تاج جي شاعريءَ جي معنيٰ عاشقن کان پڇو

تاج جي شاعريءَ جي معنيٰ عاشقن کان پڇو
(جنم ڏينهن جي مناسبت سان)

انور ابڙو

تاج بلوچ جي تشريح ايتري آسان ناهي. هُو ظاهري طور اوهان کي ڀل ته لاپرواهه، ويڙهاڪ ۽ ارڏو شخص نظر اچي، پر سندس اندر جي معصوميت جا رنگ اوهان شايد ئي ڪڏهن ڏسي سگهو. مون کي سندس اِن معصوميت ۽ بي انتها پنهنجائپ واري رنگ جي هڪ جهلڪ تڏهن نظر آئي هئي، جڏهن مان سندس نياڻي- ڀيڻ غزل جي قتل جي خبر ٻڌي وٽس ويو هوس. اُن وقت مان ڪنهن ڳالهه سبب کانئس ٿورڙو ڏکارو به هوس ۽ ڪيترن ڏينهن تائين اسانجي ملاقات نه ٿي هئي. جيئن ئي مون گلشن اقبال ۾ واقع آريڪا اپارٽمينٽ ۾ سندس فليٽ جي چائنٺ تي پنهنجو پهريون قدم رکيو هو ته هُو صوفا تان اُٿي، وڌي اچي مون کي ڀاڪر پائي، پار ڪڍي، ڍنڍڪرون ڏيئي، ائين رُنو هيو، ڄڻ اسان ٻنهي جو قضيو ٿيو هجي ۽ اِهو ٿيو به ته اسان سڀني جو قضيو هيو نه.
ڪراچيءَ ۾ جن شخصن جي ڇانَوَ، مون اُس ۾ ڊوڙندڙ شخص کي ملي، انهن ۾ انور پيرزادو، تاج بلوچ ۽ بدر ابڙو نمايان آهن. مون انهن ٽنهي شخصن جي ذهنن جي سجايل ۽ ڀريل گهرن مان گهڻو ڪجهه چورائي پاڻ کي سجائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ هُنن شايد ئي پنهنجي اها چوري سنڀالي هجي.
تاج بلوچ جي شخصيت کي جيڪا سندس ڳالهه سنڌ جي ٻين هاڻوڪن اديبن کان الڳ ڪري بيهاري ٿي، اُها سندس فڪري چِٽائي آهي. هُو نئين دنيا جا خواب ڏسندڙ هڪ اهڙو شاعر ۽ ليکڪ آهي، جيڪو سماجي تبديليءَ جي تمنا رکندي، اُن جي لاءِ ويڙهه ته ڪري ٿو، پر پوءِ به مون کي سندس شخصيت جي اپٽار جي لاءِ ”ترقي پسند“ لفظ پنهنجي معنيٰ ۾ ڏاڍو محدود ٿو محسوس ٿئي.
اڄ جڏهن گهڻو ڪجهه ڊهي چڪو آهي ۽ اسين پاڻ کي نئين دور جي چال مطابق تبديل ڪرڻ بنا، ڪنهن جعلي پير وانگر هٿ ۾ ڪانو کڻي، انهن ڊٿل ديوارن تي لانگ ورائي ويهي، انهن کي گهوڙو بڻائي هلائڻ واري فريب ۾ ورتل آهيون، تڏهن هُو پٺتي مُڙي، طوفان ۾ تباهه ٿيل پنهنجي گهر مان صرف اُهي شيون کڻي ٿو، جيڪي کيس نئين گهر جي اڏاوت ۾ مددگار ٿي سگهن. هُو جيتوڻيڪ ماضيءَ جي نظرياتي مٽيءَ جو ڍير پاڻ سان نٿو کڻڻ چاهي، تنهن هوندي به هُو انهن ماڻهن سان گڏ ضرور هلڻ ٿو چاهي، جن جي بدن جا گهاوَ اڃا روشن آهن ۽ جن جي اکين جون آباديون اڃا ويران آهن. هُو هڪ خواهش پالي ٿو ته هِن ديس جي اُنهن ماڻهن جي گهرن جي درن جي چائنٺ تي خوشين جا سج اُڀرن، جن جا هٿ هِن ڪائنات کي صدين کان سنواريندا پئي آيا آهن.
