ڪلهه 25 سيپٽمبر 2016 تي شام جو بيت المڪرم مسجد (گُلشنِ اقبال ڪراچي) سامهون ارتقا اڪيڊميءَ پاران 1857ع جي آزاديءَ جي ويڙهاڪن بابت به هڪ يادگار ۽ ڀيٽا ڏيڻ خاطر پروگرام رکيو ويو جنهن ۾ مُک ڳالهائيندڙ سنڌ جو ڏاهو اديب ۽ ڪراچيءَ جي ماڳن ۽ ماڻهن تي وڌ کان وڌ تحقيقي ڪندڙ گُل حسن ڪلمتي هو. هونئن ته اهو پروگرام واقعي واري ڏينهن يعني 17 سيپٽمبر جي حساب سان رکيو ويو هو پر عيد جي ڪري انهيءَ کي اڳتي ڪري 25 سيپٽمپر تي رکيو ويو.
آءُ ۽ @سيلمان وساڻ پڻ سچل ڳوٺ جي دوستن الهداد گوپانگ ۽ سيف الله ڀُٽو سان گڏ اُتي پُهتاسين. پهريان ته ليڪچر ٻُڌوسين جنهن ۾ 1857ع کان اڳ وارين حالتن، انگريزن جي اچڻ ۽ پوءِ مقامي ماڻهن جي مزاحمت جو ڳالهيون ڪيون ويون جيڪي گهڻي ڀاڱي تاريخي ڪتابن ۾ موجود آهن جن جو هتي ورجاءُ نه ٿو ڪجي. پر موجوده ايمپريس مارڪيٽ واري جاءِ تي ٿيل تاريخي ظلم جو ٻُڌي وارا ڪانڊارجي ويا. هڪ اهڙو واقعو جنهن ۾ ڪُجهه سنڌين کي ڦاهي چاڙهيو ويو ۽ باقي پنج ڄڻن کي توبن ۾ ٻڌي گولن جيان جيان اُڏاريو ويو. جن کي ماريو ويو تِن کي اسلامي عقيدن مطابق پورڻ يا هندو عقيدن موجب ساڙڻ بجاءِ ڳترا ڳترا ڪري نالن ۾ وهايو ويو يا وري سمنڊ ۾ اُڇلايو ويو. اهو سڀ اُن وقت مزاحمت ڪندڙ آزادي پسندن کي ڊيڄارڻ جي ڪوشش هُئي. ايمپريس مارڪيٽ واري بلڊنگ ٺاهڻ جو مقصد پڻ اهو ته ان بربريت جي ياد ۾ اُتي ڪي ميڙاڪا نه ٿين. ڪلمتي صاحب حُڪومتِ وقت کان اها گهُر پڻ ڪئي ته مهرباني ڪري اُتي هڪ بورڊ هڻي انهن شهيدن بابت لکيو وڃي ته هر عام و خاص کي خبر پئي ته اتي ڪهڙو ڪلور ٿيو هو.
ليڪچر کان پوءِ جيڪو سوالن جوابن جو سلسلو هليو اهو دلچسپ هو. پر ان کان اڳ اهو لکڻ ضروري سمجهندس ته ڪاري ٽي شرٽ ۾ گُل حسن ڪلمتي تمام سُڪون ۽ ڌيرج سان معلوامت ونڊي رهيو هو. ٻُڌندڙ گهڻي ڀاڱي ڪراچيءَ جا اُردو ڳالهائيندڙ هُئا ۽ پريس مان ڪُجهه مرد ۽ عورت صحافين جو پڻ هڪ جٿو هُيو. ڏاڍي خوشي پئي ٿي ته هڪ سنڌي ڏاهي کي ايترا سارا ٻُڌڻ وارا آيا آهن ۽ سندس اندازِ بيان ايڏو بهترين آهي جو سڀ توجه سان کيس ٻُڌن پيا. جڏهن به اهڙو ڪُجهه ڏسڻ لاءِ ملي ٿو ته دل چئي ٿي ڪاش اسان مان هر ڪو پنهنجي حصي جو ڪم ايئن ايمنداري ۽ جذبي سان ڪري ته مڃتا ضرور ملندي ۽ سرخرو ٿينداسين. ايئن ڪرڻ سان هي ”سازشون“ ۽ پاڻ مٿان هٿ ٺوڪيون غلاميءَ واريون علامتون پڻ جيڪر پاڻ ئي ختم ٿي وڃن.
