداهه ٿي ويندي،“ مون چيو ۽ ڳوٺ وڃڻ واري گس تي هلڻ لڳاسين. اسين ڳوٺ کان ايترو پري ڪونه ويا هئاسين، ان ڪري جلدي واپس پهچي وياسين. اوطاق جي ٿلهي تي ڪرسيون رکيون هيون. مون نوڪر کي چانهه کڻي اچڻ لاءِ چيو. وڻ ۽ کيت اونداهه جي پاڇن ۾ گم ٿيڻ لڳا هئا، آئون گھڻن ڏينهن کان پوءِ ڳوٺ آيو هوس. ڪراچيءَ جو گوڙ جڏهن ذهن کي ٿڪائي وجھندو آهي ته ڳوٺ ڀڄي ايندو آهيان، پر هتي به جلدي بيزار ٿيو پوان. سواءِ سمهڻ جي ٻيو هتي ڪجهه به ڪرڻ لاءِ ناهي. اهو ايريڪا ۽ ڪارلوس کي ٻڌايو هئم پر هنن سنڌ جو ڪو ڳوٺ ڏسڻ ٿي چاهيو. ايريڪا ۽ ڪارلوس سان منهنجي پراڻي واقفيت هئي. اها ملاقات به مزيدار نموني ٿي هئي. آئون تڏهن بئنڪاڪ ويو هوس. هوٽل اڳيان ٽيڪسي ڊرائيور هڪ يورپين عورت ۽ مرد سان جھڳڙو ڪري رهيو هو. ٽيڪسي ڊرائيور وڌيڪ ڀاڙو وٺڻ ٿي چاهيو. آئون سنڌي نموني هروڀرو پرائي جھيڙي ۾ ٽپي پيو هوس ۽ مسافرن جو پاسو کنيو هئم. ٽيڪسي ڊرائيور ٻانهون کنجي ڪراٽي وارو پوز هڻي بيهي رهيو. مون به پهرين ٻانهون کنجيون ۽ پوءِ شلوار جا پائنچا ڇڪي گوڏن کان به مٿي ڪري ور ٺاهيم. ”اوڪي، ڪم آن،“ ٻانهون پکيڙي ٽيڪسي ڊرائيور کي چيم. ٽيڪسي ڊرائيور وات پٽي حيرت مان مون کي ڏسي رهيو هو. هن سمجھيو ته آئون ڪراٽي کان وڌيڪ خطرناڪ ويڙهه ڄاڻان. هو هيسجي ويو ۽ ٿائي زبان ۾ گاريون ڏيندو ٽيڪسي کڻي هليو ويو. ڪارلوس ۽ ايريڪا اهو سڄو منظر وائڙا ٿي ڏسي رهيا هئا. ٽيڪسي ڊرائيور جي وڃڻ کان پوءِ ڪارلوس مون ڏانهن وڌي آيو ۽ هٿ وڌائيندي هن منهنجو ٿورو مڃيو.هن مون کي بار ۾ هلڻ جي آڇ ڪئي. آئون اڪيلو هوس ۽ مون کي ساٿ کپندو هو. بار ۾ ويهي اسان هڪ ٻئي جي سڃاڻپ ڪرائي. هو ٻئي آمريڪي هئا. ڪارلوس يونيورسٽي ۾ تخليقي ادب پڙهائيندو هو ۽ ايريڪا ڪل وقتي ليکڪا هئي. هن جا ڪجھه ناول ڇپجي چڪا هئا. وسي اچڻ کان پوءِ اسان ٽنهي ڄڻڻ جام ٽڪرايا ۽ ڍڪ ڀريا. ”اهو ويڙهه جو ڪهڙو طريقو هو؟“ ڪارلوس حيران هو. ”ٽيڪسي ڊرائيور ڊڄي ڀڄي ويو!“ ”اهو سنڌي طريقو هو.“ مون کلندي چيو. ”اصل ۾ اهو هڪ نقل هو. سنڌ ۾ اسان وٽ هڪ راند آهي ملهه. مون کي اِها ايندي ته ڪانهي، پر ٽيڪسي ڊرائيور ڪراٽي جو پوز هڻي بيٺو، ته مون به ملهه جو پوز هنيو.“ ”جيڪڏهن ٽيڪسي ڊرائيور ڪراٽو وڙهڻ شروع ڪري ڏئي ها ته پوءِ؟