ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل ) ​

پُــــرسو​

ذوالفقار هاليپوٽو








”ٿورڙائي ماڻهو اهڙا ٿين ٿا جو رات جو پهرين حصي ۾ انهن تي رشڪ ڪيو وڃي ٿو ۽ آخري حصي ۾ انهن تي ماتم ڪندڙن جو ڪهرام مچي ٿو.“

”نهج البلاغه “



محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت تي پُرسو لکڻ مهل مون کي سنڌ جي البيلي شاعر حسن درس جي نظم ”لڪي شاهه صدر تي لهنديئن“ جون ڪجهه سِٽون ٿي گهرجون- جو مون گنجي ٽڪر کان ڳڙهي خدابخش تائين جي سفر واري سموري رستي تي ڦهليل سنڌ جي عظيم الشان تاريخ تي نظر وجهڻ ٿي گهري. مون کيس فون ڪري چيو ته اسين (پاڻ) ڪنهن ٽائر کي باهه نٿا ڏئي سگهون ، پر ايترو ضرور ڪري سگهون ٿا ته ڪا لکڻي، ڪو مضمون، ڪو ڪالم، ڪو شعر يا ڪو ڪتاب شهيد راڻيءَ کي ارپي سگهون. هو شاعر هو هن ڀُڻڪو ڏئي رڙ ڪئي ”ذلفي ٽائر واري باهه ته وسامجي ويندي پر ڪتاب واري باهه ته ڪير به نٿو وسائي سگهي.“ هن فون رکي ڇڏيو هو ۽ آءٌ دير تائين سوچيندو رهيس ته ها واقعي به علم، فڪر ۽ شعور جي باهه ايتري ته ديرپا ۽ پائيدار هجي ٿي جو اها ڪابه عام مونسپلٽي جي فائربرگيڊ وسائي نٿي سگهي.

سنڌ، همعصر سياسي تاريخ ۾ ۽ خاص طور تي پاڪستان اندر هڪ غلام اڪائي جي شڪل ۾ انهيءَ ڳالهه جي سزا کائيندي پئي اچي ته سنڌ پنهنجي خودمختياريءَ جي فڪر ۾ واضح، پاڪستان اندر هڪ وفاقي اڪائي جي صورت ۾ پنهنجي آئيني ۽ قانوني حقن ۽ واسطن جي معاملي تي چٽي، جمهوريت جهڙي عالمگير قدر تي واضح، ٻين قومن، لساني اقليتن ۽ مذهبي گروپن سان رواداري ۽ ڀائپيءَ ۾ هلڻ واري فلسفي تي يقين رکي ٿي.

علائقي سطح جي سياست ۾، سنڌ، پاڪستان جي اهم حصي طور پاڙيسري ملڪن سان بهترين لاڳاپا ۽ جيو ۽ جيئڻ ڏيڻ واري پاليسي تي ايمان رکندڙ قوم هجڻ ڪري ڪنهن به قوم يا ملڪ ڏانهن فضول جارحيت واري پاليسين جي خلاف ۽ جنگن ۽ هٿيارن کان پاڪ پر امن خطي جي حق ۾ آهي، جتي ترقي ۽ تبديلي سندس بنيادي ايجنڊا آهي.

عالمي سطح تي اڄوڪي جديد دور جي سمورين عالمگير قدرن تي به هيءَ قوم ٺهڪي اچي ٿي. اڄوڪي عالمي دنيا جا چار زبردست چيلنجز ۽ عالمي امن جا چار وڏا دشمن- دهشت گردي، مذهبي انتها پسندي، انساني غير قانوني سمگلنگ ۽ منشيات جي ڦهلاءُ وغيره جهڙن ڪرائيمن ۾ سنڌي قوم ملوث ناهي. هيءَ هڪ روشن خيال، ترقي پسند ۽ سيڪيولر قوم رهندي آئي آهي.

محترمه بينظير ڀٽو سنڌ ۽ پاڪستان جي مقبول ترين جمهوريت پسند قيادت هجڻ ڪري نه رڳو سنڌ جي اهڙين امُلهه خوبين کان واقف هُيءَ پر هو انهن قدرن کي پوري ملڪ جي سڃاڻپ طور ڏسڻ جي خواهش مند هئي . سندس، هن ملڪ جي عوام ۽ مظلوم ماڻهن سان هڪ زبردست رشتو اهو به هو ته هو مذهبي انتهاپسندي ، لساني تنگ نظري ۽ نسلي رجعت پرستي مخالف سوچ ۽ فڪر رکندڙ سياسي اڳواڻ هئي. سندس اهڙي روشن خيال فڪر جي ڪري نه رڳو عالمي برادري پر پاڪستان جي عوام ۾ به، جهموريت جي بحالي واري عمل ذريعي پاڪستان جي حالتن ۽ اميج ۾ ڏاڪي ٻه ڏاڪي سڌارا اچڻ جي زبردست اميد هئي. شهيد بي نظير ڀٽو جي اهڙ ي فڪر ۾ قدرتي وسيلن تي قوميتن جي وارثي، صوبن تي اصلوڪن ماڻهن جو حقِ حاڪميت، هڪ ڍري فيڊريشن ۾ سمورين اڪائين جي برابري جو سوال، قانون ۽ آئين جي بالادستي، انساني حقن جو بلا تفريق تحفظ، لکڻ ۽ ڳالهائڻ جي آزادي ۽ ٻيو به گهڻو ڪجهه شامل هو .

محترمه جي شهادت نه رڳو پاڪستان پيپلزپارٽي، ملڪي عوام ۽ جمهوريت پسند قوتن کي زبردست نقصان پهچايو آهي پر ان شهادت سان اهو پورو مانڊاڻ ڊهي پيو آهي - ان پوري فڪر جو قتل ٿيو آهي. پاڪستان جي هڪ جمهوري ۽ روشن خيال وطن واري تعارف جي اڪلوتي نشاني کي ٽارگيٽ قتل ڪري ملڪ کي هڪ وڏي سياسي ۽ سماجي بحران ڏانهن ڌڪيو ويو آهي. اهي بحران ڪهڙا ۽ ڪيترا شديد آهن، ان جي هڪ اڻ کٽ ۽ طويل فهرست هر انهيءَ سڄاڻ ۽ محب وطن شهري وٽ آهي جيڪو پاڪستان کي حقيقي معنيٰ ۾ هڪ آزاد، خود مختيار ۽ سورهن ڪروڙ غريب عوام جي حقيقي فلاحي رياست طور اڳيان وڌندي ڏسڻ گهري ٿو.

محترمه جي شهادت هر هنڌ وڏو خال پيدا ڪيو آهي. پاڪستان پيپلز پارٽي جي ورڪرن، اڳواڻن ، ووٽرن ۽ همدردن کان علاوه به دنيا اندر لکين اهڙا ماڻهو آهن جيڪي محترمه سان سندس ذاتي حيثيت ۾ هر وقت ڳنڍيل هيا. هو روزانو مارڪ سيگل کان وٺي سنڌ ڊيموڪريٽڪ فورم جي موڪيل اي ميلز تائين هزارين ٿئين تي نظر رکندي هئي. پوري دنيا ۾ ويٺل سفارتڪاريءَ جا ماهر، لابنگ جا عالمي ماهر، ليکڪ، صحافي، عالمي سول سوسائٽيءَ جا سرگرم ڪارڪن هن سان سندس ذاتي لاڳاپي ۾ ائين جڙيل هيا جو کيس دنيا جي هر ڪنڊ ۾ ٿيندڙ سياسي ۽ سماجي اٿل پٿل بابت هر وقت نه رڳو تازي ڄاڻ ملندي هئي پرهو انهن قوتن ذريعي هڪڙي زبردست ۽ مضبوط بين الاقوامي تڪ جي مالڪياڻي هئي. محترمه ان مورل ڪانسٽيٽئنسي کي پيپلزپارٽي سان گڏو گڏ ملڪ جي اميج ۽ طاقت وڌائڻ لاءِ پڻ استعمال ڪيو .

هن ڪتاب لاءِ جيڪي مضمون، ڪالم ۽ خاڪا چونڊيا ويا آهن، انهن جا ليکڪ نه پيپلزپارٽي جا ورڪر آهن ۽ نه ئي ڪي عهديدار يا چونڊن جا اُميدوار. سنڌ جي ساڃاهه وندن، ڪالم نگارن، شاعرن، ليکڪن، سياسي تجزيه نگارن. دانشورن ۽ سماجي سائنسدانن جي لکڻين سان ٽمٽار هيءُ عقيدت جو نذرانو دراصل ان بي نظير ڀٽو جي لاءِ آهي جيڪا 58 قابلِ رشڪ سياستدان ۽ پيپلزپارٽي جي رهبر هجڻ سان گڏو گڏ هن سماج جي هڪ ذميوار شهري، بهترين ليکڪه، انتهائي سٺي پڙهندڙ ۽ سول سوسائٽيءَ جي سرگرم حصو هئي.

هن ڪتاب ۾ شامل مواد جي هڪ حصي ۾ محترمه بي نظير ڀٽو جي شخصيت، قيادت ۽ خوبين تي زبردست خراج تحسين پيش ٿيل آهي. مواد جي ٻئي حصي ۾ 27 ڊسمبر جي منحوس ڏينهن جي سنڌ جي حساس ذهنن تي اثر انداز ٿيڻ جي دردناڪ ڪٿا شامل آهي. مواد جو ٽيون حصو انهن بحثن کي ڇيڙي ٿو جيڪي شديد،سياسي، سماجي ۽ معاشي بحرانن جي صورت ۾ پاڪستان ۽ خاص طور تي سنڌ کي درپيش آهن.

ملڪي سالميت کي خطرو، جمهوريت کي خطرو، سنڌ ۾ وڌندڙ سياسي عدم استحڪام ۽ بي چيني، عالمي سطح تي پاڪستان جي ڏينهون ڏينهن بگڙجندڙ اميج جو سوال، ملڪ جو هڪ حقيقي جمهوري اڳواڻ کان محروم ٿي وڃڻ وارو بحران، ملڪ مٿان مسلسل جاري آمريتن جاسبب، نقصان ۽ ان مان نڪرڻ جا حل، سنڌ کي لساني بنيادن تي وڙهائڻ جي سازش، نسل پرستيءَ واري مڪروه سياست، بي نظير ڀٽو صاحبه کان پوءِ ملڪ ۾ پيدا ٿيل وفاق جي زنجير ۽ عالمي ساک واري جمهوري قيادت جو خال مستقبل ۾ سنڌ جي سياسي اڳواڻيءَ جو سوال ۽ ملڪ مٿان عوامي راڄ يافوجي راڄ جهڙن اهم ترين موضوعن تي بحث ڪيو ويو آهي.

اهي سمورا شمار بحث اهو واضح ڪن ٿا پاڪستان بي نظير ڀٽو صاحبه جي شهادت کان پوءِ شديد خطرن ۾ آهي ۽ انهن مان نڪرڻ جو واحد رستو اهوئي آهي. جيڪو محترمه پاڻ ٻڌائي وئي آهي. اڄ ملڪي صورتحال تي گهري اک رکندڙ محترمه جا سياسي مخالف به چون ٿا ته وفاق جي سياست، سنڌ، بلوچستان ، سرحد ۽ پنجاب پرڳڻن جي خودمختياري جو سوال، سرائڪين جي محرومين جو اشو، جمهوريت، آئين ۽ قانون جي بحالي ۽ بالا دستيءَ جو سوال، پاڙيسري ملڪن سان دوستاڻا رابطا ۽ عالمي طاقتن سان عزت ڀريا تعلقات ۽ سياسي معاملن ۾ اسٽيبلشمنٽ، فوج ۽ خفيه ايجنسين جي ڪردار تي جيڪو موقف، ويزن ۽ فارمولو بي نظير ڀٽو وٽ هيو، ملڪ هاڻ انهيءَ فارمولي کان گهٽ ڪنهن فارمولي تي جٽاءُ نه ڪري سگهندو.

محترمه جي شهادت واري گهڙي کان وٺي هن ڪتاب جي پريس ۾ ڇپائي ڏانهن وڃن واري لمحي تائين رڳو سنڌيءَ ۾ محترمه کي خراج تحسين پيش ڪرڻ لاءِ هزارين مضمون، ڪالم، خاڪا، لکين اي ميلز ۽ ايس ايم ايس وسيلي ٽيڪسٽ نياپا ۽ خط وغيره لکيا ويا آهن، جيڪڏهن انهن سمورن لکڻين کي سهيڙجي ته رڳو سنڌيءَ ۾ لکيل اهڙي مواد جو گهٽ ۾ گهٽ ويهه هزار صفحن جو ڪتاب جڙي سگهي ٿو . هن ڪتاب ۾ شامل سمورا مضمون محترمه سان عزت ۽ قرب جو رشتو رکندڙ ۽ سندس سياسي جدوجهد جو احترام ڪندڙ اهل قلم پاران کيس زبردست خراج عقيدت پيش ڪري رهيا آهن. مون رڳو پنهنجي حصي جو سياسي فرض ۽ ڪجهه ورهين جي هڪ ڀيڻ سان محبت واري تعلق جي قرض طور ڪجهه ڏينهن ان ڪتاب کي سهيڙڻ تي خرچ ڪيا آهن.

هن ڪتاب ۾ شامل مواد ۾ جذباتي ڪالم به آهن، محترمه سان محبت ڪندڙ ماڻهن جي جذبن جي ترجماني ڪندڙ ليک به شامل آهن. سندس وڇوڙي تي اکيون آليون، دل ڀاري ۽ طبيعت بوجهل محسوس ڪندڙ حساس اديبن ۽ ڪالم نگارن جا رائيٽ اپس به آهن ته سياسي تجربه نگارن جا ڏکيا سوال ڪندڙ مضمون به آهن.پر سمورن ليکڪن ۽ ليکڪائن جو خيال هڪڙو ئي آهي ته اڄ پاڪستان ۽ خاص طور تي سنڌ يتيم ٿي وئي آهي. ڏک ۽ رنج و غم سان گڏ شديد مايوسيءَ به آهي – هر دل – هر دماغ ۽ هر جسم ڄڻ ته فيض جو هي شعر بڻجي ويو هجي.



مون کي خبر ناهي ته ڪتاب مرتب ڪندڙ جو ڪتاب ۾ شامل مضمونن، ڪالمن ۽ راين تي تبصري ڪرڻ جو ڪيترو استحقاق آهي پر ايترو اوهان سان ضرور شيئر ڪرڻ گهران ٿو ته هيءَ شاندار ليکَ پڙهندي، انهن جا پروف درست ڪندي ۽ فهرست ترتيب ڏيندي اکيون هر وقت آليون آهن.

ڪهڙي اهڙي دل هوندي جيڪا رُني نه هُجي، ڪهڙي اهڙي اَک آهي جيڪا ڀِني نه هجي. ڪهڙو اهڙو شخص آهي جيڪو ماتم ۾ نه هجي سواءِ آمريتي دلالن جي. هيءُ دليل کان اڳ منهنجا سائين دلين جو معاملو آهي. محبتن ۽ چاهتن جو رِشتو آهي - هيءُ رَت جو ڳانڍاپو آهي نه ته امر سنڌو نه لکي ها ته بلاول لاءِ سنڌ جون مائرون امام ضامن تيار ڪري چڪيون. قبله سائين هيءَ ته ڪربلا آهي..... ڇو ٿا اجايو مُنجهايو عقل جي بحثن ۾ ... عقل سدائين محبتن اڳيان منطق جي ڦيٿ رکندو آهي. اڄ ته گهٽ ۾ گهٽ عقل بدران دل جو ڳالهيون ٿيڻ گهرجن.

في الحال چاڪِ گريبان سينن کي ماتم ڪرڻ ڏيو. درد کي..... ڏک ۽ صدمي کي هلڪو ٿيڻ ڏيو....... جنهن سياسي دليل وٽ دل ناهي، احساس يا درد ناهي اهو ڪابه تبديلي نٿو آڻي سگهي، تنهن ڪري اسان کي في الحال هي درد محسوس ڪرڻ ڏيو ....... مظفر چانڊئي چواڻي سنڌ جي نصيب ۾ هاڻ ٻه عاشوره آهن..... هڪ شهيد امام حسين جو ۽ ٻيو شهيد بي نظير ڀٽو جو ...... ياحسين! يا حسين! يار اسان کي ٿورڙي دير پن هنجا سينا ۽ مٿو پٽڻ جي اجازت ته ڏيو....



ائين ڇو آهي جو سنڌ، ڀُٽن جي قتل کي ڪربلا جي شهيدن جي قربانين جو تسلسل سمجهي ٿي. ائين ڇو آهي جو حسن مجتبيٰ کي به لکڻو پئجي ويو ته محمد صه جي آل کان پوءِ اسلام ۾ گهراڻي جي صورت وڌ ۾ وڌ قربانيون ذوالفقار علي ڀٽي جي ڪٽنب جون آهن. هيءُ ڪهڙو رشتو آهي ڳڙهي خدا بخش جي شهيدن سان جنهن کي اسين ڳنڍيون ٿا ڪربلا سان، معصومن جي شهادت جي عزاداري ۽ طرف داريءَ سان - ۽ يزيديت جي مذمت سان.شايد ان ڪري جو سنڌ جي مزاحمتي سياست ۽ انقلاب جا جيڪي به گس آهن اهي پنهنجي اصل ۾ ڪربلا جي قربانين مان انسپائيريشن وٺن ٿا ۽ بي نظير ڀٽو به اهوئي چيو هو ته همٿ ۽ حوصلي، جرئت ۽ شجاعت، بهادري ۽ بلندي ۾ سندس آئيڊيل جنابِ زينب آهي.



منهنجي سياسي ايمان کي قوت بخشيندڙ انقلابي مُعرڪي يعني ڪربلا جي راڻي جنابِ زينب جي شهادت جي تاريخ به ساڳي ته منهنجي ديس جي راڻي بي نظير ڀٽو جي شهادت جي تاريخ به ساڳي- تاريخ جا ڄاڻو ان اتفاق کي ڪيئن ٿا ڏسن. آءٌ ان کي مظلوميت ۽ مزاحمت جي تسلسل طور ڏسان ٿو- رڳو وقت ۽ زمانو تبديل ٿيو آهي. پر انڪار ۽ ويڙهه جا ڪردار اڄ به هڪ ٻئي پٺيان ساڳيان آهن.