سوال جواب شروع ٿيا ته هڪ همراهه پُڇيو ته اوهان رُڳو سنڌ ۽ سنڌين جي بهادري ۽ ويڙهه جي ڳالهه ڪئي آهي جڏهن ته ان وقت سڄي ننڍي کنڊ جي ماڻهن مزاحمت ڪئي؟
ڪلمتي صاحب وراڻيو، ان کان انڪار ڪونهي. واقعي اها جدوجهد وڏي هُئي. پر مون کي اڄ ميزبانن رُڳو ڪراچي وارن جي مزاحمتي ڪردار تي ڳالهائڻ جو چيو. تنهنڪري مون انهن تي وڌيڪ ڳالهايو. هاڻي ڪراچي سنڌ ۾ آهي ته آءُ ظاهر آهي سنڌين جو ڪردار چوندس نه؟
هڪ ٻئي پُڇيو ته اوهان چئو ٿا ته جهانسي جي راڻي مارجي وئي هُئي. پر تاريخدان مبارڪ علي لکي ٿو ته اُها شايد اوڀر جي ڪنهن مُلڪ (نيپال وغيره) فرار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي ۽ پنهنجي لکڻين ۾ واپسيءَ جي خواهش به ڪيائين؟
گُل حسن پنهنجي وسيع مطالعي جو ثبوت ڏيندي چيو، اوهان بلڪل صحيح ٿا چئو. پر خود مبارڪ علي جي ئي هڪ ٻئي ڪتاب ۾ لکيل آهي ته اها مارجي وئي هُئي. ڪلمتي ان ڪتاب جا حوالا پڻ ڏنا.
ڪنهن پڇيو ته ان وقت ٽالپرن انگريزن خلاف ايتري مزاحمت ڇو نه ڪئي؟ ۽ سنڌين انهن جو ساٿ ڇو نه ڏنو؟
ڪلمتي صاحب چيو، اصل ۾ ٽالپرن ان وقت دفاعي ويڙهه وڙهي ۽ پنهنجي جان ۽ مال جي حفاظت کي ترجيح ڏني ان جي تاريخ شاهد آهي. باقي رهي ڳالهه سنڌين جي ته منهنجي خيال ۾ سنڌين کي ٽالپر به قابض ٿي لڳا جن ڪلهوڙن کان حڪومت کسي هُئي. سنڌين کي لڳندو هوندو ته اسان هنن جو ساٿ ڇو ڏيون جڏهن هي خود ئي زوري آيا. ڪُجهه سنڌين کي ان وقت غدار پڻ چيو ويو جيئن نائون مل وغيره. پر اوهان کي خبر آهي ته نائون مل سان ڇا ٿيو هو؟ جيڪا جُٺ نائون مل سان ڪئي وئي هُئي ته ان جاءِ تي ڪير به هُجي ها اُهو ئي ڪري ها جيڪو نائون مل ڪيو هو.
هڪ وڌيڪ سوال آيو ته اها مزاحمت رُڳو شهري علائقن ۾ ڇو ٿي؟ ٻهراڙي ۾ ڇو نه ٿي
ڪلمتي صاحب وراڻيو، ٻهراڙين مان به ٿي پر رڪارڊ تي گهڻي اُها آهي جيڪا فوجي ڇانوڻين مان ٿي جيئن شڪارپور وغيره. ظاهر آهي ان وقت سنڌ ۾ ٽالپرن جي دورِ حڪومت ۾ فوجي ڇانڻيون شهرن ۾ هُيون ته ويڙهه به انهن ڪئي جيڪا رڪارڊ تي رهي.
سليمان وساڻ پُڇيو ته آزاديءَ جي ويڙهه ۾ سنڌين جو وڏو ڪردار آهي پر اردو ۽ قومي ميڊيا ان کي ڪوريج ڇو نه ٿي ڏي؟
ڪلمتي صاحب وراڻيو اها شڪايت واقعي جائز آهي پر آءُ پُڇان ٿو ته سنڌي ميڊيا وري ڪهڙا ڦاڙها ماريا آهن. انهن به ته ڪا خاص ڪوريج ناهي ڏني.