“ ايريڪا پڇيو. ”اسان وٽ چوڻي آهي ته ڏڏو ڏکر ڪجي، اڳلو نه ڀڄي ته پاڻ ڀڄجي، سو مون به سوچيو ته ٽيڪسي ڊرائيور سچ مچ ڪراٽو ڄاڻندو هوندو ۽ مون ڏانهن وڌندو ته آئون کڙيءَ تي زور ڏيندس.“ ايريڪا ڪارلوس ٽهڪ ڏيڻ لڳا ۽ اسان جي دوستي پڪي ٿي وئي. اسين هڪ ٻئي کي خط لکندا رهيا هئاسين ۽ ٻاهرين ملڪن جا پروگرام ڪجهه ائين ٺاهيندا هئاسين جو ٽئي ڄڻا اتي وڃي گڏ ٿيندا هئاسين. هينئر هو منهنجي دعوت تي سنڌ گھمڻ آيا هئا. ”هو ڪير آهن؟“ ايريڪا پڇيو. مون ان طرف ڏٺو. اوطاق کان ڪجهه پري خالي ميدان تي جھوپڙيون ٺهيل هيون ۽ انهن جي اڳيان باهيون پئي دکيون. ”اهي لاڏو آهن،“ مون چيو، پر ڏٺم ته هنن ڳالهه سمجهي نه هئي. ”سنڌ جو هڪڙو علائقو آهي ٿر. اتي ماڻهن جو گذر سفر برسات تي آهي. برسات نه وسندي آهي ته ماڻهو اتان لڏا کڻي بئراج وارن علائقن ۾ ويندا آهن ۽ ٻنين ۾ پورهيو ڪري پيٽ گذر ڪندا آهن. جڏهن ٿر ۾ برسات پوندي آهي ته موٽي ماڳن تي ويندا آهن.“ نوڪر چانهه کڻي آيو هو. ”تو وٽ وسڪي ڪانهي؟“ ڪارلوس پڇيو. ”اوهه! غلطي ٿي وئي. ڪراچيءَ مان بندوبست ڪري کنيو اچون ها.“ مون کي افسوس ٿيڻ لڳو. ”اصل ۾ مون کي به ياد نه آيو. ههڙو خاموش ۽ رومانٽڪ ماحول ۾ وسڪي وڌيڪ مزو ڏئي ها ۽ وقت سٺو گذري ها. اڃا اٺ ٿيا آهن، ته ائين پيو لڳي ڄڻ ڪافي رات گذري چڪي آهي.“ ڪارلوس چيو. ”ها، هتي ائين لڳندو آهي. وقت سست رفتاريءَ سان گذرندو آهي.“ ”اوهان جي ملڪ ۾ شراب تي پابندي آهي، ته پوءِ ڪيئن ملندو آهي!“ ايريڪا پڇيو. ”اسان جي ملڪ ۾ جن ڳالهين تي پابندي هوندي آهي، اُنهن جي اهميت وڌي ويندي آهي.“ ”يعني سڀ ڪجهه هلندو آهي، پر لڪ چوريءِ ۾!“ ڪارلوس چيو. ”ها، ۽ ائين ماڻهن کي منافقي سيکاري ويندي آهي. مطلب ته ماڻهو ظاهري طور هڪڙا هجن ۽ اندروني طور ٻيا . . . “ ڳالهين هلندي ماني آئي ۽ هڪ ڀيرو وري چانهه جو دور هليو. ”ننڊ ته ڪانه ٿي اچي؟“ مون ايريڪا کان پڇيو. ”منهنجي خيال ۾ هاڻي سمهڻ کپي. مان صبح جو سويلڪ سج اڀرڻ جو منظر ڏسڻ ٿي چاهيان . . “ ايريڪا وراڻيو. ”ٺيڪ آهي. اوهان اندر ڪمري ۾ سمهو.“ مون اٿندي چيو. مون پهرين سوچيو ته گھر وڃي سمهان. گھڻن ڏينهن کان پوءِ ڳوٺ آيو هوس ان ڪري گھر وارن سان ڪجهه وقت گذاريان. پر ايريڪا ۽ ڪارلوس کي ڇڏي وڃڻ ٺيڪ نه سمجھيم. ڳوٺن ۾ حالتون سخت خراب هيون، ڌاڙا ۽ ڦرون پنهنجي جاءِ تي، پر ڌاڙيل ماڻهن کي کڻي ٿي ويا ۽ پئسا وٺي ماڻهو موٽائڻ روزمره جو معمول بڻجي ويو هو. ان ڪري مون اوطاق ۾ ئي سمهڻ مناسب سمجھيو. نوڪر مون کي ورانڊي ۾ کٽ وڇائي ڏني. ”چوڪيدار کي چئينس ته خبرداريءَ سان پهرو ڏي. تون به اتي ئي ٻاهر سمهه. چوڪيدار واري بندوق ڇٽي ٿي يا نه!