تاج بلوچ ته اصل ۾ شاعر آهي ۽ شيخ اياز کانپوءِ جن ٻن چئن وڏن سنڌي شاعرن جو جڏهن به ذڪر ايندو، تاج انهن ۾ شامل هوندو. هِن جي شاعري مون کي هر نئين دور جي ۽ تازي لهر محسوس ٿيندي آهي. اڄ جڏهن هُو 61 سالن جي عمر جو ٿي رهيو آهي، پوءِ به سندس شاعري اُن جوان ڇوڪريءَ وانگر محسوس ٿيندي آهي، جيڪا پنهنجي محبوب سان رُسندي به آهي، ته پرچندي به آهي. هُن سان وڙهندي به آهي، ته کيس پنهنجي ڀاڪر ۾ زور سان ڀڪوڙي مٿس چمين جو مينهن به وسائيندي آهي. سندس وائي ”جوڀن پڪي ٻير، الو ميان“ ۽ ”مان چاهيان ٿو نچجي“ سندس لاجواب نظم آهي. سندس شاعريءَ ۾ خيال پهاڙن وانگر، ردم رقص وانگر ۽ ٻولي ڪنهن سٻاجهي ڳوٺاڻي يا شهري راڻيءَ وانگر هوندي آهي. تاج جا موضوع روايتي بنهه ناهن هوندا. مون ته هِن جي شاعريءَ مان هميشه آٿت ۽ اميد حاصل ڪئي آهي. جن کان پرين رُٺا هجن، سي تاج جي شاعري پڙهن. هن جي شاعريءَ جي معنيٰ عاشقن کان پڇو.
مون کي ياد آهي، شايد 1994ع ۾، جڏهن تاج بلوچ جي شاعريءَ جو ٽيون مجموعو ”لفظن جو ماتم“ مون کي هڪ اردو ڳالهائيندڙ ڇوڪريءَ تحفي ۾ ڏنو هيو ته اُن وقت منهنجي خوشيءَ ۽ حيرت جي ڪا حد نه رهي هئي. هڪ ته ان ڪتاب جو عنوان منهنجو تجويز ڪيل هيو ۽ ٻيو اِهو سوچي مون کي خوشي ٿي هئي ته، ’اِن اردو ڳالهائيندڙ ڇوڪريءَ، جنهن سنڌي ادب به ناهي پڙهيو، ڪيئن تاج بلوچ جو ڪتاب، مون کي تحفي طور ڏيڻ جي لاءِ چونڊيو؟‘ پر تاج بلوچ شايد اُهو اڪيلو سنڌي شاعر ۽ اديب آهي، جيڪو ملڪ جي ٻين ٻولين جي اديبن سان به اهڙو ئي گهرو رشتو جوڙيون اچي پيو، جهڙو هِن جو سنڌ جي اديبن سان جڙيل آهي. مون کي سندس اِهو ڪردار ڏسي ائين محسوس ٿيندو آهي ته هُو ٻين ٻولين جي اديبن وٽ سنڌي ادب جو هڪ سفير آهي.
پر ادا تاج، اسان کي اُن وقت تمام گهڻو صدمو پهچي ٿو، جڏهن اوهان چئو ٿا ته، ”مون کي سنڌ ۾ بلوچ هئڻ ڪري نظرانداز ڪيو ويو آهي“ يار، ائين نه چئه. سنڌي ماڻهن جو اوهان سان جيڪو رشتو آهي، اُن جي گهرائپ جي اوهان کي في الحال خبر نه پوندي. سڀاڻي جڏهن ڪو بي رياءُ مورخ سنڌي ادب جي تاريخ لکندو، اُهو تاج بلوچ کي اُن مان قطعاً هٽائي نه سگهندو. تاريخ ته اڃا لکجڻي آهي. فيض صاحب جي اُن شعر وانگر ته،
تم کہتے ہو جنگ ہو بھی چکی
جس میں ہم نے رکھا نہین قدم
سو، تاج، اڄ سنڌ کي ايڪتا جي ضرورت آهي هر سطح تي ۽ هِن ديس جي چپن تي اسان جيڪا ”سُرخي“ ڏسڻ چاهي هئي، دل اُن لاءِ اڃا به بي تاب آهي. مايوسي به ڏاڍي گهڻي آهي. اڄ هٿ مٿي نعري لاءِ گهٽ ۽ دعا لاءِ وڌيڪ کڄن ٿا- پر هيءُ ديس روئي روئي ٿڪجي پيو آهي- هاڻ هيءُ کِلڻ چاهي ٿو، اوهان جهڙي کِل، اوهان جهڙا ٽهڪ، اوهان جي ئي هڪ نظم جي اِن سٽ وانگر: ”مان چاهيان ٿو کِلجي.“