”دوست ڪُهائي دادلا مُحب مارائي
خاصن خليلن کي سختيون سهائي
الله صمد بي نياز سا ڪري جا چاهي
انهيءَ ۾ آهي ڪا اُونهي ڳالهه اِسرار جي


(ڀٽائي)



هيءُ ڪتاب هڪ عالمگير اڳواڻ، هڪ ڀيڻ ۽ هڪ ماءُ کي پُرسو آهي، هي ڪتاب نه پر سنڌ جي شعور ۽ ڏاهپ جي اجتماعي تعزيت آهي، سنڌ ۽ پاڪستان جي مظلوم عوام، شهيد بي نظير ڀٽو جي وارثن، سياسي پوئلڳن ۽ محبت ڪندڙن سان. هي ڪتاب نه پر سنڌ جي مزاحمتي لاٽ کي اوچو رکڻ جي خواهش مند بي نظير ڀٽو ۽ سندس سياسي فڪر جي عاشقن لاءِ ” نيازِ حسين“ آهي.

هي پُرسو آهي جنابِ زينب جي پوئلڳ بي نظير ڀٽو جي شهادت جو – هي ڪتاب نه پر شام غريبان آهي سنڌ جي ماڻهن جي، جن هر دور ۾ رتُ وهائي پنهنجا محبوب اڳواڻ ڪُهائي، جدوجهد ۽ تبديليءَ جي ڪَنڊيدار خوابن کي ماڻهن ۾ زنده رکيو آهي.

هي ڪتاب نه پر مرثيو آهي سنڌ جي نيائين جو پنهنجي محبوب ڀيڻ بي نظير ڀٽو جي ياد ۾. هي ڪتاب نه پر محترمه جي تابوت کي ڏنل هڪ ڏکويل ڀاءُ جو ڪُلهو آهي.هي ڪتاب سخت سرديءَ ۾ ماڪ ۾ ڀِنل ڳڙهي خدا بخش ۾ کوٽيل هڪ نئين قبر تي رکيل پهرين گلاب جي گل جي هڪ پِتڪڙي پَتي آهي. هي ڪتاب راتن جو گهر ۾ پنهنجي امڙ، ڀينرن ۽ گهر واريءَ سان زار قطار روئندي نير وهائيندڙ اکين سان، گلن بدران محترمه لاءِ سُڏڪن جي چادر آهي. هي ننڍي ڪوشش منهنجي ٻارڙن نساء، سيف ۽ سعد پاران محترمه جي دادلن بلاول، بختاور ۽ آصفه کي انهن سالگرهن جو ايڊوانس تحفو آهي جيڪي هاڻ هو آسمان جهڙي وشال ماءُ جي کيرٿر کان به ڳري ڀاڪُر کي مس ڪندي ملهائيندا.

شهيد بي نظير جو ڇڏيل مشن​

آصف علي زرداري


اڳئين هفتي جڏهن منهنجي وني محترمه بينظير ڀٽو جو قتل ٿيو ته دنيا صدمي ۾ اچي وئي هئي، ۽ منهنجي زندگي ڌڏي وئي هئي. بينظير ڀٽو پنهنجي زندگي ان مشن جي لاءِ ڏني جنهن ۾ هوءَ يقين رکندي هئي- هڪ جمهوري، روشن خيال ۽ ترقي پسند پاڪستان لاءِ جدوجهد ۾ يقين. هوءَ انهن آمرن ۽ انتهاپسند جنونين جي مد مقابل ٿي بيٺي جن دهشتگردي ۽ تشدد سان پاڪ ڪتاب جي بي حرمتي ڪئي آهي. منهنجي ۽ ٻارن جي درد جو ته ڪو ڪاٿو ئي ڪونهي. پر ان کان وڌيڪ مونکي ڏک ان ڳالهه جو آهي جو هاڻي دنيا ڪنهن به اهڙي زنجير کانسواءِ اڳتي وڌندي جيڪي مختلف ثقافتن،مذهبن ۽ ريتن رسمن کي پاڻ ۾ ڳنڍي بيٺي هئي.

مون بينظير ڀٽو سان 1987ع ۾ شادي ڪئي هئي، پر اسان صرف پنج سال ئي گڏ گذاري سگهياسين- جڏهن هوءَ ٻه ڀيرا وزيراعظم هئي،“ ٻئي ڀيرا ملٽري مداخلت ڪئي. مون 11 سال پاڪستاني جيلن ۾ اهڙن الزامن هيٺ گذاريا جن جي باري ۾ هاڻي نواز شريف ۽ پرويز مشرف (الزام به انهن ئي مڙهيا هئا) به چئي رهيا آهن ته اهي سياسي نوعيت جا الزام هئا. 1988ع ۾ جڏهن بينظير اڃا وزيراعظم به نه ٿي هئي جو پاڪستان جي انٽيليجنس ايجنسين هن کي گهٽ ڪرڻ جي لاءِ ڪم شروع ڪري ڇڏيو، مون سميت هن جي ڪيترن ئي دوستن کي پڻ هدف بڻايو ويو. انهن ئي انٽيليجنس ايجنسين جي پبلڪ حلقن ۾ ويٺل ڪرائيدارن مونکي "مسٽر ٽين پرسنٽ" چوڻ شروع ڪيو، ۽ هن جي ٻاهرين ملڪن ۾ رهندڙ دوستن تي "هندستاني-يهودي" لابي جي اڳواڻي ڪرڻ جا بيهوده ترين الزم لڳا هئا.

ڪردارڪشي جي اها مهم گهڻو ڪري ته شخصي نقصان پهچائڻ واري پهرين سياسي مهم هئي. بينظير انهن جو نشانو هئي، ۽ سندس مڙس ۽ دوستن کي هٿيار طور استعمال ڪيو پئي ويو. ۽ ان جو مقصد هئو هڪ جمهوري حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ. شايد ته جمهوريت جو رستو روڪڻ جو ڀلوڙ طريقو اهو ئي آهي ته جمهوري سياستدانن جي ڪردار ڪشي ڪجي.

منهنجي وني جي ان حڪومتي ڏينهن ۾ هن کي هڪ عوام دشمن اسٽبلشمينٽ ،هڪ مداخلت پسند ملٽري، سازشي ايجنسين، ڪمزور مخلوط حڪومت ۽ صدر جي مسلسل پارليامينٽ کي ڊاهڻ جي ڌمڪين سان واسطو پيو. ان جي باوجود هوءَ آزاد ميڊيا، پاڪستان کي 10 وڏين ترقي ڪندڙ سرمائي جي منڊين مان هڪ بڻائڻ، 46،000 هزار اسڪول ٺهرائڻ ۽ لاتعداد ڳوٺن ۾ بجلي آڻڻ ۾ ڪامياب وئي. هن پاڪستان ۾ عورتن جي زندگي تبديل ڪري ڇڏي ۽ اسلامي دنيا کي عورتن جي ڪاز طرف ڌيان ڇڪرايو. اهو هن جو مختصر رڪارڊ آهي جنهن تي هن کي بجا طور تي فخر هئو.

هن جو قتل هن جي نظرئي کي ختم نه ڪري سگهندو، نه ئي قاتلن کي ايئن ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي. حڪومت اندر ۽ حڪومت ٻاهران- اهي جيڪي سڀئي ذميدار آهن انهن کان حساب ضرور وٺڻ گهرجي. مان اقوامِ متحده جي ڪميشن جي ُگهر ڪريان ٿو جيڪا رفيق حريري ڪميشن جيان هجي، جيڪا اچي محترمه جي قتل تي پيل پردي کي هٽائي ۽ قتل جي تحقيقات ڪري ۽ مان اولهه ۾ سمورن جمهوريت پسند، خاص طور تي امريڪا ۽ برطانيه کان پڻ ُگهر ڪريان ٿو ته اهي هن واقعي جي غيرجانبدار جاچ ڪرائي. پاڪستان حڪومت پاران ڪيل تحقيق تي ڪنهن جو به اعتبار ناهي، نه صرف هتي پر ڪٿي به نه. ڪوئي به بگهڙ کي رڍن جي مالڪي لاءِ نه ويهاريندو آهي.

پر هي وقت اڃا اڳتي ڏسڻ جو به آهي، ان عظيم سانحي ۽ غم منجهه، پاڪستان پيپلز پارٽي جي ليڊرشپ جي روشني نئين نسل طرف، اسان جي پٽ بلاول ڀٽو زرداري طرف منتقل ٿي وئي آهي. مان هن جي ايندڙ ٿڪائيندڙ وقت ۾ هر ممڪن مدد ڪندس، هن جي حفاظت ڪندس. ڀٽو خاندان قوم لاءِ جيڪي ڪونڌر قربان ڪيا آهن، شايد ئي ڪنهن ڏنا هجن. هيءُ پارٽي کي متحد رکڻ ۽ مضبوط رکڻ جو وقت آهي. منهنجي هوشمند ۽ ڏاهي وني اهو سدائين سمجهندي هئي. ايندڙ اڻڄاتل مستقبل کي نظر ۾ رکي هن خاندان کي هدايت ڪئي هئي ته ”پارٽي کي متحد رکيو وڃي- پاڪستان جي لا“.

مشرف انتظاميه اليڪشن کي ملتوي ڪيو آهي، ان جي لاءِ نه ته ڪي ٽيڪنيڪي نوعيت جا مسئلا هئا، پر ان جي لاءِ جو مشرف ۽ سندس "ڪنگز پارٽي" کي خبر هئي ته اليڪشن ۾ پ پ پ ۽ ٻيون جمهوريت پسند پارٽيون اڪثريت سان کٽي وينديون ۽ انهن کي شڪست نصيب ٿيندي. جمهوريت پاڪستان ۾ تڏهن ئي فروغ وٺي سگهي ٿي، ۽ انتهاپسندي تڏهن ئي ختم ٿي سگهي ٿي جڏهن چونڊون صاف ٿين، شفاف ۽ ڌانڌلين کان پاڪ هجن، صرف ۽ صرف تڏهن...

ان جي لاءِ پاڪستان جي عوام کي يقين ڏيارڻ لاءِ سڀ کان پهريون ته جيڪي چونڊون ٿي رهيون آهن اهي هڪ نئين، غيرجانبدار نگران حڪومت هيٺ ٿين، اها حڪومت مشرف جي حوارين تي مشتمل نه هجي. ٻيو اهو ته اهڙيون چونڊون هڪ خودمختيار اليڪشن ڪميشن جي نگراني هيٺ ٿين جيڪا ڪميشن مختلف سياسي پارٽين جي صلاح مشوري سان جوڙي وڃي. ٽيون اهو ته ان اليڪشن کي اهڙا عالمي مبصر مانيٽر ڪن جيڪي تربيت يافته هجن ۽ سندن پهچ هر پولنگ اسٽيشن تائين ممڪن بڻيل هجي، چوٿون اهو ته ان اليڪشن کي ميڊيا جي ڪوريج حاصل هجي، اهڙي آزاد ميڊيا جيڪا 3 نومبر تي مڙهيل مارشل لا کان اڳ واري هئي. پنجون اهو ته ان اليڪشن جي نگراني آزاد عدليه ڪري. ان سان گڏ گرفتار ٿيل ۽ محصور بڻيل سرگرم ڪارڪن وڪيل ۽ جج پڻ آزاد ڪيا وڃن.

جمهوريت ۽ اعتدال پسندي جا قاتل جن منهنجي ونيءَ جي جان ورتي، اهي وائکا ڪري سگهجن ٿا، انهن کي لازمي طور تي شڪست ۽ شرمندگي ڏسڻي آهي ۽ ڏسندا. آمريت ۽ انتهاپسندي هميشه پاڪستان جي عوام پاران ُٺڪرائي وئي آهي. جيڪڏهن آزاد ۽ شفاف چونڊون 18 فيبروري تي ٿين ٿيون ته پوءِ انهن قوتن کي هارائي سگهجي ٿو. ۽ ان ڏينهن تي ئي محترمه جي نظرئي ۽ هن جو اڻ ٿڪ روح خوشي ۾ ٻهڪي ُاٿندو.جان ڪينيڊي جا هي لفظ، " ان آڳ مان اڀرندڙ شعلا يقينن دنيا کي روشن ڪري سگهن ٿا."

اي سِنڌُ ڄائي!​

محمد ابراهيم جويو

اي سنڌ ڄائي!

هجيئي سڀ سڻائي،

ڪڏهن واءُ ڪوسو نه توکي لڳي

ڪڏهن وقت اوکو نه توتي اچي.

ٻين کي تون پڻ پياري هوندينءَ

تن لئه ميگھه ملهاري هوندينءَ،

پر تنهنجيءَ اُڃَ ۽ اُلڪي کي

جيئن هيءَ ڌرتي ڄاڻي

ٻيو ڪو ڪيئن ڄاڻي!؟

پنهنجي جيجل ماءُ ــ سنڌ کي پياري آهين،

جنهن توکي پنهنجو رَتُ سَتُ ڏنو آهي،

اها تنهنجيءَ هر سوڀ ــ هر ڪاميابيءَ تي

خوش ٿيندي ۽ کلندي آهي.

۽ جڏهن جڏهن به تون

ڪنهن ڏک جي ڏاگھه تي چڙهڻ لڳندي آهين،

ته هن جي مامتا تڙپندي اٿندي آهي،

۽ تنهنجي ڇوٽڪاري ۽ خوشيءَ لاءِ

دعائون گھرندي آهي.

تو جڏهن جڏهن به ڪا سَهوَ ــ ڪا غلطي

ڪئي آهي، ته هوءَ

اهو سوچي توکي بخشيندي آهي ته تون ان جو تدارڪ ڪندينءَ

(ڇاڪاڻ ته هوءَ پنهنجيءَ ٿڃ تي شڪ نٿي ڪري سگھي).

اي سنڌ ڄائي!

جُڳ جُڳ جُڙي رهين،

اڄ تون شهرتن جي بلندين تي آهين،

ڏيهه پرڏيهه تنهنجي ناماچاري آهي.

تون جتي به وڃين ٿي،

عزتون ۽ آجياڻا تنهنجي اوسيئڙي ۾ آهن

۽ محبتون تولاءِ منتظر آهن،

لوڪَ توکي چاهين ٿا،

چاهين ئي نه پر دل جان نڇاور ڪن ٿا.

عزتن ۽ شهرتن جي هن مقام لاءِ،

توکي گھڻيون گھڻيون واڌايون هجن.

تنهنجي جيجل سنڌ کي توتي فخر آهي.

پر ڇا تو ڪڏهن سوچيو آهي ته تنهنجي

جيجل جا،

مُٺيءَ ماءُ جا،

ڏک سور ڪهڙا آهن؟

۽ ان جو اولاد ڪهڙن اهنجن ۾ ورتل آهي؟

ڇا تون ڄاڻڻ چاهيندينءَ؟

ها ته پوءِ ٻڌ!

ڪي ساٺيڪو سال اڳي

تنهنجي ماتر ڀومي

۽ ڀونءَواسي

شامل ٿيا هئا،

مذهب جي نالي ۾ ٺهندڙ

”پاڪ ــ آستان“ ۾.

پر ڪجھه واعدن سان

۽ ڪجھه شرطن سان ته:

تنهنجي ڌرتي

۽ ڌرتي واسي

ان ۾ هوندا آزاد،

ان ۾ هوندا بااختيار،

سڀ ساريون خوشيون ماڻي سگھندا.

جيونِ ــ ڇڄ مان

درد سمورا ڇاڻي سگھندا،

ماڻي سگھندا

سارا سک ۽ سڀ آنند

تن لاءِ هوندي

رت بسنت هرڪا مُند.

پر تن سان دوکو ٿيو،

هيءُ سودو تن لئه اوکو ٿيو.

شروع ۾،

سنڌ مان سنڌين کي تڙيو ويو

ڇو ته اهي هندو هئا!

مذهب جي ڪاتيءَ سان

هن قوم کي ٻه ڀاڱا ڪيو ويو،

جيڪا اڳي

ساٿ سٻنڌ سان،

سک امن سان،

صدين کان گڏ

رهندي پئي آئي،

گيت محبت،

سنگ صحبت جا چوندي پئي آئي.

تن ۾ ڪو مت ڀيد نه هو،

تن جي قومي جيون ۾

ڪو ڇيد نه هو.

جڏهن ورهاڱي جا ٿيا سانباها

تڏهن به ڪنهن کي ڪل نه هئي

ته ڪو،

سرحدن سان گڏ،

قومون به ورهايون وينديون،

۽ ماڻهن جي مٽا سٽا به ڪئي ويندي.

مسلمانيءَ جي نالي ۾،

هر سرحد کان ايندڙ

لاڏائو قافلن کي

سنڌ ڏانهن روانو ڪيو ويو.

تن لاڏائو ٽولن کي

ٻيا به رهائي سگھيا ٿي،

پر،

جتي ڪٿي تن کي اهو چيو ويو:

”پاڪستان اڀي آگي هي!“

ائين سڀ ننڍي کنڊ جا تڙيل ۽ رولو ٽولا

سنڌ ۾ آيا.

شروع شروع ۾،

مسلمانيءَ جي جذبي ۾،

اسان به تن کي قبول ڪيو،

انصار ــ مهاجر واري روايت پاريسين،

۽ ڌارين سان

پنهنجي ڌرتي

پنهنجون ملڪيتون

گذر سفر جا سڀ وسيلا ــــ ۽ محبتون

ورهايونسين.

اي سنڌ ڄائي!

او بختاور!

پر ـــ

ڌاريا، ڌاريا ثابت ٿيا.

جيڪي تنهنجي ديس ۾ آيا،

مک شهرن تي قابض ٿيا،

۽ جن ڀائرن ــ تنهنجي ديس واسين ــ

تن جي آجيان ڪئي

تن جي مرحبا ڪئي

اهي کانئن نفرت ڪرڻ لڳا.