هڪ جهوني پنهنجو سوال شڙوع ڪيو ته کُٽڻ جو نالو ئي نه وٺي. جهوني کي رُڳو واقعا ياد هُئا جيڪي پڙهيل هُئس نالو هڪ به ياد نه اچيس. هر واقعي جي هر ڪردار جو نالو ڪلمتي صاحب ٿي ورجايو جنهن مان ڪلمتي صاحب جي وسيع مطالعي جي معلومات ٿي ملي. نيٺ جهوني ڳالهه ڦيرائي سيرائي ڪنهن چاڪر خان بابت پُڇيو ته ڪلمتي صاحب وراڻيو ها اوهان چاڪر خان ٿا چئو اهو ڪلمتي هو. اهو هڪ بهادر ويڙهاڪ هو جنهن جي دهشت ڪيتري هُئي، بلڪه آهي ان جو مثال هي آهي ته آءُ انهن ڪردارن تي لکي رهيو هوس ته اندازو ٿيم ته انهيءَ کي منگهو پير ۾ دفن ڪيو ويو هوندو. اتي جي قبرساتن جي هڪ هڪ قبر ڏٺم پر قبر نه ملي. نيٺ اُتي هڪ همراهه پُڇڻ تي ٻُڌايو ته چاڪر خان جي قبر ته نوراني تي آهي. اُتي وڃي ڏٺم ته واقعي چاڪر خان ۽ ان جي ڀاءُ جي قبر آهي پر قطبو رُڳو ڀاءُ جي قبر تي آهي. پُڇڻ تي معلوم ٿيو ته 1839ع ۾ اها دهشت هُئي ته قبر تي قطبو هڻڻ سان چاڪر وڙهي نه پئي. اهو خوف اڄ تائين جيئن جو تيئن برقرار آهي. ڪلمتي ٻُڌايو ته اتي جا ماڻهو مون کي به قطبو نه پيا هڻڻ ڏين پر زوري هڻايم ته مون سان نه وڙهندو اوهان دلجاءِ رکو.
سوالن جوابن جي سلسلي کان پوءِ پروگرام ۾ آيل مهمانن کي ايمپريس مارڪيٽ پُهچايو ويو جتي شهيدن جي ياد ۾ ڏيئا ٻاريا ويا.
آءُ ۽ @سيلمان وساڻ پڻ سچل ڳوٺ جي دوستن الهداد گوپانگ ۽ سيف الله ڀُٽو سان گڏ اُتي پُهتاسين. پهريان ته ليڪچر ٻُڌوسين جنهن ۾ 1857ع کان اڳ وارين حالتن، انگريزن جي اچڻ ۽ پوءِ مقامي ماڻهن جي مزاحمت جو ڳالهيون ڪيون ويون جيڪي گهڻي ڀاڱي تاريخي ڪتابن ۾ موجود آهن جن جو هتي ورجاءُ نه ٿو ڪجي. پر موجوده ايمپريس مارڪيٽ واري جاءِ تي ٿيل تاريخي ظلم جو ٻُڌي وارا ڪانڊارجي ويا. هڪ اهڙو واقعو جنهن ۾ ڪُجهه سنڌين کي ڦاهي چاڙهيو ويو ۽ باقي پنج ڄڻن کي توبن ۾ ٻڌي گولن جيان جيان اُڏاريو ويو. جن کي ماريو ويو تِن کي اسلامي عقيدن مطابق پورڻ يا هندو عقيدن موجب ساڙڻ بجاءِ ڳترا ڳترا ڪري نالن ۾ وهايو ويو يا وري سمنڊ ۾ اُڇلايو ويو. اهو سڀ اُن وقت مزاحمت ڪندڙ آزادي پسندن کي ڊيڄارڻ جي ڪوشش هُئي. ايمپريس مارڪيٽ واري بلڊنگ ٺاهڻ جو مقصد پڻ اهو ته ان بربريت جي ياد ۾ اُتي ڪي ميڙاڪا نه ٿين. ڪلمتي صاحب حُڪومتِ وقت کان اها گهُر پڻ ڪئي ته مهرباني ڪري اُتي هڪ بورڊ هڻي انهن شهيدن بابت لکيو وڃي ته هر عام و خاص کي خبر پئي ته اتي ڪهڙو ڪلور ٿيو هو.