2002ع

 

توکي پٿر جان لڳان ٿو… تاج بلوچ جي جنم ڏينهن تي ڀيٽا

ڊاڪٽر شير مهراڻي

انتهائي اورچ، اڻٿڪ، جاکوڙي، سجاڳ، ڄاڻو، نقاد، اديب، شاعر، صحافي، ۽ بقول هند جي مشهور ۽ معروف اديب ۽ سوانح نگار لڇمڻ ڪومل “آتنڪواد ايڊيٽر” تاج بلوچ 25 مئي 1942 تي پني عاقل جي ڳوٺ ڪوٽ بُلا ۾ جنم ورتو.

تاج بلوچ پنهنجي جنم ڀومي ۽ ٻوليءَ سان تمام گهڻو پيار ڪري ٿو، هو سنڌي ادب جو نمايان نالو آهي، ٻولي ۽ ادب جي حوالي سان ڪا به سوديبازي ڪرڻ پاپ سمجهي ٿو، ڇو ته هو پنهنجي ڌرتي ۽ ٻوليءَ جو عاشق آهي.

عشق جو پاپ ڪيو “تاج بلوچ”
سو گنهگار ڏسي ٿا موٽون.

ٻوليءَ جي نزاڪتن ۽ شاعريءَ جي حسناڪين سان سندس ڪمپرومائز Un-conditional آهي. سندس انهيءَ خوبي ڪري آءُ کيس سنڌي ادب جو هوگو شاويز سڏيندو آهيان، هوگوشاويز وينزويلا جو اهو صدر آهي، جنهن آمريڪا جهڙي سپر پاور ملڪ جي صدر بش کي هڪ ڪانفرنس دوران آڱر کڻي شيطان سڏيو هو ۽ تاج بلوچ به اهڙي ئي اڏول، نڊر، بهادر، بيباڪ ۽ سڌو سنئون سامهون سچ چئي ڏيڻ وارو اديب آهي، هو هڪ گهري تنقيد جي بصيرت رکڻ وارو نقاد آهي ۽ هو چڱي طرح ڪنهن به فن پاري جو ملهه ڪري ڄاڻندو آهي، جنهن دوران هو ذاتي دوستيون ۽ واسطا پري رکي ڇڏيندو آهي، سندس تنقيدي اک سمنڊ جي تهن مان هيرا ۽ موتي پرکڻ ۽ ڪڍڻ جي صلاحيت رکي ٿي. هو مين ميڪر آهي، هن ڪيترائي نواب اديب، شاعر، نقاد ۽ ڪهاڻيڪار متعارف ته ڇا پر پيدا ڪيا آهن، تاج بلوچ هڪ اڻٿڪ ۽ اڻٽر اديب آهي، هن جي جسم ۾ هڪ بيچين روح آهي، جيڪو کيس هر وقت جاڳائي رکي ٿو، سچ ته تاج بلوچ نئين ٽهي جي آبياري ڪندڙ اڪيلو اديب آهي نه ته سندس عمر جا اديب ۽ ليکاري عملي ڪم کان ڪوهين ڏور ورسين تي بيان جاري ڪرڻ کانسواءِ ڪجهه به نٿا ڪن، هن جا تقريبن سڀئي همعصر سڻڀيون نوڪريون ڪري چڱا عهدا ماڻي گهرن ۾ سکيو ٽڪر کائي رهيا آهن، پر تاج بلوچ جي اندر جو سچو انسان ان جي ابتڙ آهي، هو ڀٽائي جي ان بيت جي تشريح آهي.