چي: ڄٽ آهن

هِنن جي تهذيب گڏهن، گھوڙن واري آهي.

ايترو ئي نه پر

تن جي رکوالن ۽ محافظن،

ڏاڍ ڏمر جي ڪارندن ــ

اُهي ئي

جن اسان سان وچن ڪيا هئا ته

نئينءَ ٺهندڙ رياست ۾

اسين هونداسين آزاد،

اسين هونداسين بااختيار،

تن، سوچيل سمجھيل سازش سان،

ڌارين کي مضبوط ڪيو.

۽ اسان ڏٺو ته اسان جي ــ تنهنجي

ٻاٻاڻي ٻوليءَ ــ سان وير پاڙيو ويو

۽ ان کي اسان جي شهرن مان،

نيڪالي ڏني ويئي،

ضرب ڪاري هَنئين ويئي.

ٻار اسان جا

پنهنجيءَ ماءُ جي مٺڙي ٻوليءَ ۾

پڙهڻ کان محروم ڪيا ويا،

لکڻ کان محروم ڪيا ويا.

اي سنڌ ڄائي!

اُن وهه پيئڻ جو،

ذائقو اڃا به تازو هو ته

اسان تي غلامي مڙهي ويئي.

اسان کي چيو ويو ته اسين

هاڻي ”سنڌ“ اچارڻ ڇڏي ڏيون،

ان جي نانوَ جو

ڏيئو ٻارڻ ڇڏي ڏيون.

حڪم ٿيو ته

”سنڌ“ ماضيءَ جو ”حصو“ آهي،

ڪوئي پراڻو ”قصو“ آهي.

هُنن کان وسري ويو ته

پاڻ ئي وچن ڪيو هئائون ته:

سنڌُ، پاڪ آستان ۾،

رهندي آزاد،

سنڌواسي هوندا بااختيارُ.

۽ چيائون:

هاڻي هيءُ منصوبو رهندو،

بس هڪڙو ئي صوبو هوندو،

ٻِئي پاسي بنگالي آهن

تن کي مهاڏو ڏيڻو آهي،

اڪثريت ۾ رهڻ وارو

حق انهن کان کسڻو آهي.

پر اسان ــ تنهنجي ديس واسين ــ

ان رٿا کي ڪونه قبوليو

جنهن اسان کان

صدين جي ٿي کسي سڃاڻپ،

اسان نه وساريو سنڌُ جو نانءُ

پئي اچاريو سنڌ جو نانءُ.

پوءِ بديءَ جون سڀ انڌيون طاقتون

مڇرجي،

اُلرجي،

ظلم ۽ ڪروڌ جي روايتي انداز سان

گِگ وهائڻ لڳيون.

اسان کي جيلن ۾ وڌائون

جان وٺڻ جون ڌمڪيون ڏنائون

اسان جي شعرن تي،

ڪهاڻين تي،

افسانن تي،

۽ ٻين ليکن تي،

زنجير وڌائون،

۽ فرمايائون ته

”سنڌ“ ”سنڌ“ ڪرڻ ڇڏي ڏيو!

انڪري ئي اياز چيو:

”سنڌڙي! تنهنجو نانءُ وتو

ڪاريهر تي پير پيو.“

پر اسان ته او سنڌ ڄائي،

شاهه لطيف کي ساريو پئي:

”سڄڻ ۽ ساڻيهه، ڪنهن اڻاسيءَ وسري

حيف تنين کي هوءِ، وطن جن وساريو.“

هيئن به آهي اسان ۾ ڪيئي

هئا اڻاسي،

جن

ايوانن ۾ ”هڪ صوبي“ جي حق ۾

ووٽ ڏنو

۽ ڌرتيءَ جي ڦٽڪار کنئي،

تاريخ جي رسوائي،

پاڻ ئي پنهنجي نانءِ لکي.

تن غدارن کي

تنهنجي ديس واسين

اڃا به ڏني ناهي معافي

ڇوته انهن جي

ڏوهه جي ناهي ڪابه تلافي.

ون يونٽ هڪ ڊوهه هئو،

جو واريءَ جي ڪوٽ جيان

پٽ پيو.

پاڻ ٿياسون سوڀارا

پنهنجا وارا ٿي پيا نيارا.

پر ڳالهه اُتي به ڪيو نه ڇيهه،

هي جيڪي ننڍي کنڊ جا تڙيل ٽولا

هت آيا هئا،

تن هڪ لشڪري ٻوليءَ جو راڳ آلاپيو،

جنهن سان پنهنجو

سڱ سياپو ڪونه هو،

ڪوئي ناتو ڪونه هو،

چيائون ته سنڌ ۾ اُهائي ٻولي رهندي!

اسان چيو ته

ائين نه ٿيندو

”سنڌي ٻولي زنده باد

ان ۾ جيڪا جيجل ڏني،

سائي لولي زنده باد.“

اسان چيو ته

ٻولي ٻي نه قبول ڪنداسين،

پڙهنداسون سڀ ڪتاب، سنڌيءَ ۾،

ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾،

سنگ ميل، سائن بورڊ

قومي شناختي ڪارڊ

هر ڪا لکت گھرجي سنڌيءَ ۾.

ان تي ڌارين شور فساد ڪيو.

چي: ”اردو ڪا جنازه هي

ذرا ڌوم سي نڪلي.“

اسان هنن کي سڀ ڏنو،

پر،

پوبه اسان جي ٻوليءَ کي

هو ته مڃڻ لئه تيار نه ٿيا!

تن کاڌو پِئي سنڌ جو

۽ پيتو پِئي جر سنڌوءَ جو.

پوءِ به انهن جي فطرت ۾ ڪو ازلي ڦيرو هو،

سندن ذهنن تي غلطانن جوگھيرو هو.

سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڪانه بڻي

پر،

سنڌ اندر به صوبي ۾ لشڪري ٻوليءَ کي

ان سان ڀاڱي ڀائيوار ڪيو ويو.

سچ، ڪاپاري وار ڪيو ويو.

او سنڌ ڄائي!

توکي تنهنجي ديس جا

ڪهڙا ويهي سور ڳڻايان،

پنهنجن جا ۽ ڌارين جا

ڇا ڇا هت پرڪار پڙهايان.

هيءَ سنڌو،

جنهن جي امرت ڌارا جا

پاڻ صدين کان ساکي آهيون،

جر پيئون ٿا

۽ جيئون ٿا،

ان جا ڳڻ ڳايون ٿا،

ان جا ٿورا لاهيون ناممڪن!

ان جي ڀال ڀلاين کي،

جي ساراهيون ناممڪن،

درياهه شاهه

ڳهيلو بادشاهه،

اباسين، هيءُ سَنگھي ڪَبَبُ،

هيءُ مهراڻ

آهي اسان جي جندُ

اسان جي جان،

اسان جو ساهه پساهه.

سارو ئي اتهاس چوي ٿو

پاڻ انهيءَ جا وارث آهيون،

مالڪ آهيون.

پر،

اسان کان درياهه شاهه

ڄڻ ته کسيو ويو آهي،

۽ هن شينهن کي جڪڙيو ويو آهي.

هي جي پاڻيءَ جا واپاري،

تن پنهنجا درياهه وڪيا،

”پنجن درياهن جي ڌرتي“

هاڻ ته دوآبي آهي،

پوءِ به سڏجي پنج درياهي

ڇوته انهن جو سنڌوءَ تي قبضو آهي،

جيڪو پنج درياهن برابر آهي.

(اڃا به ست درياهن برابر آهي.

ان جو هڪڙو نانءُ

سپت سنڌو ـــ ست درياهي به آهي.)

ڪلهه ٻارهوئي،

درياهه وهيو پئي

ڄڻ ته سنڌين ۾ ساهه وهيو پي،

پر اڄ ڪيڏو تانگھو آهي،

هئه هئه وقت اڻانگو آهي.

پنجن درياهن وارن،

سنڌو طاس ٺاهه ڪيو،

پر سنڌ وارن کان ڪونه پڇيو

پاڻ صلاحُو ٿي چورن وانگي

تن ٺڳيءَ جو ٺاهه ڪيو،

پوءِ ٻڌائون بند سنڌوءَ تي،

واهه ڪڍيائون،

پنهنجي ڌرتي سرسبز ڪيائون.

ڦڙيءَ ڦڙيءَ لئه پاڻ سڪياسين،

زمينون زرخيزي ڇڏي ويون،

مال متاع نه جالي سگھيو،

پکي پکڻ کان سنڌ جو،

نيل گگن خالي ٿيو.

۽ ماڻهو حال کان بيحال ٿيا،

سُکي ڌرتي ڏُکي بنجي ويئي.

پر هو اڃا به چون ٿا،

ڪالاباغ ڊئم گھرجي.

عجب!

افسوس!

امداد حسينيءَ سچ چيو آهي:

”پنهنجا دريا وڪڻي هاڻي

سنڌوءَ تي لامارا آهن.

ڪالا باغ اڏڻ وارن جا

اندر ڪيڏا ڪارا آهن!“

هائو هاڻ اسين سنڌوءَ تي،

ڪوبه ڊئم نٿا چاهيون،

سنڌوءَ کي وڌيڪ ڪوبه ٽُڪو ڏيڻُ

اسين سنڌي قوم جي شهه رڳ

وڍڻ برابر سمجھنداسين.

سو اي سنڌ جي راڻي

ساري آ هيءَ رام ڪهاڻي،

هي سنڌي ماڻهو ـــ .

تنهنجا ماڻهو،

تنهنجا ديس واسي

سڀ وڃائي ويٺا آهن،

پنهنجا مک شهر،

درياهه،

زرخيز زمينون،

سڀ وسيلا.

۽ ڌاريا هت پلجن ٿا لکن ۾،

پنهنجين ڌرتين هوندي ڀي،

ڄورن وانگي سنڌ کي چنبڙيا پيا آهن.

ڇا سنڌ ڪو عالمي يتيم خانو آهي!

۽ ٻئي پاسي،

سنڌي سارا،

وطن ۾ بي وطن آهن،

تن جون وسنديون روز ڊهن ٿيون،

تن کي روز چتاءُ ملي ٿو،

وسندي خالي ڪريو!

ڪالهه جنين کي اسان ڏنيون هيون

جيءَ ۾ جايون،

سي اڄ اسان کي پنهنجيءَ

ڌرتيءَ تي،

ڪابه جاءِ نه ڏين ٿا

هيئن چون ٿا،

پاڻ هتي غير قانوني ويٺا آهيون!؟

سٺ سالن ۾ هڪ

سکي ستابي،

کلندي ٽڙندي،

قوم تباهيءَ جي ڪنڌيءَ تي

اچي پڳي آهي،

تن کي ڪوبه اجھو نه امان آهي،

هاءِ ارمان آهي.

تاريخ ڪيتري نه ظالم آهي

جو ڏيڏر کائيندڙ

غير مهذب،

بڻ بڻياد کان اوپرا،

پنهنجي تاريخ، تهذيب ۽ ٻوليءَ کان

وانجھيل ٽولا،

اڄ اسان تي حڪومت ڪرڻ جا خواب ٿا ڏسن

۽ افسوس هيءُ به آهي ته اسان تي

اڄ ڏينهن تائين ”ڪانوَ“ ۽ ”ڪانئر“ ئي

حڪمران بڻائي مڙهيا ٿا وڃن:

”اڇو پاڻي لُڙ ٿيو ڪالوريو ڪنگن.“

اٺ ورهيه بي وطنيءَ جا گھاري

تون جا ڏيهه وريئنءَ،

سڀ جي ساهه سريئنءَ،

تنهنجا ڏيهه واسي

لکها لک اچي مڙيا توتي،

پتنگن وانگي

کڙيا توتي چنڊ جيان،

ڇا ته سمو هو منڊ جيان!

اونداهيءَ جي رکوالن سو ڪين سٺو

هاءِ ڪراچيءَ ۾،

ڪيڏا جسم هوا ۾ وکري پٽ پيا،

۽ سنڌين جي رت جو ٻيهر مينهن وُٺو.

او سنڌ ڄائي!

تون ڄاڻين ٿي

هيءَ دهشت ڦهلائڻ وارا ڪير هئا،

هي ته اهي ئي غير هئا،

جن وير اسان سان پي پاڙيو آهي.

اڃا ته ڪلهه جي ڳالهه لڳي ٿي،

انهن ئي تنهنجي بابا کي ڦاهي چاڙهيو

۽ تنهنجي موڀي ۽ جوڌي ڀاءُ کي

رستي ۾ بيهاري ماريو.

ڇا پوءِ به اياڻي رهندينءَ،

يا سڀ ڪجھه سمجھي

پاڻ تي هيئن ماٺ مڙهيندينءَ.

تون ته سڀن جي ڳالهه ڪرين ٿي،

ايءُ پڻ چڱو ڪم.

پر،

هيءُ نه وسار

تنهنجي بابا پڻ اهو رستو ورتو هو،

هن به سڀن کي پنهنجي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي،

هن جو ڇا انجام ٿيو؟ ــ تون ڄاڻين ٿي،

هاڻ اُهي ئي تنهنجي رت جا پياسا آهن،

ان موقعي تي هڪڙو ڀيرو،

پنهنجي سوچ سَنواري ڏس،

ڏس پنهنجي ڌرتيءَ ڏي،

پنهنجن ماڻهن ڏي،

پنهنجي تهذيب،

پنهنجي ٻولي،

پنهنجن ريتن روايتن ڏي

۽ تن مڙني ڏکن ڏاکڙن ڏي،

جن جو ڪُل وچور ڏنو ويو.

رڳو ”اٽو، لٽو ۽ اجھو“ ته ڪافي ناهن،

اسان کي ورائڻا آهن

۽ ڪيئن به واپس وٺڻا آهن

پنهنجي جيئڻ جا سڀ وسيلا ــ

زمينون،

درياهه،

۽ سڀ سياسي، معاشي

سماجي ۽ ثقافتي حق،

اسان کي گھرجي آجپو، برابري ۽ ڀائيچارو.

اسان کي گھرجي عزت، خوشحالي ۽ امن،

ته جيئن اسين

ماضيءَ واريءَ سنڌ جي نقشي تي

تعمير ڪري سگھون هڪ نئين سنڌ،

اها سنڌ جيڪا اسان جي سپنن ۾ آهي

خواهشن ۽ امنگن ۾ آهي.

دل تي هٿ رکي ٻڌاءِ،

سنڌي ماڻهن کان وڌ

توکي ڇا ڪو چاهي ٿو؟

ڇا تن جئن توتان ٻيو ڪوئي

گھوران گھور وڃي ٿو.

هي سنڌ ڄاوا

۽ سنڌ ڄايون

توسان ڪيڏو ريڌل آهن

پرتل آهن!

تون ته انهن کي جذبي سان

اهڙي ئي ڪا موٽ ته ڏي!

هر ڀيري هيئن چوٽ نه ڏي!

اسان ته پنهنجن جا لاش ڪلهن تي

ڍوئي ڍوئي ٿڪيا آهيون،

ڪيسين ڪانڌيءَ وارو ڪردار اسان جي

حصي هوندو.

هي سورهيه جن جان ڏني،

ڇا تن جو رت ايئن ئي وئرٿ ويندو رهندو؟

جي تون تن کي مانُ ڏيڻ گھرين ته پوءِ

پنهنجي ديس واسين جي پاسي ٿي بيهُه.

واءِ افسوس! نه ته تون اڳتي ڏسندينءَ

تو وٽ ڪائي واٽ نه هوندي.

هاڻ جڏهن تون نئين سفر تي اسهين پئي،

تڏهن توکي ياد هجي

تنهنجي سڀ کان پهرين ترجيح هوندي

سنڌ، جا تنهنجي جيجل آهي،

۽ سنڌي ماڻهو جيڪي تنهنجا

مِٽَ حقيقي آهن

۽ تنهنجي مقصد جي ماٿي جا

چِٽَ حقيقي آهن.

اها ترجيح ئي سڀ کان وڏي حقيقت آهي

سڀ کان وڏي عظمت ۽ عزت آهي

۽ سڀ کان اعلى شهرت آهي.

چوڌري گجرات جا

ٺڳ يو ــ پي ۽ سي ــ پيءَ جا

۽ لشڪرن جا سرواڻ

اندر ۽ ٻاهر ڏاڙهي رکندڙ

ڪڏهن به تنهنجي ڪم نه ايندا،

توکي تنهنجن ماڻهن کي اوجھڙ منجھه گڏيندا.

تن جي سهاري لئه واجھائڻ هاڻ ڇڏي ڏي.

او سنڌ ڄائي!

پنهنجن تي ڪر ويساهه،

پنهنجي ڌرتيءَ ماتا ڏي ڏس،

جيڪا اهنجن ورتي آهي

ڪڏهن نه سک سان پرتي آهي

اها ته تولئه دم دم واجھائي ويٺي،

تو ۾ آس لڳائي ويٺي.

ڀُليو رُليو ناهي هوندو،

جي ڀلجڻ مان تون واٽ سنئين ڪڍين

ڪا بات نئين ڪڍين.

آءُ سنڌ جو سچ قبول

۽ هيءُ مچ قبول

جيڪو ازلان ٻري رهيو آ!

تاريخ ۾ ڪيئي آنڌيون آيون

آنڌيون ويئون

پر اِهو ڪڏهن ڪونه ٺريو آ.