ليڪچر کان پوءِ جيڪو سوالن جوابن جو سلسلو هليو اهو دلچسپ هو. پر ان کان اڳ اهو لکڻ ضروري سمجهندس ته ڪاري ٽي شرٽ ۾ گُل حسن ڪلمتي تمام سُڪون ۽ ڌيرج سان معلوامت ونڊي رهيو هو. ٻُڌندڙ گهڻي ڀاڱي ڪراچيءَ جا اُردو ڳالهائيندڙ هُئا ۽ پريس مان ڪُجهه مرد ۽ عورت صحافين جو پڻ هڪ جٿو هُيو. ڏاڍي خوشي پئي ٿي ته هڪ سنڌي ڏاهي کي ايترا سارا ٻُڌڻ وارا آيا آهن ۽ سندس اندازِ بيان ايڏو بهترين آهي جو سڀ توجه سان کيس ٻُڌن پيا. جڏهن به اهڙو ڪُجهه ڏسڻ لاءِ ملي ٿو ته دل چئي ٿي ڪاش اسان مان هر ڪو پنهنجي حصي جو ڪم ايئن ايمنداري ۽ جذبي سان ڪري ته مڃتا ضرور ملندي ۽ سرخرو ٿينداسين. ايئن ڪرڻ سان هي ”سازشون“ ۽ پاڻ مٿان هٿ ٺوڪيون غلاميءَ واريون علامتون پڻ جيڪر پاڻ ئي ختم ٿي وڃن.
سوال جواب شروع ٿيا ته هڪ همراهه پُڇيو ته اوهان رُڳو سنڌ ۽ سنڌين جي بهادري ۽ ويڙهه جي ڳالهه ڪئي آهي جڏهن ته ان وقت سڄي ننڍي کنڊ جي ماڻهن مزاحمت ڪئي؟
ڪلمتي صاحب وراڻيو، ان کان انڪار ڪونهي. واقعي اها جدوجهد وڏي هُئي. پر مون کي اڄ ميزبانن رُڳو ڪراچي وارن جي مزاحمتي ڪردار تي ڳالهائڻ جو چيو. تنهنڪري مون انهن تي وڌيڪ ڳالهايو. هاڻي ڪراچي سنڌ ۾ آهي ته آءُ ظاهر آهي سنڌين جو ڪردار چوندس نه؟
هڪ ٻئي پُڇيو ته اوهان چئو ٿا ته جهانسي جي راڻي مارجي وئي هُئي. پر تاريخدان مبارڪ علي لکي ٿو ته اُها شايد اوڀر جي ڪنهن مُلڪ (نيپال وغيره) فرار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي ۽ پنهنجي لکڻين ۾ واپسيءَ جي خواهش به ڪيائين؟
گُل حسن پنهنجي وسيع مطالعي جو ثبوت ڏيندي چيو، اوهان بلڪل صحيح ٿا چئو. پر خود مبارڪ علي جي ئي هڪ ٻئي ڪتاب ۾ لکيل آهي ته اها مارجي وئي هُئي. ڪلمتي ان ڪتاب جا حوالا پڻ ڏنا.