جنين سک ناهي ڪو، چارڻ سي چئجن
رڃن راهه پڇن، مٿي ڪلهين ڪينرا.

پنهنجي آڌار تاج بلوچ به ضلعي جو ٽريزري آفيسر مقرر ٿيو هو، پر هو جهڙو کرو اديب، تهڙو ئي کرو ڪامورو به رهيو. بالا آفيسرن کي ضلعي جي خزاني مان هڪ پائي به نه ڏنائين، سو مختلف بهانن سان کيس تنگ ڪيو ويو، هو ته ڄڻ سوديبازي سکيو ئي ڪو نه هو سو نوڪري تان استعيفيٰ ڏئي گهر ويهي رهيو (سندس استعيفيٰ پوءِ رٽائرمينٽ ۾ ڪنورٽ ڪئي وئي)

تاج بلوچ گهڻ رخو اديب هئڻ سان گڏ گهڻ پڙهيو نقاد ۽ تجزيه نگار به آهي، هو دنيا جي سڀني جدوجهدن، سياسي ۽ ادبي تحريڪن کان چڱي طرح واقف آهي، سنڌي ٻوليءَ جو هي سڄاڻ هيرو دنيا جي ادب کان واقف آهي ۽ کري کوٽي جي ڀليءَ ڀت ڄاڻ رکي ٿو، عمر جو ڊگهو عرصو ريڊيو ۽ ٽي وي جي حوالي ڪندڙ سنڌي ادب جو ڏاهو تاج بلوچ ايليٽ کان گنتر گراس، ڪاليداس کان گوئٽي سارتر کان برناڊ شاهه ۽ چاسر کان وٺي ٻي مهاڀاري لڙائي کان پوءِ واري انگريز شاعر رابرٽ گريوز جي فن فلسفي ۽ خوبين کان پڻ چڱي طرح واقف آهي، رابرٽ گريوز جو هڪ نظم آهي، ته مان نظم شاعرن لاءِ ۽ مزاح ڏاهن لاءِ لکندو آهيان، شاعرن کانسواءِ ٻين لاءِ شعر لکڻ وقت وڃائڻ جي برابر آهي، ٻاهرين اديبن کي ڇڏي تاج بلوچ پنهنجي ڌرتي جي شاعرن ڀٽائي، سچل، سامي، بيدل سوڌو اڄ جي ڪنهن نوجوان شاعر تائين سڀني کي خوب پڙهي ٿو ۽ سمجهي ٿو. سندس ادب شناسي ۾ مطالعي جي برابري موجوده اديبن ۾ ڪو به نٿو ڪري سگهي.