آءُ، انهيءَ سچ جي ساک کڻي

تون به چئي ڏي:

”جيئي سنڌ

”جيئي سنڌ

”جامِ محبت پيئي سنڌ“​

ٽڪرا ٽٽل صليب جا!​

علي احمد رند


جولاءِ / آگسٽ 1986- جوهي

گرمي جون موڪلون گذارڻ لاءِ ڳوٺ آيل هئس. ڪجهه ئي ڏهاڙا اڳ ڪجهه دوستن سان گڏجي جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو بنياد وڌو هو. جوهي ۾ جيئي سنڌ جو ڪم ايئن ڄڻ ڪوفي ۾ حسينيت جي پرچار. جوهي سڄو ئي جيالو- مٿان مون وارو ڳوٺ؛ جوهي هاءِ اسڪول سان لڳل رندن جو پاڙو، ان وقت جيالن کان وڌيڪ جهالت جو ڳڙهه پئي لڳو. بينظير جا فوٽو ٻلن سان سيني جي ماس ۾ ٽنبي هلڻ وقت سندن لوڏ ڏسڻ وٽان هئي. انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ ڪچڙي منجهند بينظير جوهي آئي. سڄو شهر محاورتاََ ٽه رنگي جهنڊن ۽ بينرن سان ڪنوار وانگي سجيل. ڀٽي جي ڪلامن جو شور. هڪ ديوانگي هئي جا هر طرف پکڙيل هئي ۽ ان ۾ اسان ٽي چار جيئي سنڌ جا دوست بيگانن جيان پئي گهمياسين. اوپرا ۽ لاتعلق. بينظير آئي، پيجارو جي ڇت مان ڪنڌ ڪڍي ماڻهن کي هٿ لوڏي جواب ڏيندي رهي. هجوم جي هڪ ڪنڊ تي اسان به بيٺي کيس ڏٺو. سندس گذري وڃڻ کانپوءِ هڪ هوٽل تي اچي چانهه جو ڍڪ ڀري مون دوست کي چيو، ”ضروري ناهي ته جنهن پاسي انبوهه هجي اهو حق تي به هجي. تاريخ ۾ اڪثريت اڪثر ڪري غلط فيصلا ڪيا آهن. پيپلز پارٽي وفاق پرست پارٽي هجڻ ڪري سنڌ جي قومي خودمختياري جي تحريڪ کي نقصان ڏيئي رهي آهي. سنڌ جو ڀلو تيستائين ناممڪن آهي، جيستائين اها پارٽي سنڌين جي اڪثريت جي دلين مان نه ٿي نڪري.“

12 آڪٽوبر 1999- جوهي

شام کان ئي فضا ۾ عجيب بي رونقي هئي. اُن شام آءٌ پنهنجي ڳوٺ واري ڊگهي اڱڻ واري گهر تي اڪيلي ويٺي ڪُجهه پڙهيو پئي جو مون کي ڪٿان خبر پئي ته نواز شريف، جنرل پرويز مشرف کي هٽائي جنرل ضياءَ الدين کي فوجي سربراهه مقرر ڪيو آهي، پر ان اعلان کانپوءِ ٽي وي نشريات بند ٿي وئي آهي. مون ريڊيو کوليو. بي بي سي ان صورتحال کي سڌي ريت نشر ڪري رهي هئي. رات اٺين بجي تائين اها ڳالهه چٽي ٿي چڪي هئي ته نواز شريف کي گرفتار ڪري فوج اقتدار تي سڌو قبضو ڪيو آهي. ملڪ ٻي مارشل لاءِ هيٺ اچي ويو هو. رات ڏهين يا ان کان ٿورو پوءِ بي بي سي نيوز ٽي وي تي بينظير سان ڳالهه ٻولهه نشر ٿي. بي بي هن ”تبديلي“ جي دٻيل اکرن ۾ آجيان ڪندي مشرف کي تڪڙو عام چونڊون ڪرائي اقتدار چونڊيل نمائندن حوالي ڪرڻ جي گهر ڪئي. آءٌ ڇا، ڪوئي به شخص بينظير کان اهڙي بيان جي توقع نه پيو ڪري سگهي. بينظير کي ڇا ٿي ويو آهي؟ ڇا هوءَ پاڪستان جي سياسي تاريخ کان ناواقف آهي ته اسٽيبلشمينٽ ڪنهن به عذر هيٺ اقتدار تي قبضو ڪرڻ بعد ان تان سولو بي دخل نه ٿيندي آهي يا هوءَ نواز شريف هٿان مليل سياسي ڏنڀ کائڻ کانپوءِ ايتري ري ايڪشنري ٿي چڪي آهي، جو کيس نواز شريف جي سياسي دانگي، اسٽيبلشمينٽ هٿان ڀڳي چڱي ٿي لڳي- ڀل اها ڪنهن وردي واري هٿان ئي هجي! بينظير به ته انسان آ ۽ انسان ئي جذباتي ردعمل ڏيکاريندو آهي. کيس 1988ع ۾ اقتدار ملي ٿو ۽ ٻه سال پوءِ کيس ۽ سندس ور کي ڪرپٽ چئي اسلام آباد مان تڙيو وڃي ٿو. (ڄڻ ٻيا سڀ ساڌ پاڪ هجن، باقي ڏوهه رڳو ”مسٽر ٽين پرسينٽ“ ڪيو؟) ٽي سال پوءِ کيس وري اسلام آباد گهرايو وڃي ٿو ۽ اڍائي ٽن سالن جي نوڪري کانپوءِ کيس هڪ ڀيرو ٻيهر لاڙڪاڻي جي ٽڪيٽ وٺرائي وڃي ٿي. هن ڀيري سندس حڪومت مٿان پنهنجي مٺي ڀاءُ جي خون جا ڇنڊا به وڌا ويا آهن. منظم نموني سان سندس ور کي ان قتل جو محرڪ قرار ڏيئي، مرتضيٰ جي جانثارن کي پلاند طور سندس سسي آڻڻ جا سبق ڏنا پئي ويا. مرتضيٰ مٽيءَ حوالي، مڙس ڪاٺ ۾ ۽ پاڻ احتساب جي هڪ ڪورٽ کان ٻي ڪورٽ. نواز شريف جي بڇيل سيف الرحمان سندن مٿان ايتري ته زمين سوڙهي ڪئي جو هڪ ڏينهن هوءَ ماٺ ۾ ٻاهر هلي وئي. پويان پارٽي جا حال پلال. زرداري سان سي آءِ اي سينٽر ۾ سچي ڪرائڻ ۽ بينظير مٿان بيهڻ لاءِ دٻاءُ. زرداري زبان ڪٽي جان ڇڏائي. کيس پرويز مشرف جي اقتدار سنڀالڻ کانپوءِ هڪ اميد جو ڪرڻو نظر آيو، پر مشرف سندس لاءِ جنرل آصف نواز يا وحيد ڪاڪڙ ثابت نه ٿيو. مشرف کي نه سندس صلاح کپي ٿي نه ئي سندس ڪا ضرورت هئي. هن ڀيري اسٽيبلشمينٽ وڏي تياري سان ميدان ۾ لٿي هئي. وٽن پاڪستان جي حوالي سان ڊگهي رٿا موجود هئي،جنهن ۾ ڪنهن به اهڙي سياسي پارٽي جي گنجائش نه هئي جيڪا عوام ۾ حقيقي نمائندگي رکندي هجي ۽ اسٽيبلشمينٽ آڏو آزاد راءِ رکڻ جي جرئت ڪندي هجي. بينظير جي ”پرخلوص“ پيشڪش جو جنرل صاحب جواب ڏيڻ ئي مناسب نه سمجهيو.

18 آڪٽوبر 2007- ڪراچي

رات يارهين وڳي جڏهن بلوچ ڪالوني پل تان شاهراهه فيصل تي گاڏي لٿي ته ان فضا ۾ ڦهليل جشن سان سڄو روح معطر ٿي ويو. بلوچ ڪالوني پل کان ڪارساز تائين شاهراهه فيصل جي ٻنهي پاسن تي ماڻهن جا، ٻارن ۽ عورتن جا ٽولا هئا. پيپلز پارٽي جون ڪئمپون هيون. هر طرف جهنڊا، گانا ۽ روشنيون هيون. اسان اتي بينظير جو جلوس ڏسڻ لاءِ پهتا هئاسين. ڪارساز پل کان ٿورو پهريان اسان هڪ گهٽي ۾ گاڏي بيهاري اڳوڻي ميلا ريسٽورنٽ آڏو اچي روڊ جي وچ واري ڇٻر جي ٽڪري تي ويهي بينظير جي جلوس اچڻ جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. سامهون هڪ ٽويوٽا Vitz گاڏي جي اسپيڪر تان ”بلان تير بجان“ هلي رهيو هو، جنهن جي ڌن تي نوجوان نچي رهيا هئا. ٿوري دير ۾ هڪ مني ٽرڪ تي لڳل مسيت جهڙن لائوڊ اسپيڪرن تان به بينظير جا گانا هلڻ لڳا، جن تي لياري جي بلوچن جهڙا مهانڊا رکندڙ جيالا نچڻ لڳا. Vitz وارا گاني ۽ نچڻ جي مقابلي ۾ سرسي ۾ هئا. اتي جيالا جوڙ ۾اڪيلا نه هئا. سندن همت افزائي لاءِ جيالين جون چپٽيون ۽ تاڙيون به هيون. ان رات، ان جاءِ تي جيتري بي پرواهه، مست خوشي ڦهليل هئي، اوتري مون اڳ ڪٿي به نه ڏٺي هئي. ڪراچي جا عام شهري مون کي اتي فيملي سان نظر آيا، جيڪي ان خوشي جو هڪ پل جهٽڻ لاءِ اتي آيا هئا. ٿوري دير لاءِ خيال آيوته مان گهر واپس وڃي پنهنجي زال ۽ ٻارن کي به هتي هن جشن ۾ شريڪ ڪرڻ لاءِ وٺي اچان، پر پوءِ سوچيم ته رات گهڻي ٿي چڪي آهي، اهو فيصلو اڳ ڪرڻ کپي ها، هاڻ رات جي هن پهر ٻار ننڊ مان اٿي ڪهڙو جشن جو سمان انجواءِ ڪندا.

اتي ويٺي اڌ ڪلاڪ کن گذريو. جلوس اڃا ڪيترو پري آهي، هر ايندڙ ويندڙ کان پئي پڇيو. نيٺ بي صبر ٿي، ان جاءِ تان اٿي اڳتي رڙهياسين. ڪارساز پل کي ٽپي اچي فيصل ايئربيس آڏو بيٺاسين. نيٺ بينظير جو جلوس پهتو. بينظير بجاءِ شيري رحمان، مراد علي شاهه ۽ جهانگير بدر مٿان هٿ لوڏي رهيا هئا. جلوس روڊ جي ٻنهي پاسن تي اسان آڏو آهستي آهستي گذرندو رهيو ۽ پوءِ جلوس جي اڳئين حصي ۾ هڪ وڏو ڌماڪو ٿيو. باهه مٿي بلند ٿي. هڪ عجيب ماٺ فضا مٿان ڇانئجي وئي. ايئن جيئن ڪنهن شام پکين جي واهيري جي ويل، ڪنهن باغ ۾ پکين جي شور ۾ بندوق جي ڪنهن ٺڪاءُ کان پوءِ هڪ سانت ڦهلجي ويندي آهي، تيئن! ماڻهن ۾ ٿوري دير لاءِ قياس آرايون شروع ٿي ويون ته ٺڪاءُ ڇا جو هو. ”ٽائر برسٽ ٿيو،“ هڪڙن جو خيال. ”بازيگر ڪرتب ڏيکارين ٿا ۽ هوا ۾ اٿيل شعلو پيٽرول وات ۾ وجهي باهه جي ڦوڪ ڪڍڻ جو منظر هو،“ ٻيو خيال. اڃا اهي قياس آرايون جاري هيون جو ٻيو ڌماڪو، پر ان افراتفري ۾ آءٌ اڳتي، ڌماڪي واري جاءِ تي وڃڻ چاهيان ٿو ۽ ننڍي ڀاءُ ۽ ڀاڻج جو انديشو ته ايئن ڪرڻ ٺيڪ ناهي. آءٌ بينظير جي سلامتي لاءِ فڪرمند. آءٌ اڳتي وڃي ڪنهن هوش وڃايل اڌڙوٽ جيالي کان پڇان ٿو،”بينظير ڪيئن آهي؟“ ”بي بي صاحبه محفوظ آهي. کيس هتان ڪڍي ويا.“ ايڌي ۽ ڇيپا ايمبولينس جي سائرن ۾ زخمين جون دانهون دٻيل. فضا ۾ رت ۽ سڙندڙ جسمن جي ڌپ ڦهليل. ان جاءِ مون ان پرڪيف خوشيءَ کي اتي ڳولڻ چاهيو، جيڪا اتي اڌ ڪلاڪ اڳ ڦهليل هئي. هن خوشيءَ کي ڪنهن جي نظر لڳي وئي؟ ڳجهن ادارن جي؟، جيئن ان رات جي پوئين پهر آصف زرداري دبئي مان فون تي ٽي وي چينلز سان ڳالهائيندي چيو. ضياءَ باقيات جي؟، جيئن اڳئين ڏينهن ٽه پهري ڌاري بينظير بلاول هائوس ۾ پريس ڪانفرنس ۾ چيو پئي يا انهن جي، جن ڊيل ڪري کيس هتي آندو ۽ هاڻ کيس مٽي هيٺ ڏسڻ چاهين پيا؟

ڊسمبر 26، 2007

زمزما جي پنهنجي رنگ واري ڪلب هوانا ۾ تنهن ٽيپهري تي جڏهن Tuna Fish جا سينڊوچ کائڻ بعد دوست سگار پيئڻ جي صلاح ڪيئ ته مون کيس سموڪنگ ڇڏي ڏيڻ جو عذر ڪيو، پر جڏهن هُن چيو ته ”گڏجي ڀٽي صاحب جا فيورٽ ”روميو اينڊ جيوليٽ“ سگار پيئون ٿا“ ته مون ۾ وڌيڪ نه ڪرڻ جي سگهه نه رهي. سگار جا ڪش هڻندي هڪ دوست کي اسلام آباد مان فون اچي ٿي ته لياقت باغ ۾ بينظير مٿان خودڪش حملو ٿيو آهي، جنهن ۾ هو شديد زخمي آهي. مون آفيس فون ڪري ان واقعي جي ڄاڻ ڏني. اسان کي اتان اٿي ٽيپو سلطان روڊ تي هڪ آرٽ گئلري پهچڻ جي تڪڙ هئي. زمزما، خيابان، اتحاد ۽ اختر ڪالوني جي سگنل کان ٿي جڏهن اسان ايف ٽي سي جو رستو ورتوسين ته اتي گاڏين جي پيهه مان اندازو ٿي ويو ته ٻاهر گڙٻڙ آهي. گاڏي هلائيندڙ دوست کي موبائيل تي فون اچي ٿو. ”ڊان ٽي وي پٽي هلائي پئي ته بينظير گذاري وئي،“ هُو آهستي ٻڌائي ٿو. گاڏي ۾ ماٺ. ٻاهر روڊ تي افراتفري ۽ مُنهنجا آنڊا وات ۾ اچڻ لڳا. الائي اها ڪهڙي ڪيفيت هئي، جنهن ۾ مون کي الٽي اچي رهي هئي.

اها ڇوڪري جنهن کي ننڍي وهيءَ ۾ پيءُ جي ڦاهي، ڀاءُ جي جلاوطني ۽ قتل، ٻئي ڀاءُ جي اقتدار ۾ هوندي قتل ٿيندي نه بچائي سگهڻ جا ڏک مليا سا جڏهن سالن جي جلاوطني کانپوءِ هڪ پختي سياستدان جي روپ ۾ واپس آئي ۽ حاڪمِ وقت کي سندس ئي راند ۾ مات ڏيڻ لڳي ته کيس هڪ گولي ڳيهي وئي. هاڻ سنڌ جو ڇا ٿيندو؟ هوءَ اسان جهڙن لاءِ جيئن به هئي، پر پوءِ به سنڌين لاءِ اهو آسرو هئي ته کين سندس پارٽي معرفت اقتدار جي ڪيڪ مان ڪو ذرو پرزو وٺي ڏيندي. هُو هن ڀيري اقتدار ۾ اٺاسي ۽ ٽيانوي کان مختلف نموني اچي ها.

يارهن سيپٽمبر ٻه هزار هڪ کان پوءِ جتي پرويز مشرف پنهنجي راند شروع ڪئي، اتي بينظير به ماٺ ڪري نه ويٺي. پرويز مشرف دهشتگردي خلاف ويڙهه ۾ آمريڪا جو اتحادي بڻيو ۽ بينظير اولهه جي اخبارن ۾ لکڻ شروع ڪيو ته مشرف هڪ ناقابل اعتماد اتحادي آهي. هُو اصل ۾ اسلامي شدت پسندن سان مليل آهي ۽ اولهه جي اکين ۾ سرمو وجهي مڙئي مٿئين دل سان جهادين خلاف هڪ اڌ عمل ڪري رهيوآهي. بينظير ڏينهن رات ان ايجنڊا تي ڪم ڪيو ته اها اولهه جي پاليسي ساز ادارن ۽ ميڊيا کي ان ڳالهه تي آماده ڪري ته اُهي بش انتظاميا مٿان اهو دٻاءُ وجهن ته جيڪڏهن اولهه چاهي ٿو ته اُهي پاڪستان ۽ هن خطي سان اسلامي شدت پسندن جو خاتمو ڪن ته ان لاءِ عوامي مينڊيٽ رکندڙ پارٽي جو اقتدار ۾ هجڻ ضروري آهي ۽ ظاهر آهي ته پيپلز پارٽي کان بهتر اهو ڪم ٻيو ڪوئي نه ٿو ڪري سگهي. مشرف سرڪار جي ڊبل گيم بابت بينظير ايتري ته لابنگ ڪئي جو واشنگٽن سرڪار کي مجبور ٿي بينظير سان ڳالهيون ڪرڻيون پيون. واشنگٽن ۽ لنڊن هاڻ گڏجي مشرف تي دٻاءُ وجهڻ شروع ڪيو ته اُها بينظير سان معاملا سڌا ڪري. بينظير ۽ نواز شريف کي ڪنهن به قيمت تي ملڪ ۽ اقتدار ۾واپس نه اچڻ ڏيڻ جي ڳالهه ڪندڙ پرويز مشرف کي بينظير سان ڳالهيون ڪرڻيون پيون.