ڪنهن پڇيو ته ان وقت ٽالپرن انگريزن خلاف ايتري مزاحمت ڇو نه ڪئي؟ ۽ سنڌين انهن جو ساٿ ڇو نه ڏنو؟
ڪلمتي صاحب چيو، اصل ۾ ٽالپرن ان وقت دفاعي ويڙهه وڙهي ۽ پنهنجي جان ۽ مال جي حفاظت کي ترجيح ڏني ان جي تاريخ شاهد آهي. باقي رهي ڳالهه سنڌين جي ته منهنجي خيال ۾ سنڌين کي ٽالپر به قابض ٿي لڳا جن ڪلهوڙن کان حڪومت کسي هُئي. سنڌين کي لڳندو هوندو ته اسان هنن جو ساٿ ڇو ڏيون جڏهن هي خود ئي زوري آيا. ڪُجهه سنڌين کي ان وقت غدار پڻ چيو ويو جيئن نائون مل وغيره. پر اوهان کي خبر آهي ته نائون مل سان ڇا ٿيو هو؟ جيڪا جُٺ نائون مل سان ڪئي وئي هُئي ته ان جاءِ تي ڪير به هُجي ها اُهو ئي ڪري ها جيڪو نائون مل ڪيو هو.
هڪ وڌيڪ سوال آيو ته اها مزاحمت رُڳو شهري علائقن ۾ ڇو ٿي؟ ٻهراڙي ۾ ڇو نه ٿي
ڪلمتي صاحب وراڻيو، ٻهراڙين مان به ٿي پر رڪارڊ تي گهڻي اُها آهي جيڪا فوجي ڇانوڻين مان ٿي جيئن شڪارپور وغيره. ظاهر آهي ان وقت سنڌ ۾ ٽالپرن جي دورِ حڪومت ۾ فوجي ڇانڻيون شهرن ۾ هُيون ته ويڙهه به انهن ڪئي جيڪا رڪارڊ تي رهي.
سليمان وساڻ پُڇيو ته آزاديءَ جي ويڙهه ۾ سنڌين جو وڏو ڪردار آهي پر اردو ۽ قومي ميڊيا ان کي ڪوريج ڇو نه ٿي ڏي؟
ڪلمتي صاحب وراڻيو اها شڪايت واقعي جائز آهي پر آءُ پُڇان ٿو ته سنڌي ميڊيا وري ڪهڙا ڦاڙها ماريا آهن. انهن به ته ڪا خاص ڪوريج ناهي ڏني.
هڪ جهوني پنهنجو سوال شڙوع ڪيو ته کُٽڻ جو نالو ئي نه وٺي. جهوني کي رُڳو واقعا ياد هُئا جيڪي پڙهيل هُئس نالو هڪ به ياد نه اچيس. هر واقعي جي هر ڪردار جو نالو ڪلمتي صاحب ٿي ورجايو جنهن مان ڪلمتي صاحب جي وسيع مطالعي جي معلومات ٿي ملي. نيٺ جهوني ڳالهه ڦيرائي سيرائي ڪنهن چاڪر خان بابت پُڇيو ته ڪلمتي صاحب وراڻيو ها اوهان چاڪر خان ٿا چئو اهو ڪلمتي هو. اهو هڪ بهادر ويڙهاڪ هو جنهن جي دهشت ڪيتري هُئي، بلڪه آهي ان جو مثال هي آهي ته آءُ انهن ڪردارن تي لکي رهيو هوس ته اندازو ٿيم ته انهيءَ کي منگهو پير ۾ دفن ڪيو ويو هوندو. اتي جي قبرساتن جي هڪ هڪ قبر ڏٺم پر قبر نه ملي. نيٺ اُتي هڪ همراهه پُڇڻ تي ٻُڌايو ته چاڪر خان جي قبر ته نوراني تي آهي. اُتي وڃي ڏٺم ته واقعي چاڪر خان ۽ ان جي ڀاءُ جي قبر آهي پر قطبو رُڳو ڀاءُ جي قبر تي آهي. پُڇڻ تي معلوم ٿيو ته 1839ع ۾ اها دهشت هُئي ته قبر تي قطبو هڻڻ سان چاڪر وڙهي نه پئي. اهو خوف اڄ تائين جيئن جو تيئن برقرار آهي. ڪلمتي ٻُڌايو ته اتي جا ماڻهو مون کي به قطبو نه پيا هڻڻ ڏين پر زوري هڻايم ته مون سان نه وڙهندو اوهان دلجاءِ رکو.
سوالن جوابن جي سلسلي کان پوءِ پروگرام ۾ آيل مهمانن کي ايمپريس مارڪيٽ پُهچايو ويو جتي شهيدن جي ياد ۾ ڏيئا ٻاريا ويا.