“ ”ٺيڪ آهي. ڪارتوس وجھي تيار ڪري رکي.“ مون چيو ۽ پوءِ کٽ تي ليٽي پيس. سوچيم، شايد سڄي ڏينهن جي ٿڪ سبب جلدي ننڊ اچي ويندي، پر ڳچ دير گذرڻ کان پوءِ به ننڊ نه پئي آئي. اندر ڪمري ۾ پيل پلنگ شايد پراڻو ٿي ويو هو، جو ان مان چيڪاٽ جا آواز اچي رهيا هئا. ڪارلوس ۽ ايريڪا جي ڀڻ ڀڻ جو آواز پئي آيو. ”چپ ڪري سمهي نٿا پون.“ مون کي چڙ اچڻ لڳي. جيستائين اهي نه سمهندا، مون کي به ننڊ ڪانه ايندي. مون ڪوشش ڪري هنن تان ڌيان هٽائي سمهڻ چاهيو، شايد مون کي ڪاميابي ٿي رهي هئي. اڌ جاڳ اڌ ننڊ واري ڪيفيت هئي. اوچتو ٻاهر ڪنهن رڙ ڪئي. ”ڪهڙو آهين؟ بيهه اتي . . . . “ لڳو ته ڪي ماڻهو ڊوڙي رهيا هئا. پوءِ بندوق جو ٺڪاءُ ٿيو. آئون تڪڙو تڪڙو اٿي ٻاهر آيس. نوڪر ۽ چوڪيدار ٻئي ڪونه هئا. پريان ٽارچ جي روشني نظر آئي، شايد اهي ٻئي ڄڻا هئا. ايريڪا ڪارلوس نائيٽ گائون ۾ ٻاهر نڪري آيا هئا. ”ڇا ٿيو؟“ ايريڪا گھٻرايل هئي. ”فائرنگ ڇو ٿي؟“ ”خبر ناهي!“ مون چيو. ٽارچ جي روشني تڪڙي تڪڙي اوطاق ڏانهن وڌندي آئي. چوڪيدار ۽ نوڪر ٻئي گڏ هئا. ”ڇا هو؟“ مون اتاولائيءَ مان پڇيو. ”سائين، لڏي وارن جو ڇوڪرو مري پيو.“ نوڪر گھٻراهٽ ۾ چيو. ”هان!“ مون کان رڙ نڪري وئي. ”ڪيئن؟“ ”مون کي خبر ڪانه هئي ته ڪو ڇوڪرو آهي. اوطاق ۾ اندر گھڙيو پئي ته مون ڏسي ورتو، هڪل ڪيم ته ڀڄڻ لڳو. مون سندس پٺيان ڊوڙندي بندوق ڇوڙي ته . . . “ هو چپ ٿي ويو. ”لاش ڪٿي آهي؟“ ”اسين لاش جي مٿان وڃي بيٺاسين، ته پريان ٻه ـــ ٽي لڏي وارا ايندي ڏٺاسين. اسين اتان کسڪي آياسين.“ نوڪر چيو. مون ايريڪا ۽ ڪارلوس کي سڄي ڳالهه ٻڌائي. ٻئي پريشان ٿي ويا. ”ويري سئڊ . . . ويري سئڊ . . . “ ايريڪا رکي رکي چوڻ لڳي. اسين ٻاهر ٿلهي تي رکيل ڪرسين تي ويهي رهياسين. مون ڪارلوس کان سگريٽ ورتو. اسين ٽئي ڄڻا ڊپريشن وچان سگريٽ پيئڻ لڳاسين. منهنجو ڌيان لڏي وارن ڏانهن هو. سوچيم ته هاڻي ڇا ٿيندو. نوڪر ۽ چوڪيدار ڏانهن ڏٺم. اهي به ڊنا ڊنا چپ چاپ بيٺا هئا. لڏي وارن جي جھوپڙين مان آواز اچڻ لڳا ۽ گھڻن ماڻهن جا آواز گڏجي گوڙ بنجي ويا. جھوپڙين جي اڳيان وساميل باهيون وري آهستي آهستي ٻرڻ لڳيون. ”خبرچار ته وٺ. لڏي وارن سان ڳالهائي ٻولهائي معاملو ٺاهجي، نه ته ڏاڍي خرابي ٿي پوندي.