18 آڪٽوبر تي سندس مٿان حملي جي ڪلاڪ ڏيڍ بعد آيل عالمي ردعمل اسٽيبلشمينٽ کي بينظير بابت ٻيهر سوچڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو: پنجاهه جي ڏهاڪي کان، جڏهن کان دنيا ٻن بلاڪن ۾ ورهايل هئي ۽ پاڪستان آمريڪا جي ڌر ٿيڻ جو فيصلو، تڏهن کان پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ اولهه جي سڀ کان وفادار ۽ دادلي ڌر ليکي ويندي هئي. ڪوئي به سويلين حڪمران اچي يا وڃي، پر مُک حيثيت هميشه اسٽيبلشمينٽ جي رهي.

بينظير اچي اها Equation تبديل ڪري رهي هئي. کيس اولهه جي مفادن (ملڪ مان انتهاپسندي جو خاتمو ۽ لبرل جمهوريت جو قيام، پاڙيسري ملڪن سان بهتر تعلقات ۽ ايٽمي پروگرام جي ڦهلاءَ کي روڪڻ ۽ ان جي ڪمانڊ ۽ ڪنٽرول سسٽم کي سڌارڻ) جي وڌيڪ ويجهو سمجهيو ويو. ملڪ جي ”نظرياتي ۽ جاگرافيائي“ سرحدن جي محافظن کيس برداشت نه ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. هو پنهنجن حدن کان گهڻو ٻاهر نڪري چڪي هئي ۽ سندس اقتدار ۾ اچڻ سان اها سڄي راند ڦٽي سگهي پئي جيڪا نائين اليون کان پوءِ ڪاميابي سان جاري هئي.

ذهن ۾ هزار خيال ايندا رهيا. هاڻ سنڌين جو ڇا ٿيندو؟ اڀري يا سڀري، اها ئي پارٽي هئي، جيڪا اسلام آباد ۾ سنڌين کي اقتدار ۾ شيئر ڏياريندي رهي هئي. يا ته سنڌي ايترا منظم ۽ طاقتور هجن جو اهي پنهنجي قومي مفادن جي پارٽي جوڙي پنهنجي شرطن تي سنڌ ۽ وفاق ۾ اقتدار ۾ شرڪت ڪن يا کين بينظير کپي، جيڪا اسٽيبلشمينٽ کي سندن ئي راند ۾ مات ڏيئي اقتدار ۾ سنڌين کي حصو ڏياري؟

پيپلز پارٽي کان بينظير کي الڳ ڪري ڇڏيو ته ان جو حشر اڪبر بگٽي جي جمهوريت وطن پارٽي ۽ مرتضيٰ جي شهيد ڀٽو گروپ کان مختلف نه ٿيندو. ٻنهي پارٽين جنهن جي اڳواڻن جي قاتلن جي سٿ وڃي غيراعلانيه شامل ٿيڻ ۾ چاليهي گذرڻ جو به انتظار نه ڪيو.

هي جيڪا اسٽيبلشمينٽ سنڌ کي انيڪ ”ڪيٽين“ ۾ ورهائڻ جي ڪوشش ڪئي: ڪيٽي ڪراچي، ڪيٽي ٺٽو،ڪي ٽي دادو، ڪيٽي مٺي، ڪيٽي گهوٽڪي ۽ ٻيون کوڙ اهڙيون ”ڪيٽيون“، تنهن مٿان بينظير جي واپسي کان پوءِ ڄڻ پاڻي پئجي ويو. پيپلز پارٽي سنڌ سطح تي عوامي رجحان جي ترجماني ڪندڙ پارٽي طور وري نروار ٿي ۽ ”ڪيٽين“ جي رکوالن کي ان بادشاهي برقرار رکڻ لاءِ اسلام آباد ۾ وڏي S.O.S جا سگنل موڪلڻا پيا. پيپلز پارٽي بينظير کانسواءِ هڪ هجوم (Mob) آ. اها ڪيئن پنهنجي پاڻ کي بچائي سگهندي، ان جو دارومدار پوئتي بچيل قيادت جي فهم کان وڌيڪ سندن نيت تي آهي. ان رات سڄو وطن سڪتي ۾ هو. اسان ڪيئن ڪراچيءَ جي ٻرندڙ رستن تي رلندا رهياسين. هڪ گهر اچي پناهه ورتيسين ۽ اڌ رات جو اتان نڪتاسين، اها هڪ الڳ ڪهاڻي آهي. ان رات جي پٺئين پهر جڏهن شهر مٿان قبرستان جهڙي ماٺ جي چادر ڦهلجي وئي تڏهن بي اختيار اکين مان ڳوڙها وهي هليا هئا. اهي بي وسي جا ڳوڙها الائي سياست جي رڻ ۾ پاڻ کي ڦٽرائي وجهندڙ ڳڙهي خدا بخش جي گلابي گڏي لاءِ هئا، الاءِ سنڌ لاءِ!
نصير مرزا

ڇِنو هيءُ ڇا ته گل آهي​

زاهده حنا


هي منهنجو موبائل فون آهي، جنهن تي شهيد ڀيڻ محترمه بينظير ڀٽو بابت تعزيتي ايس ايم ايس آهن، جيڪي هڪ ٻئي پٺيان مسلسل اچن پيا ۽ انهن کي پڙهندي، ڀانئيان پيو ته سنڌ جي ليکڪن اديبن ۽ شاعرن پاران مون ڏانهن موڪليا ويندڙ اهي محض ايس ايم ايس ئي ڪو نه آهن، ڄڻ لڙڪن جون زنجيرون آهن، جن ۾ اسان سڀني جون دليون جڪڙجي ويون آهن.

ان سانحي جي دکدائڪ خبر مون کي پهريون ڀيرو ڏني ڪنهن ۽ ڪٿي؟ ته عرض ڪريان ته خميس ستاويهين ڊسمبر جي شام جو، پنهنجي ڌيءُ سماش زهره جي سالگرهه جو ڪيڪ وٺڻ لاءِ حيدرآباد جي هڪ مشهور بيڪريءَ جي دروازي تائين اڃا آئون پهتو ئي مس هوس ته اتان موٽر سائيڪل تي تيزيءَ سان لانگهائو ٿيندڙ روزاني ”ڪاوش“ جي فوٽو گرافر اشتياق شديد پريشانيءَ مان چيو هو ”نصير صاحب! جلدي گهر هليا وڃو. ملڪ ۾ وڏو سانحو ٿي چڪو آهي..“ ۽ تيزيءَ سان اتان لنگهي ويندڙ اشتياق جي ان جملي تي اڃا سوچيم ئي پئي، جو ڪراچيءَ مان ياسر قاضي جو موڪليل پهريون ايس ايم ايس موبائل جي اسڪرين تي نمودار ٿيو. ”Benazir is killed“ اوچتو دماغ کي گهوماٽي اچي وئي. لڳم ڄڻ زمين پيرن هيٺان کسڪي وئي آهي. بيڪريءَ جي دروازي مان تڪڙو تڪڙو ٻاهر آيس ته ڏٺم حيدرآباد جا رستا ڪربلا جو ميدان نظر آيا. گاڏي کاتو چوڪ تائين ايندي ايندي ڏٺم ٽريفڪ جام ۽ هر طرف دونهون ئي دونهون.. ماڻهن جي هٿن ۾ لٺيون ۽ ڪن جي هٿن ۾ ڪلاشنڪوف ۽ هر طرف ڏهڪاءُ، هجوم، افراتفري... لڳم ڪنهن ڊيڄاريندڙ خواب مان ڇرڪ ڀري جاڳيو آهيان. اهڙيءَ صورتحال ۾ ڪجهه به سمجهه ۾ ڪو نه پئي آيو. منهنجو ننڍڙو شهباز حيدر مون سان گڏ هو ۽ گهر ٽنڊي ٺوڙهي پهچڻ لاءِ ڪا به واهه نظر ڪا نه پئي آئي. تڏهن اوچتو مون کي هندي افسانه نگار اميتائو گهوش جو اندرا گانڌيءَ جي قتل واري ڏينهن تي لکيل مضمون ياد پيو. جنهن ۾ هن لکيو هو ته هو اها خبر ٻڌڻ سان ئي تيزيءَ سان لنگهندڙ هڪ بس ۾ ڊوڙي چڙهي پيو هو ۽ هن بس جي دريءَ مان ڏٺو ته دهلي هر طرف مقتل گاهه بڻيل هئي، سکن کي چونڊي چونڊي هندو قتل ڪري رهيا هئا.. ۽ هيڏانهن حيدرآباد جي شهر ۾ بيشڪ ته مون کي قتل گاهه جو ڏيک نه پئي نظر آيو، پر ستاويهين ڊسمبر جي ان شام جو حيدرآباد جي گهٽين ۽ پراسرار پاڙن مان ساهه مٺ ۾ جهلي ۽ انهن منجهان لنگهندي، لڳم پئي ته هر طرف ۽ گهر گهٽيءَ ۾ ڄڻ ماتم برپا هو ۽ ڄڻ گهر گهر ۾ صف ماتم وڇائبي پئي وئي. هي ساهه مٺ ۾ کڻي آئون جيڪو شام جو ستين وڳي گاڏي کاتي مان هليو هوس، پنڌ ئي پنڌ هلندو، رات جو يارهين وڳي ڌاري لڪندو ڇپندو اچي ٽنڊي ٺوڙهي پنهنجي گهر پهتو هوس. ٺيڪ ان وقت ڪنهن ٽي وي چئنل تان ٻڌايو پئي ويو ته بينظير صاحبه جو مڙهه چڪ لالا ايئر بيس ڏانهن موڪلڻ جون تياريون مڪمل... ۽ مون يڪدم دل ۾ سوچيو: هر دفعي هو اسان کي ڪنهن نه ڪنهن ڪونڌر جو لاش اتان موڪليندا پئي رهيا آهن ۽ هن دفعي وري هنن هڪ بهادر نياڻيءَ جو لاش اسان ڏانهن موڪليو آهي، لهوءَ ۾ لال لاش ۽... ان ئي گهڙي، موبائل ڏانهن ڏٺم، سکر مان اياز گل جو هنيانءُ نپوڙيندڙ ايس ايم ايس پهتل هو:”سنڌ جي آخري اميد به ختم ٿي وئي، نصير!

”تون مان ۽ رڳو ڳوڙها

ناول جي پڄاڻي آ..“

تڏهن مون دلگير ٿي سوچيو، 27 هين ڊسمبر 2007ع ڇا واقعي به سنڌ جي دکدائڪ تاريخ جي المناڪ ڏينهن طور تاريخ ۾ رقم ٿي چڪو! ۽ ان سوچ سان گڏ ئي مون کي شهيد محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي سفر جي پڄاڻيءَ واري هن مهيني، ڊسمبر جي ”ر“ سان شروع ٿيندڙ، چنڊ جي مهيني ”رجب“ جي اٺاويهين تاريخ ۽ سن سٺ هجري ياد پيو، جڏهن امام حسين عليه السلام جناب زينب خاتون کي ساڻ ڪري، مديني مان ڪربلا جو اذيتن ڀريو سفر شروع ڪيو هو.. ۽ 28هين ڊسمبر ۽ 28هين رجب جي تاريخن جي هيءَ مشابهت پنهنجيءَ جاءِ تي، پر هي ڇا!؟ ان ئي تاريخ تي جڏهن بينظير صاحبه جو مڙهه موهن جي دڙي ايئر پورٽ تان ڳڙهي خدا بخش آندو پئي ويو ته هجوم ۾ هزارين ڪارڪنن ماتم ڪندي چيو پئي: ”يا حسين، يا حسين“! تڏهن ٽي وي اسڪرين تي اهو سڀ ڪجهه لائيوِ ڏسندي، مون کي لڳو، ڄڻ محرم هن سال سنڌ ۾ ڏهين جنوري 2008ع کان نه 28هين ڊسمبر 2007ع کان ئي شروع ٿي چڪو آهي. ٽي وي اسڪرين تان نظرون هٽائي، هاڻي موبائل تي ايندڙ هيءُ ايس ايم ايس پڙهيم ۽ اهو دوست اسحاق سميجي پاران هو. لکيل هو:”نصير! سنڌ هڪ ڀيرو وري يتيم ٿي وئي، يا حسين!“ تڏهن ڪمري ۾ اوچتو گهڙي ايندڙ منهنجي ڀيڻ ٻڌايو ٿي، اڄ 16هين ذوالحج آهي ۽ اڄوڪو ڏينهن جناب زينب خاتون جي شهادت جو به ڏينهن آهي ۽ جناب زينب خاتون وانگر ئي ڏس نصير! هي هڪڙي عجيب هڪ جهڙائي آهي ته جناب زينب خاتون جي عقيدتمند هيءَ محترمه بينظير ڀٽو به، سانئڻ زينب وانگر ئي، مٿي ۾ ڌڪ لڳڻ باعث شهيد ٿي آهي... ۽ اڃا اسان ڀيڻ ڀاءَ وچ ۾ اها گفتگو جاري ئي هئي، جو شاعر ڪهاڻيڪار دوست قاضي اياز مهيسر جو اکيون آليون ڪندڙ هيءُ ايس ايم ايس مون کي پهتو: ”سانئڻ زينب خاتون! تنهنجي عقيدت مند ۽ تنهنجي زوار، اڄ تو وٽ اچي پيئي... سانئڻ زينب! هي شهيد جي ڌيءُ اٿئي، شهيدن جي ڀيڻ ۽ خود پاڻ به شهيد. سانئڻ زينب! اسان جي بينظير ڀيڻ جي پارت اٿئي، ان جي پيشانيءَ تي ضرور پنهنجا مبارڪ چپ رکجانءِ...“ ۽ اياز مهيسر جو ايس ايم ايس پڙهندي، اوچتو مون کي وفا ناٿن شاهيءَ جو هيءُ شعر ياد پيو!

عمر گذري وئي حُسين جيان

جو مٿي ۾ لڳو، يَزيد لڳو.

۽ 1977ع کان وٺي 2007ع تائين، بينظير صاحبه جي راهه ۾ به ڪيڏا نه يزيد آيا ۽ هر يزيد تي جناب زينب خاتون جي هيءَ پوئلڳ، فتح پائيندي وئي. اهو سڀ ڪجهه منهنجي ذهن ۾ ان وقت پئي آيو، جنهن وقت دوست طارق عالم جو بينظير صاحبه جي پُرسي طور هي ايس ايم ايس مون وٽ پهتو هو:”نصير! يزيد اڄ ڪربلا جي تاريخ کي ورجائي ڇڏيو آهي. اچو ته منهن تي مٽي ملي، واويلا ڪريون.“ ۽ طارق عالم جي انهيءَ ايس ايم ايس کي پڙهي پورو ڪيم ته عزيز دوست زيب سنڌيءَ جو جيءُ جياڙيندڙ ايس ايم ايس پهتو:”سنڌ جي مٽي ڀٽي صاحب جهڙا سوين سورما ۽ بينظير جهڙي بهادر هستي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿي، ان ڪري هڪ قوم جي حيثيت ۾ هن دکدائڪ سانحي تي اسان کي شڪست هرگز تسليم نه ڪرڻ گهرجي“ ۽ زيب سنڌي جي ايس ايم ايس کان پوءِ شوڪت حسين شوري جو هيءُ ايس ايم ايس رسيوِ ڪيم:” اچو ته پاڻ سنڌي گڏجي سنڌ جي عظيم نياڻي شهيد بينظير ڀٽو جو هڪ ٻئي کي پُرسو ڏيون..“ ۽ شوڪت شوري جي ايس ايم ايس کانپوءِ دوست غلام محمد ميمڻ ميجر، موهن مدهوش ۽ شاعر دوست نور چاڪراڻيءَ جا ايس ايم ايس پهتا: ڌريان ئي ڌاريا، مٽ مئيءَ جا نه ٿيا!

۽ 28هين ڊسمبر جي شام مغرب جي نماز کان ٿورو وقت اڳ، جڏهن سنڌ جي هيءَ سون ورن نياڻي سنڌو ماءُ جي هنج ۾ آرامي ٿي چڪي، ته ڪراچيءَ مان هڪ دفعو ٻيهر ياسر قاضيءَ جو هڪ ٻيو هنيانءُ ڏاري ڇڏيندڙ ايس ايم ايس پهتو. ڀاسيم، اهو ايس ايم ايس مون کي ياسر قاضي ناهي موڪليو. اهي لفظ مون ئي پنهنجي موبائل تي پنهنجو پاڻ کي ايس ايم ايس ڪيا آهن:

ڇِنو هيءُ ڇا ته گل آهي

رکيم جو هٿ سيني تي

لڳو بغداد دل آهي.

 

جواب: ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

اڄ به ڀٽو زنده آهي!​

شوڪت حسين شورو


27 ڊسمبر جي شام جو مون عبرت جي هڪ ڪالم ۾ "2007 جون يادون" لکيون ۽ اُن کي موڪلي گهر پهتس ته ٽيليويزن اسڪرين تي هڪ منحوس خبر هلي رهي هئي، جنهن تي اڄ تائين يقين نٿو اچي.

آفيس کلڻ کان پوءِ جڏهن عبرت لاءِ ڪالم لکيو ۽ موڪليو ته مون کي خبر نه هئي ته اِها غلطي ڪيئن ٿي جو ڪالم ڪنهن ٻئي ايڊريس تي موڪليو ويو ۽ اُهو هاڻ واپس اچي مون وٽ پهتو آهي. منهنجي اِها تحرير ڪجهه ڏينهن پراڻي ضرور آهي، پر ڏک ۽ غم جي هن لمحي ۾ اڄ به تازي آهي، دل جي زخمن مان هن وقت به رت ڳڙي رهي آهي. انهن ئي احساسن سان گڏ هي سٽون توهان جي نذر آهن.

بينظير ڀٽو پنهنجي جلاوطني ختم ڪري وطن واپس آئي ته اُن جي اچڻ جي ڪجهه ڪلاڪن کان پوءِ ئي اُن کي پنهنجي چاهيندڙن جا خستا حال لاش مليا. اُن لمحي کان پوءِ آخري لمحي تائين اُن کي اِهو احساس رهيو ته هـُـن جو وجود اُنهن ماڻهن جي لاءِ برداشت جي قابل نه آهي، جيڪي اقتدار تي پنهنجي گرفت ختم ڪرڻ ته پري جي ڳالهه، اُن پڪڙ کي ڪمزور ڪرڻ به نٿا چاهين. اُهي ماڻهو عوام ۽ عوامي نمائندن سان نفرت ڪن ٿا ۽ پنهنجي اِن نفرت ۾ آخري حد تائين وڃي سگهن ٿا.