تاج بلوچ سنڌي ادب جو هڪ ادارو ۽ تحريڪ آهي، جنهن نه رڳو هر پيڙهي جي آبياري ۽ سربراهي ڪئي آهي، پر ادب جي اجري آئيندي لاءِ پڻ جاکوڙيو آهي، هو هڪ منفرد لهجي ۽ ڊڪشن جو شاعر آهي، سندس فن انوکو ۽ اڻ ڇهيل آهي، سندس شعرن ۾ هڪ فڪر سمايل آهي، هو نه رڳو روماني لهجي جو شاعر آهي پر سندس شاعري ۾ مزاحمت ڳوڙهي ڳڻتي ۽ همت لاءِ اتساه پڻ موجود آهي. جنهن کي جيڪڏهن مغربي شاعري جي گهرجن تي پرکيو وڃي ته سندس شاعري هڪ وڏو مقام ماڻي سگهي ٿي. سنڌي شاعري جي پارکو لطيف نوناريءَ تاج بلوچ جي نظمن جو انگريزي ۾ ترجمو ڪيو آهي، جيڪو ڪتابي شڪل ۾ اچڻ کانپوءِ مغربي ويس ۾ مشرقي شاعري پنهنجا جلوا ۽ جوت ڏيکاريندي. چون ٿا ته هر فن ۾ ڪا نه ڪا اهڙي شيءِ ضروري هوندي آهي، جيڪا آفاقي هوندي آهي، شاعري کي ته سڏيو ئي آفاقي پيغام ويو آهي. تاج بلوچ جي شاعري جي اڀياس کانپوءِ مڃڻو پوي ٿو ته قدرت سندس فن کي غير معمولي جلا بخشي آهي، سندس ذهني پروڙ جو آئينو سندس شاعري واضح ڪري ٿي ته هو هڪ ذهين ۽ غير معمولي ليکاري آهي. تاج بلوچ جا هن وقت تائين چار شاعريءَ جا ڪتاب اچي چڪا آهن، جن ۾ ”درد جو صحرا“، ”لفظن جو ماتم“، ”خوشبو جو زهر“ ۽ ”دل جزيرو اداس سپنن جو“ شامل آهن، ان کانسواءِ سندس تنقيدي مضمونن جو ڪتاب پڻ اچڻو آهي، جيڪو يقينن سنڌي تنقيد جو هڪ منفرد ڪتاب هوندو، هو ڀٽائي جو پارکو هجڻ سان گڏ ڀٽائي کي جديد گهرجن ۽ سائنسي انداز ۾ پرکڻ ۽ پرجهڻ جو حامي آهي، هن پاڻ به ڀٽائي جي ٻولي، فن، فڪر ۽ فلسفي تي ڪيترائي مضمون لکيا آهن.

مجموعي طور تي تاج بلوچ جي شاعريءَ جو اڀياس ڪرڻ کانپوءِ اسان جي سامهون سندس شاعريءَ جا ڪيترائي رنگ نکري ۽ نڪري نروار ٿين ٿا. سندس شاعري پنهنجي همعصر عهد ۾ الڳ انداز ۽ ٽريٽمينٽ سبب سڃاتو وڃي ٿو. سندس غزل جا موضوع اڄ جي جديد عهد جا موضوع آهن، جن ۾ ڏک، پيڙا، درد، جمال، عشق، وڇوڙا، وصل، سونهن، سور، بک، سُک، امن، ڏچا، هاڃا، اگهايون، سگهايون، ريتون، رسمون، قدر، اصول ۽ عشقيون شامل آهن.

شخصي طور ادب جو “ڏنگو شهزادو” آهي، پر جيڪي دوست سندس ويجهو رهيا آهن انهن هن ڏنگي ۽ جهيڙي

ڪار نقاد ۾ هڪ نفيس ماڻهو پڻ ڳولهي لڌو آهي. 25هين مئي سندس جنم جو ڏينهن آهي، سندس جنم جي ڏينهن جون سموري سنڌ کي واڌايون هجن. ڇاڪاڻ ته هو سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جو شاعر آهي.

ڪنهن جو آڳو نه ڪي پيڇو آهيان
پنهنجي ادراڪ جو پاڇو آهيان

توکي پٿر جان لڳان ٿو ليڪن
ماٽ جي ڇاٽ جو لهجو آهيان