“ مون نوڪر کي چيو. هو ڊڄندو ڊڄندو جھوپڙين ڏانهن وڃڻ لڳو ۽ اونداهه ۾ گم ٿي ويو. مون کي حيرت ان ڳالهه تي هئي ته جھوپڙين مان روئڻ جو ڪو آواز نه پئي آيو. رڳو گوڙ هو. مرد ۽ عورتون زور زور سان ڳالهائي رهيا هئا. نوڪر کي وئي ڪجھه دير ٿي ته گوڙ هڪدم وڌي ويو، جھيڙو ٿي پيو هو. اوندهه ۾ ڪو ڊوڙندو اوطاق ڏانهن وڃڻ لڳو. چوڪيدار ٽارچ ٻاري اوڏانهن روشني ڪئي. نوڪر سهڪندو پئي آيو. ”سائين، لڏي وارا مڇرجي پيا آهن. چون ٿا ته اسان جو ڇوڪرو وڏيرو مارايو آهي. اسين کيس نه ڇڏينداسين. اوطاق کي به باهه ڏيئي ساڙي ڇڏينداسين.“ هو سهڪندو پٽ تي ويهي رهيو. ”آئون جيئن تيئن جان بچائي ڀڳو آهيان.“ تيستائين سموريونن جھوپڙيون ڏياٽيون ڏياٽيون ٿي ويون هيون. شايد لڏي وارا مشعالون ٻاري اوطاق ڏانهن اچڻ وارا هئا. ”سائين، توهان هتان نڪري وڃو، تيستائين آئون بندوق جھلي اڳڀرو ٿي هنن کي روڪيان ٿو،“ چوڪيدار چيو. ”نه نه، چريو آهين ڇا؟ تنهنجي بندوق ڪيترن ماڻهن کي روڪي سگھندي. اوهين ٻئي هتان ڀڄي وڃو. اسين وڃون ٿا.“ ”پوءِ اوطاق سائين؟“ نوڪر پڇيو. ”وڃي سڙي. هينئر پنهنجي ساهه بچائڻ جي ڳالهه ڪر.“ مون ڪاوڙ مان چيو. ايريڪا ۽ ڪارلوس حيران پريشان ٿي اسان کي ڏسي رهيا هئا. مون تڪڙ ۾ هنن کي ڳالهه ٻڌائي. ”اوهين تيار ٿيو، آئون ڪار کڻي ٿو اچان.“ آئون چاٻي کڻي ڪار ڏانهن ڀڳس. ڪار اوطاق جي ٿلهي وٽ آندم ته ڪارلوس ۽ ايريڪا نائيٽ گائون ۾ ئي ڊوڙندا اچي ڪار ۾ چڙهيا. مشعالون اوطاق ڏانهن وڌنديون پئي آيون. اوندهه هئڻ ڪري ڪار جون بتيون ٻارڻ به ضروري هيون. مون ايڪسيليٽر تي زور ڏنو ۽ ڪچي رستي جي به پرواهه نه ڪئي. مشعالون ڊوڙڻ لڳيون، پر تيستائين اسين ڳوٺ مان نڪري چڪا هئاسين. پڪي روڊ تي چڙهڻ کان پوءِ مون ڪار روڪي. اسين ڪار مان لهي ڳوٺ ڏانهن ڏسڻ لڳاسين. ڳوٺ طرف آسمان تي شفق جي ڳاڙهاڻ هئي، ڄڻ سج اڀرڻ وارو هو. پر اڃا ته آڌي رات ٿي هوندي، مون سوچيو. اوطاق کي باهه لڳي چڪي هئي. ايريڪا، ڪارلوس ۽ مون هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺو. ڳالهايو ڪنهن به نه. ڳالهائڻ لاءِ لفظ ڪنهن وٽ به ڪونه هئا. وائيس آف سنڌ جي ٿورن سان