18 ۽ 19 آڪٽوبر جي وچ واري رات هـوءَ جنهن خوني ۽ خوفناڪ تجربي مان گذري، اُن کان پوءِ ٿيڻ ته اِئين کپندو هو ته هوءَ اقتدار جي حوس رکندڙ ماڻهن سامهون سـِـرُ جهڪائي ڇڏي ها ۽ واپس دبئي يا لنڊن هلي وڃي ها. جتي هڪ پرسڪون، آرامده ۽ محفوظ زندگي هـُـن جي منتظر هئي- پر هـُـن جي شخصيت جي خمير ۾ خوف جي ملاوٽ نه هئي. هوءَ پنهنجي پيءُ وانگر موت جي اکين ۾ اکيون وجهي ڏسندڙ کي زندگيءَ جي علامت سمجهندي هئي. هوءَ هن مصرعه جي زنده تصوير هئي ته:

"ميري قاتلون ڪو نويد هو، صفِ دشمنان ڪو خبر ڪرو"

هوءَ شانَ سان صفِ دشمنان جي وچ مان گذري ۽ هن جوش ۽ جذبي سان قاتلن کي للڪاريو ۽ هڪ دردناڪ حقيقت آهي ته هن جي قاتلن هن کي شڪار ڪيو. هو اِهو سمجهي رهيا هئا ته اِن طرح هو جمهوريت جي بحالي ۽ آئين جي بالادستي، عدليه جي آزادي ۽ عام انسانن جي وقار لاءِ اُٿندڙ سڀ کان بلند آواز کي خاموش ڪري رهيا آهن. پنهنجي راهه جو سڀ کان وڏو ڪنڊو ڪڍي رهيا آهن، پر افسوس ته اُنهن تاريخ مان ڪجهه به نه سکيو هو. هـُـنن وساري ڇڏيو ته 1979ع ۾ جڏهن ڀٽو کي رات جي اونداهيءَ ۾ هـُـنن دفن ڪري اِهو سمجهيو هو ته اُنهن جمهوريت جدوجهد جي سڀ کان وڏي سورمي کان نجات حاصل ڪري ڇڏي آهي. هو شهادت جي رتبي تي فائز ٿي ڪري امر ٿي ويو ۽ اُنهن جي راهه ۾ هماليه پهاڙ وانگر بيهي رهيو.

بينظير ڀٽو به شهيد ٿي ڪري هڪ اهڙي زندگيءَ کان همڪنار ٿي سگهي آهي، دوست جنهن تي رشڪ ڪن ٿا ۽ دشمن حسد. هـُـن جي قتل جو حڪم ڏيندڙن جو خيال هوندو ته پيپلز پارٽي جا 10، 20 يا 25، 50 هزار ڪارڪن هـُـن جو غم ملهائيندا. سنڌ جي ٻهراڙيءَ وارن علائقن ۾ هـُـن جو سوڳ ڪيو ويندو ۽ بس. ڳالهه اچڻي وڃڻي ٿي ويندي، پر اُنهن کي ياد نه رهيو ته شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي لاءِ سوين ماڻهن ڪوڙا کاڌا هئا، جيل ويا هئا ۽ ڪن کي ڦاسي به ڏني وئي.

اسان جا حڪمران تاريخ کان ڪڏهن به نه سکندا آهن. ڪڏهن اُنهن جي وهم ۽ گمان ۾ به نه هو ته بينظير جي رخصت جي خبر ٻڌندي ئي خيبر کان ڪراچي ۽ لاڙڪاڻي کان لاهور تائين ملڪ ٻري اُٿندو ۽ عوام روڊن رستن تي اچي ويندو. وفاق جي زنجير ٽوڙڻ جي لاءِ جنهن جانباز عورت کي موت ڏنو ويو، پنهنجي جان وڃائي اُن ثابت ڪيو ته هوءَ زندگيءَ ۾ به وفاق جي زنجير هئي ۽ اُن جي شهادت اِن زنجير کي غم ۽ غصي جي بٺيءَ ۾ تپائي ڪري اڃا وڌيڪ فولادي بڻائي ڇڏيو. تڏهن ئي اقتدار تي براجمان طاقتن جون تمام ڪوششون اڻ ڏٺل هٿن جو سفاڪانه قتل ۽ لٽ مار جي بدترين واقعن باوجود چئني صوبن جا ماڻهو هڪٻئي جي خلاف صف بند نه ٿيا. اُنهن جي لاءِ بينظير جي رخصت اُنهن جو گڏيل غم، اُنهن جو گڏيل نقصان آهي.

هو اِهو به نه سمجهي سگهيا ته گذريل ڪئين سالن جي عذابناڪ جلاوطني ۽ اڻ ڳڻيل الزامن به بينظير جا حوصله نه گهٽايا. هوءَ ڪيترن ئي ملڪن ۾ سفر ڪندي رهي هئي. پنهنجي ماڻهن جي لاءِ جمهوري سماج جا خواب ڏسندي رهي هئي. پنهنجي عوام خاطر پوري دنيا ۾ ڦرندي رهي هئي. اُن دوران هـُـن پنهنجي لکڻين، ليڪچرن ۽ ذاتي تعلقاتن ۾ اولهه ۽ اوڀر جي ملڪن ۾ اڻ ڳڻت بااثر دوست ڪمايا، اُنهن مان اڪثر اُن جا ذاتي دوست هئا ۽ سياست، صحافت، علم، ادب ۽ قانون جي دنيا سان تعلق رکندا هئا. بينظير جي اعتدال پسندي، اُن جي روشن خيالي ۽ جمهوريت سان اُن جي وابستگي هئي. هـُـن کي دنيا جي بااثر حلقن ۽ صحافتي حلقن ۾ هردلعزيز بڻائي ڇڏيو هو. هـُـن جي ظالماڻي قتل عالمي برادريءَ کي لوڏي رکيو ۽ اُن سان اوڀر ۽ اولهه ٻنهي دنيائن جي ماڻهن کي اندازو ٿيو ته پاڪستاني عوام اُتان جا جمهوريت پسند سياستدان، ڪهڙي خونخوار بلا کي منهن ڏئي رهيا آهن. هـُـن جي قاتلن کي ڀلا اِهو ڪيئن وهم ۽ گمان ۾ هـُـجي ته هـُـن جي شهادت کان چند ڪلاڪن بعد اقوام متحده جي سلامتي ڪائونسل پنهنجو هنگامي اجلاس طلب ڪري هـُـن جي شهادت جي تعزيت ڪندي. بش حڪومت جا پاڪستاني لاڏلا اِها ڳالهه ڪيئن سمجهن ته آمريڪا ۾ ايندڙ صدارتي چونڊن جي اُميدوار هيلري ڪلنٽن هـُـن جي قتل جي آزاداڻي تحقيقات جي ڳالهه ڪندي ۽ رفيق حريريءَ جي قتل جي تحقيقات لاءِ ٺهيل ٽربيونل جهڙو هڪ انٽرنيشنل ٽربيونل جوڙڻ جو مطالبو ڪندي.

ٻاهرين ملڪن کان تعزيتي پيغامن جو هڪ نه رڪندڙ سلسلو جاري آهي. ملڪ جي اندر شهر شهر ۽ نگر نگر ماڻهو ماتم ڪري رهيا آهن. رڙيون ڪري روئي رهيا آهن. هـُـن جي تصوير ڪنهن چوڪ تي رکي اُن تي گـُـل رکي رهيا آهن. ميڻ بتيون روشن ڪري رهيا آهن. نواز شريف هـُـن جي شهادت تي اڌ ڪلاڪ کان پوءِ اُن جي مٿان بيهي سڏڪا ڀري روئي رهيو هو. پنهنجي ساٿين سان گڏ اُن جي گهر تي وڃي ڪري پــرسو ڪري رهيو هو. اُن جي قبر تي فاتحه پڙهي رهيو هو ۽ گـُـل چاڙهي رهيو هو. ڪجهه سالن کان هـُـن جو بينظير ڀٽو سان گهرو تعلق ۽ رشتو هو، جنهن ۾ ٻنهي جا گهر وارا به شريڪ هئا پر ماڻهن حيرت سان اِهو منظر ڏٺو ته قاضي حسين احمد پنهنجي ساٿين سان گڏ نئون ديرو پهچي رهيو آهي، اُن جي قبر تي وڃي رهيو آهي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته هـُـن کي شهيد چئي ڪري ياد ڪري رهيو آهي. بينظير جي موڪلاڻي جمهوري جدوجهد جي لاءِ ئي هڪ عظيم سانحو نه آهي، پر قاتلن پاڪستان ۾ زندگي گذاريندڙ هڪ عورت جي سيني ۾ به خنجر وهائي ڇڏيو آهي. هي جنس مساوات جو خواب ڏسڻ وارين تمام فقير ۽ امير عورتن جي لاءِ هڪ وڏو نقصان آهي. بينظير ڀٽو جڏهن پهريون ڀيرو وزيراعظم جو حلف کنيو هو ته شهرن جي روڊن تي ٻهارو ڏيندڙ ۽ ڳوٺن ۾ مال کي گاهه وجهندڙ عورتون به فخر سان پئي گهميون. بينظير جي وجود ۾ اُنهن کي پنهنجو پاڻ ساهه کڻندي محسوس ٿيو هو. اُنهن جي آس هئي ته انهن جي ادي، اُنهن جي ڌيءَ، اُنهن جي بي بي، اُنهن جي ڌيئرن، ڏوهٽين ۽ پوٽين جو مقدر بدلائي ڇڏيندي. پاڪستان جي عورت سياسي حوالي سان فاطمه جناح، رانا لياقت علي، شائسته سهرورديءَ جي رهنمائيءَ ۾ جمهوري جدوجهد جو سفر شروع ڪيو هو، اُن کان پوءِ ايندڙن ۾ نصرت ڀٽو، نسيم ولي خان ۽ پوءِ سڀ کان وڏو نالو بينظير جو هو، جنهن جمهوريت جي لاءِ شاندار جدوجهد ڪئي.

بينظير جي چوڌاري اعليٰ تعليم يافته ۽ مغربي ذهن رکندڙ عورتن کان علاوه وچولي طبقي جون پڙهيل لکيل باشعور ۽ پروفيشنل عورتن سان گڏوگڏ ڳوٺن ۽ ڪچي آبادين جون عورتون به هيون. اُنهن مان هر طبقي جي عورتن هـُـن جو ساٿ ڏيڻ جي ڏوهه ۾ ملڪ جي سفاڪ پوليس جون لٺيون به کاڌيون، اُنهن جي خون سان رستن تي ڦوهار به ٿيا. اُهي جيل به ويون، اٽڪ قلعي ۾ به رکيون ويون. اُنهن بدترين جسماني ۽ جنسي تشدد به برداشت ڪيو، اِن اُميد تي ته جڏهن بينظير اقتدار ۾ ايندي ته هڪ نئون زمانو آڻيندي.

8 جنوري جون چونڊون، جن ۾ حڪمران جماعت ۽ اُن جي سرپرستن جي ٻيڙي ٻـُـڏي رهي هئي، اُن کي بچائڻ جي لاءِ سوين حيلا گهڙيا ويا ۽ اُن اليڪشن کي ملتوي ڪيو ويو. اُهي ماڻهو جن اُن چونڊن جي ٻئي تاريخ 18 فيبروري طئي ڪئي آهي، اُهي ڄاڻن ٿا ته اُن مهلت جي باوجود بينظير جي خون جو درياهه وهائڻ جي باوجود اُهي پنهنجي پيرن تي بيهي نه سگهندا. شڪست اُنهن جو مقدر آهي. ڏسڻو اِهو آهي ته اُنهن جي شڪست کي ڪجهه وڌيڪ ڏينهن ٽارڻ جي لاءِ حڪمرانن جي ٽـُـٻڻيءَ مان هاڻ ڪهڙو خوفناڪ واقعو ٻاهر اچي ٿو. هاڻ قاتل جو هٿ ڪنهن طرف وڌي ٿو؟ هاڻ نسلي ۽ لساني فسادن جي لاءِ ڊرامي جي اسڪرپٽ کي بيگناهه ماڻهن جي خون ۽ اُنهن جي ملڪيتن کي بيدرديءَ سان لٽ مار ۽ باهه لڳڻ جي واقعن سان سنسني خيز بڻايو پيو وڃي ۽ اُن جي ايف آءِ آر به اُنهن جي نالي تي ڪٽي وڃي ٿي، جيڪي لٽجي ويا، برباد ٿي ويا.

اِنهن حالتن ۾ چونڊن جي ملتوي ڪرڻ جي گنجائش نه هئي پر اسان وٽ اقتدار جي لاءِ هر ڳالهه جي گنجائش پيدا ڪئي ويندي آهي. شيخ مجيب الرحمان جي خلاف جيڪڏهن اگرتله سازش ڪيس تيار ڪري سگهجي ٿو. بينظير ڀٽو ۽ ميان نواز شريف کي بدترين لٽيرو ۽ وطن دشمن قرار ڏئي سگهجي ٿو ته پوءِ اِها ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي؟ هاڻ چونڊن جي لاءِ نئين تاريخ اِئين ڏني وئي آهي، ڄڻ ته ڪاوڙ ۽ رنج ۾ مبتلا قوم تي ڪوئي احسان ڪيو پيو وڃي. پر ڏسڻو اِهو آهي ته چونڊون ٿين به ٿيون يا نه؟ ۽ جيڪڏهن ٿين به ٿيون ته هڪ ڀاڱي ٻه اڪثريت "حاصل" ڪرڻ جي لاءِ پنهنجن مخالفن کي ڪهڙي طريقي سان "فتح" سان همڪنار ڪيو وڃي ٿو.

18 فيبروريءَ جي چونڊن کي ٽارڻ جي لاءِ جيڪڏهن وري قوم کي ڪنهن شهيد جو جنازو ڏنو ويو يا ديوانگيءَ جي انداز ۾ بدترين ڌانڌلي ڪئي وئي ته پوءِ اسان ڏسنداسين ته طيش ۽ تخريب جي اُها لهر اُٿندي جيڪا اسلام آباد جي محفوظ قلعي ۾ پنهنجي ئي ملڪ کي فتح ڪندڙن کي پاڻ سان وهائي ويندي. ظلم ۽ ناانصافي سان وجود ۾ ايندڙ خون جو اِهو درياهه خبر ناهي ڇا ڇا پاڻ سان گڏ وهائي وڃي! سڀاڻي ڇا ٿيندو، اسان مان ڪنهن کي به حتمي طور تي ناهي خبر. پر آسمان تي جمع ٿيندڙ ڪارن بادلن کي ڏسي ڪري حالتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ ستاره شناس ٿيڻ جي ضرورت ڪونهي.

بينظير ڀٽو هڪ اهڙي ئي نادر ۽ بيمثال شخصيت هئي، جنهن جي آرزو هر سماج ڪندو آهي. اُن کي جنهن بيدرديءَ سان پائمال ڪيو ويو، اُها اسان جي بدبختي آهي، اُن تي جيترو به غم ڪجي اُهو گهٽ آهي.

27 ڊسمبر کان 30 ڊسمبر جي رات تائين مان بيشمار ٻين ماڻهن وانگر ٽي ويءَ جي سامهون ويٺي رهيس ۽ مختلف اردو، سنڌي ۽ انگريزي چينلن تي اُن جون تقريرون ڏسندي رهيس. هـُـن جو مستانو نعرو ٻڌندي رهيس، "ڪـَـل ڀي ڀٽو زنده ٿا، آج ڀي ڀٽو زنده هي..... زنده هي .... زنده هي." ڪهڙي نه عجيب ڳالهه آهي ته جڏهن هوءَ هٿ کڻي مسلسل اِهو نعرو لڳائي رهي هئي ته پيلي رنگ جي لباس ۾ هئي. اُن رنگ جو لباس جيڪو راجپوت سورما جيڪڏهن پائي ڇڏين ته پوءِ جنگ جي ميدان مان زنده واپس نه ايندا آهن ۽ جنهن کي هـُـو ڪيسري بانا چوندا هئا. بي بي به اُهوئي ڪيسري بانا پائي رکيو هو. پنهنجي مٽيءَ کان جدائي هـُـن جي اندر هڪ عجيب گداز پيدا ڪري ڇڏيو هو. هڪ بيقراري، هڪ بيچيني جيڪا هـُـن جي ڳالهه ڳالهه مان ٽپڪندي هئي. هـُـن جي لاءِ "ننڊر ۽ بهادر" جا لفظ بار بار استعمال ڪيا پيا وڃن پر اُهي سڀ لفظ هـُـن جيءَ جياري جي بهادريءَ جي لاءِ گهٽ آهن. اُن کي صبح کان شام تائين دشمنن کان ڌمڪيون ملي رهيون هيون. دوست خبردار ڪري رهيا هئا. هـُـن 16 آڪٽوبر تي پنهنجي وصيت لکي. هفتي کان پوءِ پنهنجي قبر جي جڳهه رکرائي آئي. هـُـن حڪومت کي پنهنجي سلامتيءَ جي حوالي سان خط لکيا. هـُـن مارڪ سگل کي اي ميل ڪئي ته مان قتل ٿي وڃان ته ڪيس ڪنهن جي نالي تي درج ڪيو وڃي. هوءَ ڇا ته جيءَ جياري ۽ سورمي هئي جو پنهنجي طرف قاتلن جا هٿ وڌندي ڏسي به وڏي بي نيازيءَ سان اُن کي نظرانداز ڪندي پنهنجي ماڻهن جي وچ ۾ وڏي شان سان هلندي رهي. مقتل کان گذرندي به هـُـن جي چهري جي چمڪ گهٽ نه ٿي. هـُـن جي لهجي کي خوف بدلائي نه سگهيو. هـُـن جي زندگيءَ جون آخري جهلڪيون ڏسي ڪري مون کي يقين آيو ته شهادت جا متوالا ڪهڙيءَ طرح جهومي جهومي ڦاسي گهاٽن تي ايندا هوندا

گلي ۾ ڦاٿل سڏڪو​

امداد سومرو




27 ڊسمبر جي شام جي ان منحوس گهڙيءَ جو رڳو راولپنڊي جي لياقت باغ جي ٻاهران بم ڪو نه ڦاٽو هو، پر هر شهر ۾، هر ڳوٺ ۾، هر گهٽيءَ ۾ ۽ هر گهر ۾ بم جو ڌماڪو ٿيو هو. حيرت وچان ۽ هراس وچان ماڻهن جا وات ڦاٽي ويا هئا، محترمه بينظير ڀٽو کي لڳل گولين جي بارود جي بوءِ سڄي ملڪ ۾ پکڙجي وئي هئي ۽ انهن گولين جا ٺڪاءَ ڪنن ۾ ۽ دماغ ۾ ٻري رهيا هئا.

اها ڪا حيرت جي ڳالهه ڪانهي ته سڄي ملڪ ۾ ڏک ۽ ڪاوڙ جي جذبن پاڻمرادو هڪ ئي وقت طوفان بنجي ماڻهن کي هوشن حواسن مان ڪڍي ڇڏيو، پر ان ڳالهه جي شدت سنڌ ۾ سڀ کان وڌيڪ هئي. ماڻهو ڄڻ چريا بنجي ويا هئا، اهي بينظير ڀٽو جي شهادت تي ماتم ڪري رهيا ۽ ڪاوڙ وچان هر سامهون ايندڙ شيءِ کي تهس نهس ڪري رهيا هئا. سڄو ملڪ ٽانڊا ٽانڊا هو، شعلا شعلا هو، باهيون هيون ۽ فضا ۾ چوطرف دونهون هو.

آئون ۽ گهر جا ڀاتي ٻارن سميت ٽي وي جي اڳيا بت بنيا ويٺا هئاسين. سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته هي اوچتو ڇا ٿي ويو هو. ذهن ان ڳالهه کي مڃڻ لاءِ تيار ڪونه هو، پر دل ۾ ڪا ڇيت چڀي چڪي هئي، هانءُ تي هڪ ڳنڍو ڇڙهي ويو هو. رات جو نه ماني وڻي، ۽ نه ننڊ آئي. رکي رکي بينظير جو مرڪندڙ منهن ذهن ۾ ڦرڻ ٿي لڳو. جڏهن پنهنجي آخري جلسي ۾ تقرير ڪرڻ کان پوءِ هوءَ اسٽيج تان لهي واپس وڃي رهي هئي ته ڪيڏي نه خوش هئي! ٻار جڏهن ميلي تان واپس گهر موٽڻ لڳندا آهن ته خوشيءَ وچان کلندا ڪڏندا هڪ ٻئي سان ميلي جون ڳالهيون ڪندا ويندا آهن. مون کي بينظير ڀٽو اها ٻارڙي لڳي، جيڪا جلسي مان خوش ٿي گهر وڃي رهي هئي. هن جي منهن تي ٻارن واري معصوم مرڪ هئي ۽ هوءَ مرڪي پنهنجن ڪارڪنن ۽ ساٿين سان خوشي ونڊي رهي هئي، هنن کان موڪلائي رهي هئي. مون سوچيو ته جڏهن هوءَ لينڊ ڪروزر جي سن روف مان نڪري ڪارڪنن جي نعرن جي جواب ۾ مرڪي ٻانهن لوڏي رهي هئي ته اوچتو هن تي گولين جو وسڪارو ٿيو، ان وقت هن جي چپن تي لازوال مرڪ هوندي ۽ هن جو هٿ هوا ۾ گل وانگر لڏي رهيو هوندو. منهنجي هانءُ تي چڙهيل ڳوڙهو منهنجي گلي ۾ اٽڪي بيهي رهيو. نڙي ۾ ڦاٿل ڳوڙهو ٻئي ڏينهن به اٽڪيل رهيو، رات وارو هينگ اوور ٻئي ڏينهن وڌي ويو هو. ٽي وي اسڪرين ڌنڌلي نظر اچڻ لڳي، اخبارن ۾ ڇپيل اکر ماڪوڙيون بنجي سرڻ ٿي لڳا. ڇا ڪجي جو من جي مونجهه گهٽجي ۽ گلي ۾ ڦاٿل ڳوڙهو لهي وڃي! ڪا جان هجي، ڪو دل گهريو دوست هجي، جنهن سان اهو بيپناهه درد ونڊجي ۽ ورهائجي. خيال آيو ته دوستن کي ايس ايم ايس ڪجي، موبائل جي فون بڪ مان سئو کن دوستن جن ۾ اديب ۽ غير اديب شامل هئا، تن کي هيءُ ايس ايم ايس ويو: ”اسين سنڌي، سنڌ جي نياڻي بينظير ڀٽو جي شهادت تي هڪ ٻئي سان تعزيت ڪريون ٿا.“ جواب ۾ ڄڻ مينهن وسي پيو، ڄڻ سمورا دوست درد ونڊڻ ۽ ورهائڻ جي انتظار ۾ هئا. امر جيل لکيو: ”قاتل کڻي ڪير به هجي، ڪيترو به طاقتور هجي، توڙي آمر ۽ ان جا بگهڙ هجن- سنڌين کي نڪري نروار ٿي انهن جي خلاف پنهنجي ڪاوڙ ۽ نفرت جو اظهار ڪرڻ کپيئ.“ شمشير الحيدري لکيو: ”سنڌين جي اڳيان هاڻي بدترين ڏينهن آهن پر ان ناحق خون جو نتيجو سڄي پاڪستان کي ڀوڳڻو پوندو.“ قمبر شهبار لکيو: ”بي بي سنڌين جي اميد جو آخري ڪرڻو هئي، اميد مري وئي، اسين آخري ڀيرو يتيم بنجي وياسين ۽ اسان جي ڌرتي ڳجهن جي حوالي ٿي وئي.“ آغا رفيق لکيو: ”ها يار، ڳالهه سچي آهي.“ اعجاز قريشي لکيو: ”منهنجا به اهي ئي احساس آهن، سنڌين کي هاڻي سنجيدگيءَ سان ٻيهر سوچڻو پوندو.“ عنايت بلوچ لکيو: ”ها، سنڌ جي نياڻي جي شهادت تي اچو ته پان ۾ گڏجي ڏک، غم ۽ تعزيت ونڊيون ۽ ورهايون.“ اياز گل لکيو: ”سنڌ جي آخري اميد به ختم ٿي وئي، تون، مان ۽ رڳو ڳوڙها.....ناول جي پڄاڻي آ...“ اسحاق سميجي لکيو: ”آئون اوهان کي اسان سڀني جي ڀيڻ جي گذاري وڃڻ تي پر چاڻي ڏيان ٿو.“ تاج جويي جواب ۾ شيخ اياز جو هي شعر لکي موڪليو:

سارا سور سلينديون يار،

اکڙيون ڪيئن الينديون يار،

تات پرين جي، رات پرين جي،

تارا ڪيئن نه تڪينديون يار،

سار-سمرڻي سرندي رهندي،

ڳوڙها ڪو نه ڳڙينديون يار،

ساري ساري پرين ڏي،

اڏري اڏري وينديون يار!

قاضي خادم لکيو: ”بينظير رڳو سنڌ جي نه، پر دنيا جي بهادر ۽ باهمت خاتون هئي.“ قاضي منظر حيات لکيو: ”ڳوڙها...ڳوڙها...۽ گهرو غم...“ تون سدا حيات آهين، موت جي شڪست آهين...هڪڙي دوست لکيو: سنڌ، سسئي ۽ سور ويا پٽيندا پاڻ ۾....الوداع ڀيڻ بينظير بئڊ مارننگ... ورسٽ مارننگ...۽ ٻيا ڪيترا ايس ايم ايس پڙهندي من ڀرجي آيو، پر روئڻ چاهندي به روئڻ ڪو نه ٿي آيو، گلي ۾ سڏڪو ڦاٿل ئي رهيو. ان وقت هڪ انتهائي پياري دوست نواب منظور حسين ٽالپر جو فون آيو، ”ادا“ هن اوڇنگار ڏئي چيو، ”اسين ڦر جي وياسين... ظالمن اسان جي چيلهه ڀڃي ڇڏي...“ منهنجي ڳلي ۾ پاٿل سڏڪو ٻاهر نڪري آيو ۽ اسين ٻئي روئڻ لڳاسين. ”سنڌ سان قهر ٿي ويو... اسين نڌڻڪا ٿي وياسين

ظلمت ڪدي مين ميري شب غم ڪا شور هي!​

عرفانه ملاح


هيءَ ڳڙهي خدا بخش ڀٽو جي بيحد اُداس شام آهي. پ پ پ جي ٽه رنگي جهنڊي واري چادر ساڻ کڻي ايندڙ هڪ گروپ جنهن ۾ اڪثر نوجوان شامل آهن، يا الله يا رسول، بينظير بيقصور، جا نعرا هڻندا اچن ٿا. مزار تي پيهه هزارن جي تعداد ۾ آهي. ماتم ڪندڙ نوجوان ڇوڪرا، سر ۽ سينا پٽيندڙ ڪارڪن (سر بي بهت بازو بي بهت)، عام ماڻهو ۽ سنڌ جي چپي چپي کان آيل عورتون، ٻڍا ٻار. سنڌ ڪنهن جي به موت تي ايئن ماتام ۾ تبديل نه ٿي آهي جيئن بينظير ڀٽو جي قتل کانپوءِ ٿي آهي. هيءَ سنڌ جو قضيو آهي. مان سوچيان ٿو جيالا محترمه جي هوندي ئي يا الله يا رسول بينظير بيقصور وارا نعرا ڇو هڻندا هئا؟

عوام جي ڀٽوز لاءِ محبت ۽ انهيءَ محبت لاءِ ڀٽوز پاران جان جو نذرانو ڏيڻ واري قرباني هاڻ يوناني المين کان به وڏي ڳالهه آهي.

"محترمه 18 آڪٽوبر کانپوءِ جڏهن پهريون ڀيرو ڳڙهي خدا بخش سندي والد جي مزار تي حاضري ڀرڻ آئي هئي تڏهن هوءَ اگهاڙين پيرين آئي هئي ۽ هوءَ پنهنجي تدفين لاءِ جاءِ جو انتخاب به پاڻ ڪرائي وئي هئي"، ڪنهن چيو ٿي. معلوم ناهي ته هاڻ سنڌ محترمه جي انهيءَ الم ۽ ڪرب مان ڪڏهن نڪري سگهندي. سنڌ وارا ته اڃا ذوالفقار علي ڀٽو جي ڦاهيءَ واري سانحي مان به نه نڪتا هيا. سنڌ پنهنجي عظيم المياتي دؤر مان گذري رهي آهي.

نئون ديرو ۾ هن جي ڀليڪار وارا بورڊ ۽ بينر لڳل آهن. سنڌ اڃا هن کي ڀليڪار ڪري رهي هئي. اڃا ته محترمه سڄي سنڌ جا دؤرا به نه ڪيا هئا. ڪنهن چيو ٿي، محترمه 3- جنوريءَ تي دادوءَ جو دؤرو ڪيو ته ٻيٽي وارن جتوئين جو "صفايو" ٿي ويندو. "يارو نظر لڳي وئي هن گهر جي بهارن کي"، شاعر ڄڻ اهو ڀٽوز لاءِ چيو هجي. نئون ديرو ۾ محترمه جي رهائشگاهه ڏانهن ويندي مون کي اها سٽ بار بار ياد آئي. نراسائي ۽ عجيب قسم جي سوڳواريت پوري فضا تي قاتل پاڇولن وانگر ڇانيل محسوس ٿي رهي هئي. اسين زندگيءَ جي انتهائي افسردگيءَ مان گذرندا اتي پهتاسين جتي پ پ پ جو شريڪ چيئرمين آصف علي زرداري سياهه لباس ۾ تعزيتون وصول ڪري رهيو هو. هو ڪجهه ويجهن دوستن ۽ اثر رسوخ رکندڙن سان اندرئين ڪمري ۾ تعزيتون وصول ڪري رهيو هو ۽ عوام جي نه ختم ٿيندڙ هجوم سان ٻاهرئين ورانڊي ۾ ملي رهيو هو. مون ڏٺو ته هتي جيڪا شاهنواز ڀٽو جي تصوير لڳل هئي، اها گوريلا لباس واري هئي. ڀٽوز مان اهو گوريلا پڻو آخر تائين نه ويو ۽ هو مارجي ويا. بينظير ڀٽو-- جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ۽ غالبن هن اهو سندس آتم ڪهاڻي "اوڀر جي نياڻيءَ" ۾ پڻ لکيو آهي-- المرتضيٰ هائوس لاڙڪاڻي ۾ ٻن طوطن جي فائر ۾ مرڻ کانپوءِ ٻه ڏينهن تائين کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏنو هيو-- ان کي ظالمن ٽارگيٽ ڪري گولين سان اڏائي ڇڏيو. مرڪ هميشه لاءِ قتل ٿي وئي. رٽائرڊ برگيڊيئر عبدالقادر بلوچ به اتي ويٺل هو. سراج دراني مون کي هتي وڌ ۾ وڌ سرگرم نظر اچي ٿو. آه و زار ۽ مسلسل روئندڙ اها عورت ڪير هئي؟ شيري رحمان ۽ ڏک جي سراپا علامت بڻيل ناهيد خان-- جنهن مرڻ گهڙيءَ تائين محترمه سان نڀايو. "اسان سان هڪ وڏي ڪنسپائرسي ٿي آهي"، آصف علي زرداري چئي رهيو هو. هن چيو، اهو "اسٽريٽ وزڊم" آهي، عام ماڻهو مون وٽ تعزيتن لاءِ اچن ٿا ۽ چون ٿا ته هو پهرين محترمه کي ملڪ وٺي آيا ۽ جڏهن هوءَ ملڪ آئي ته هن کي ماري ڇڏيائون!

ٽرڪ، ٽرالرن ۽ پيٽرول پمپز جي سڙڻ تي بيچين ق ليگ (قاتل ليگ) وارا اسان جي سڀ ڪجهه ختم ٿيڻ واري پلان ۾ ڪيترو استعمال ٿيا؟ ان ۾ پاڪستاني اسٽبلشمينٽ آمريڪا کي ٽرئپ ڪيو-- يا سڀني گڏجي اسان جي آئيندي کي ختم ڪري ڇڏيو-- ڪيئن چئجي؟

هڪ جنرل اسان جي 77ع وارن بهارن تي راتاهو هنيو هو ۽ اهو به بين الاقوامي سازش جو هڪ ڪردار هو ۽ ڀٽو جي ڦاهيءَ وارو رسو ڇڪيندڙ هٿ هڪ نه پر ڪيترائي هيا. هاڻ به اسان جي سپر پاور کي اسان جي "ريجنل اهميت" جو احساس هيو ۽ هاڻ به هو گارينٽئر هو-- اهو ڪيتري حد تائين ملوث آهي؟ پهرين اسان سرد جنگ وگهي ڀوڳيو ۽ ان جا beneficiaryٻيا هئا. هاڻ اسان 11-9 کانپوءِ دهشتگرديءَ خلاف عالمي جنگ جو کاڄ بڻياسين ۽ اسان تاريخ جي وڏي سانحي مان گذري رهيا آهيون. بين الاقوامي سازش جو هاڻ به اسين شڪار ٿياسين.

جيتوڻيڪ تڏو رڳو نئون ديرو ۾ وڇايل ناهي پر سڄي دنيا مان محترمه لاءِ خراج تحسين پيش ٿي رهيو آهي. جرئتمند، خوبصورت، سيڪيولر ۽ روشن خيال مس ڀٽو قتل ٿي وئي. ٻه مهينا ڏهه ڏينهن هن کي پنهنجي ديس ۾ رهڻ جا نصيب ٿيا ۽ هوءَ 8- سالن کان وطن ورڻ جي لاءِ بيقرار رهي هئي. مان سوچيان ٿو هي ملڪ ايترو deserveڪري پيو؟ هن کي هيڏانهن اچڻ نه گهربو هو. هن کي اڪيلو ڪري ماريندڙن ۾ ڪيترائي هٿ ۽ ڪيئي چهرا شامل آهن-- جيئن فيض صاحب چيو آهي:

جنگ ٺهري هي، يه ڪوئي کيل نهين هي، اي دل!

دشمن جان هين سبهي، ساري ڪي ساري قاتل!

رٽائرڊ جنرل جي انٽرنيشنل ميڊيا کي بريفنگ اوهان ٻڌي-- ڄڻ هو وڏي معرڪي فتح ڪرڻ کانپوءِ ميڊيا سان مـُـخاطب هجي. "هوءَ پنهنجي قتل جي ذميوار پاڻ آهي"، هو چئي رهيو آهي. هوءَ گاڏيءَ مان ٻاهر ڇو آئي، ان لاءِ هن جو جواز آهي. سنڌ مان ارباب غلام رحيم واحد ماڻهو آهي، جيڪو انهيءَ زبان جو مرتڪب ٿي رهيو آهي جنهن کي سنڌي ماڻهو تاقيامت معاف نه ڪري سگهندا. سائين جي ايم سيد، ضياءَالحق لاءِ رڳو "شريف النفس" جو لفظ استعمال ڪيو هو ته سنڌي ماڻهن اهو اڃا تائين وساريو ناهي. محترمه جي وطن واپسيءَ کي هن "نحوست" سڏيو هو. رٽائرڊ جنرل چيو هو ته، بينظير ڀٽو ڪڏهن به ٽيون ڀيرو وزيراعظم نه بڻبي.... شيخ رشيد ۽ پير پاڳاري هن اليڪشن کي خوني اليڪشن سڏيو هو. اڃا اها اليڪشن ٿيڻي آهي. اڃا ڪيترو خون وهڻو آهي، ان لاءِ "جوتشِ سنڌ" ڇا چوندو اهو معلوم ناهي...

18 آڪٽوبر واري حملي ۾ شهيد ٿي ويل لاڙڪاڻي واسي نظام سمي جي امڙ سان تعزيت ڪرڻ لاءِ محترمه جڏهن سندس گهر وئي هئي ۽ جنهن اٿاهه ڏک ۽ همدرديءَ وچان کيس (نظام سمي جي امڙ کي) ڀاڪر ۾ ڀري رکيو هو، اهو رڳو بينظير ڀٽو ڪري سگهي ٿي ڇو ته بينظير پنهنجي شهيد والد ۽ ٻن ڀائرن وارو الم ڏسي چڪي هئي پر شهادت جو ورثو رکندڙ پير پاڳاري هن وقت تائين محترمه جي موت تي نه تعزيت جا ٻه اکر چيا آهن ۽ نه تعزيت لاءِ ٻه پير ڀريا آهن.

توهان يا ته اسان سان آهيو-- يا "دشمن" سان آهيو. هاڻ اهو واضح ٿي چڪو آهي ته ڪير ڪنهن سان آهي. ايئن ته جنرل ضياءَالحق به نه ڪري ها جيئن رٽائرڊ جنرل ڪري رهيو آهي. بينظير ڀٽو پنهنجي قتل جي پاڻ ذميوار آهي- هن جا اهي لفظ ٻرنديءَ تي تيل هارڻ وارو ڪم ڪري رهيا آهن. زخمن تي لوڻ ٻـُـرڪڻ وارو ڪم هو ڪيترو نه خوب ملهائي رهيا آهن. هاڻ هن ملڪ ۾ هڪڙا ٽرائبلز (بلوچ) آهن ۽ ٻيا غير مهذب آهن، يعني سنڌي آهن-- اها ساڳي نفسيات آهي جيڪا لياقت علي خان کان وٺي ڪم ڪري رهي آهي.

هن ملڪ ڀٽوز کي ڇا جي سزا ڏني؟ آمريڪا ان ۾ ڪيترو ڀاڱي ڀائيوار رهيو آهي؟ عوام جي ڳالهه ڪرڻ ۽ جمهوريت جي لاءِ جدوجهد ڪرڻ جي ايتري سزا؟ پاپولر قيادت وهائيٽ هائوس جي مفاد ۾ به نه آهي؟ "دهشتگرديءَ خلاف جنگ" ۾ اڃا ڪيترو رت وهندو؟ جيترو ننڍي کنڊ ۾ سنڌ جي هن ڀٽو خاندان سان ظلم ٿيو آهي ايترو ته گانڌين سان به نه ٿيو آهي؟ اتي ڊيموڪريسي آهي پر هتي ڊيموڪريسيءَ جا دشمن اقتدار تي ويٺل آهن، جن محترمه لاءِ نه ٿي چاهيو ته اها وزارت اعظميٰ جي ڪرسيءَ تي ويهي. انهيءَ ڪرسيءَ تي شوڪت عزيز، جمالي ۽ محمد ميان سومرو "فـِـٽ" آهن. شوڪت عزيز ملڪ کي باهه ۽ رت ۽ مهانگائي وارا تحفا ڏيڻ کانپوءِ هميشه لاءِ ملڪ ڇڏي، ٻاهر وڃي رهيو آهي. آءِ ايم ايف ۽ ورلڊ بئنڪ ايجنڊا!

دهشتگردن جي ٽارگيٽ تي نه شوڪت عزيز اچي سگهيو ۽ نه آفتاب شيرپائو اچي سگهيا. جن دهشتگرديءَ خلاف جنگ وڙهي اهي ڪيترو نه محفوظ ۽ پـُـرسڪون آهن ۽ جن جو انهيءَ جنگ ۾ ڪوبه ڪردار نه هو، اهي ٽارگيٽ ٿيا. ايترا چريا ته پاڻ به ناهيون جو اهو سمجهي نه سگهون. محترمه رڳو ٻه ٽي بيان ڏنا هئا ته القاعده جي هٽ لسٽ تي محترمه کي ڄاڻايو ويو ۽ جن سڄي اترئين علائقي کي جنگ جي نذر ڪري ڇڏيو، اهي ڪڏهن به انهيءَ هٽ لسٽ تي اچي نه سگهيا-- ڇا ته ماسٽر پلان آهي. اهڙو ماسٽر پلان ته ڪي جي بي (KJB) ۽ موساد به نه جوڙي سگهي هان.

سول سوسائٽي جا اهي ٺيڪيدار ۽ اهي جيڪي محترمه تي ڊيل ڪرڻ وارا الزام هڻندي سندس ڪردار ڪشي ڪندا هيا، اڄ اهي ڪٿي آهن؟ پاڪستان ۾ سياسي اُتساهه جو ذريعو بنجڻ ايترو جـُـرم ٿيندو-- اهو ڪنهن ڄاتو هو. اسين 18 آڪٽوبر کان انهيءَ سياسي اتساهه سان سرشار هياسين. اڄ اسين مايوسيءَ جي اٿاهه ڪـُـن ۾ پهچي ويا آهيون. سياسي اُتساهه قاتل لياقت باغ ۾ گوليءَ هڻي ختم ڪيو ويو.

هاڻ هن ملڪ تي گدڙ حڪومت ڪندا ۽ اسين بگهڙن حوالي ڪيا وينداسين. (اسان جي هاڻوڪي ڪيفيت سارتر جي "آئرن ان دي سول" واري مرڪزي ڪردار ميٿيو جهڙي ٿي وئي آهي ۽ تاريڪ پاڇولا اسان جا منتظر آهن). مون ڏٺو، هڪ درويش قسم جو سياهه ڪپڙن ۾ ملبوس شخص ڳڙهي خدا بخش ۾ مقبري ٻاهران جيئي ڀٽو ۽ بينظير زنده آهي جا نعرا هڻي رهيو هو. ڪي ماڻهو مري به جيئندا آهن ۽ ڪي ماڻهو زنده هوندي مئل هوندا آهن. اوهان کي سنڌ ۾ به اهڙا زنده پر مئل ماڻهو ملندا... اهي پنهنجي چهرن تي سياهيءَ کي پنهنجي آئيني ۾ ڏسن.

هيءَ ملڪ محترمه جي مرڊر کي هضم نه ڪري سگهندو. هيءَ ملڪ ان ڏس ۾ ڀوڳيندو. اسين تاريخ جي هن المئي کي برداشت ڪري سگهون يا نه پر قاتل به ان جو ڪيتو ڏيندا ۽ قاتل جا هٿ هميشه رت ڳاڙيندا رهندا ۽ چين جي ننڊ ڪڏهن نه ڪري سگهندا.

پوسٽ اسڪرپٽ: اردوءَ جي ڪالم نگار جاويد چوڌريءَ ڪجهه ڏينهن اڳ محترمه جي شهادت تي سنڌين لاءِ همدرديءَ جا ٻه اکر لکڻ جو فرض سرانجام ڏيندي اسٽبئلشمينٽ کي عرضداشت پيش ڪئي. عرضداشت هئي ته، سنڌين جو مطالبو تسليم ڪيو ۽ پاڪستان بچايو، کين وزارت اعظمي ڏيو ته جيئن هو ماٺ ٿي وڃن... معنيٰ اسان جو سانحو ۽ الميو فقط وزارت اعظميٰ جي ڪرسيءَ لاءِ آهي؟

واويـــلا وڻـــڪــار​

طارق عالم




واويلا وڻڪار

ماڻهو تنهنجي موت تي

رُنا زارونءَ زار"! (اياز)

کيس ڀيٽا ڏيڻ لاءِ اسان وٽ ماتم آهي، سينا ڪوبي آهي، آهون ۽ دانهون آهن، ڳوڙها آهن، پر لفظ اڄ اپاهج ٿي ويا آهن. لامحدود ڏک سان گڏ بي انتها مايوسي آهي. هڪ عظيم سياستدان، اڳواڻ، روشنيءَ ۽ اميد کي هڪ دفعو وري گوليءَ جو نشانو بنايو ويو. هڪ دفعو وري هـِـن ملڪ جي سياهه سفيد جا مالڪ (اقتدار تي قابض ٽولو) ماڻهن جي ويساهه، اُميد کي ختم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا آهن. يادڪيو ٽيهارو کن سال اڳ به هڪ اهڙو ئي ظلم ٿيو هو. ماڻهو ساڳئي نموني زارونءَ زار رُنا هئا. ٽيهارو سال کن اڳ واري نسل کي سنڌ جي ارڏي، بهادر ۽ بيباڪ سياستدان جي شهادت تحفي ۾ ملي هئي. اُن نسل جي مستقبل ۽ حوصلي ۽ اُميد کي اقتدار تي قابض غاصب ٽولي ڦاهيءَ تي چاڙهيو هو. .. توهان جي اُميد کي گولي جو نشانو بڻايو ويو هو. اسان جي اندر کي بينظير ڀٽو جي شهادت سان پروڻ ڪيو ويو. شهيدن جا لاش اسان جي ڪـُـلهن تي آهن ۽ محبوب اڳواڻن جي وڇوڙي جا الم اسانجي سينن ۾ آهن.

ٽيهارو سال اڳ جيڪي آهون، ڳوڙها ۽ اوڇنگارون شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي وڇوڙي تي هئا، اڄ سندس لاڏلي پنڪيءَ جي جدائي تي آهن. پر ٽيهارو سال اڳ ماتم ۽ احتجاج جرم هيا، آهون خاموش هيون، ماڻهو بند ڪمرن ۾ اوڇنگارون ڏيئي رهيا هئا. احتجاج جي سزا ڪوڙا ۽ جيل جي ڪال ڪوٺڙي هئي. کلي عام درد ۽ غم جي اظهار تي به پابندي هئي. ڪيترائي ماڻهو اندر ئي اندر ڪڙهندا رهيا ۽ ڪيترن ئي سر جو سانگو لاهي "جيئي ڀٽو" جو نعرو هنيو ۽ سرعام ڪوڙا کاڌا پر اهو رياستي ڏاڍ به سندن حوصلا ٽوڙي نه سگهيو هيو. شهيد ڀـُـٽي جي جدائي به بينظير ڀٽو جي وڇوڙي وانگر ماڻهن جو اندر کائي ڇڏيو هو، سندس لاش به ڄڻ گهر گهر مان نڪتو هو. اسان جو جهونو نسل هميشه سندس حڪومتي دور کي ياد ڪندي چوندو رهيو ته، "ڀٽو هجي هان ته هيءَ ملڪ الاءِ ڪٿي هجي هان". ۽ محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت واري ڪيفيت ان وقت به هئي، ماڻهو ساڳي ئي سياسي ۽ روحاني طور پاڻ کي يتيم سمجهڻ لڳا هئا. جيڪڏهن ڪٺن مرحلي ۾ پيپلز پارٽيءَ جو ورڪر ساٿ نه ڏئي ها ته هوند پارٽي موجوده صورت ۾ Surviveنه ڪري هان. پ پ پ جي جيالن پنهنجي سياسي سمجهه، جذباتي ڪمنٽمينٽ جو مظاهرو ڪندي، پارٽي سان پنهنجو ساٿ نڀايو. اهو هڪ اهڙو دور هو جڏهن پارٽيءَ جي قيادت يا ته جيل ۾ هئي يا ملڪ بدر هئي. پ پ پ شديد رياستي عتاب هيٺ هئي، انهيءَ خوني مارشل لا ۾ پارٽيءَ قيادت ۽ ورڪرن ۾ ڪو رابطو به نه هو، تنهن دور ۾ به پارٽي ورڪرن، جيالن بيگم نصرت ڀٽو ۽ بينظير جي قيادت کي ڀـُـٽي جي نشاني طور قبوليو ۽ پنهنجي حوصلي سان آمر ضياءَ جي پارٽيءَ کي ٽوڙڻ جون سڀ ڪوششون ۽ سازشون ناڪام ويون، جنهن آمر ضياءَ کي به حيران ڪري ڇڏيو.

محترمه بينظير ڀٽو جڏهن ڪال ڪوٺڙي ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀـُـٽي سان ملاقات لاءِ ويندي هئي تڏهن سندس عمر به ڪوئي ايڪويهه، ٻاويهه سال هئي. اِهو سچ آهي ته هوءَ هڪ ذهين شاگرد هئي ۽ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جي پهرين ايشين خاتون پرزيڊنٽ هئي، پر ان وقت به هوءَ پيلي رنگ جي اسپورٽس ڪار ڊرائيو ڪندي هئي، جنهن جو ڪيترا ڀيرا تيز ڊرائيونگ تي چالان به ٿي چڪو هو. هوءَ ڪتابي ڪيڙو بلڪل نه هئي، سندس آڪسفورڊ جي سهيلين مطابق بينظير ڀٽو کي مستي ڪرڻ ۽ سهيليون ٺاهڻ وڻندو هو. سندس آڪسفورڊ جا دوست ٻڌائين ٿا ته کيس پنهنجي يونيورسٽيءَ واري دور ۾ سياست سان ڪا به دلچسپي نه هئي، نه ئي وري هـُـن ڪڏهن سياست ڪرڻ جو سوچيو هو. سندس سياست ڏانهن لاڙو ان وقت ٿيو جڏهن سندس والد شهيد ذوالفقار علي ڀـُـٽي جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪيو ويو. پيلي اسپورٽس گاڏي ڊرائيو ڪندڙ پنڪي پنهنجي زندگيءَ جو بهترين دور آڪسفورڊ ۾ ئي گذاريو. ايتري قدر جڏهن 21 جون 1977ع ۾ هوءَ پنهنجي آڪسفورڊ ۾ آخري برٿ ڊي ملهائي رهي هئي ته هـُـن کي ذرو به اندازو ڪونه هيو ته سندس پيءَ ڪهڙين مشڪلاتن کي منهن ڏئي رهيو آهي پر پنجين جولاءِ 1977ع جي ڪاري رات کيس مست ڊرائيو ڪندڙ پنڪيءَ مان ڦيرائي محترمه بينظير ڀٽو بنائي ڇڏيو. اهو ئي موڙ هيو جو هوءَ آڪسفورڊ جي خوبصورت روڊن کي الوداع چيو ۽ پيلي اسپورٽس ڪار بجاءِ لاڙڪاڻي جي کيڙي جهڙن رستن تي پوليس جي ڇڪڙن جهڙين گاڏين ۾ ويهڻ تي مجبور ڪئي وئي.

مقام فيض راهه مين ڪوئي جچا ئي نهين

جو ڪوئي يار سي نڪلي تو سوئي دار چلي. (فيض)

آڪسفورڊ مان آيل پنڪي ڏاڍي جذباتي ۽ تڪڙي هئي، هوءَ ڊپلوميسيءَ کي پسند ڪندي هئي ۽ واپسيءَ بعد ملڪ جي سفارتڪار ٿيڻ پسند پئي ڪيائين. شهيد ذوالفقار علي ڀٽو کيس سندس خواهش مطابق ايڊجسٽ ڪرڻ لاءِ انتظام ڪري رهيو هو، هن کيس ان برٿ ڊي دوران لکيل خط ۾ پنڪيءَ کي انهيءَ ڳالهه جو يقين ڏياريو ته هو واپسيءَ تي کيس سندس طبيعت مطابق پوسٽ ڏيندو. ان سان گڏ هن سندس جذباتي مزاج بابت لکيو هو ته:

"The trouble is that you also have a temper and tears frickel down from your eyes as readily as they come down from my own. This is because we are the same blood and flesh."

(مسئلو اهو آهي ته ڳوڙها ۽ غصو تنهنجي اکين ۾ ايترو جلدي اچن ٿا، جيترو منهنجي اکين ۾ ڀرجن ٿا. ڇاڪاڻ ته اسان جو رت ۽ ماس ساڳيو ئي آهي.)

اهڙي تڪڙي مزاج واري پنڪي جڏهن پاڪستان پهتي ته ضياءَ سان ملاقات دوران سندس قد ڪاٺ ۽ ڳالهائڻ کان مايوس ٿي، سندس خيال مطابق، هن ضياءَ کي انتهائي سادو سودو شخص سمجهيو ٿي. ان وقت هوءَ حليي کي معيار ٺاهي ضياءَ جي مزاج کي جج ڪري رهي هئي. شهيد ذوالفقار علي ڀٽو، سندس سياسي بصيرت معلوم ڪرڻ لاءِ ساڻس شديد بحث ڪندو هو، جيئن سندس پنڪيءَ جي سياسي تربيت ٿئي. هو ملڪ جي هر خطي جي ماڻهن جي روايتن، رسمن ۽ مزاجن مطابق کيس آگاهي ڏيندو هو. ايتري قدر جو جڏهن هوءَ سرحد وڃي رهي هئي، ڀـُـٽي کيس تاڪيد ڪئي ته اتي سندس مٿي کان پوتي نه لهي، ڇاڪاڻ جو هو قدامت پسند ماڻهو آهن. مٿي تي رئو ڍڪڻ کان وٺي تقرير ڪرڻ تائين ڀٽو ئي کيس رهنمائي ڏيندو رهيو. بينظير جي سياسي سمجهه جي ڪٿ ته ان وقت ذوالفقار علي ڀـُـٽي کي ئي هئي، پر هو جڏهن ٽرين ذريعي پهريون ڀيرو عوامي مـُـهم تي نڪتي ته ماڻهن جو سمنڊ اٿلي پيو. ضياءَ جي خوني مارشل لا باوجود سندس تاريخي پذيرائي ٿي. ماڻهن جي ايتري هجوم ملڪ جي بدترين آمر ضياءَ کي خوفزده ڪري ڇڏيو. ذوالفقار علي ڀـُـٽي جي شهادت کانپوءِ پارٽيءَ قيادت پاران جڏهن نصرت ڀٽو سان گڏ بينظير کي به شريڪ چيئرپرسن ٺاهيو ويو ته ان وقت به ڪيترن ئي سينئر پارٽي اڳواڻن جن کي بينظير انڪل چوندي هئي،انهن پنهنجي قد ڪاٺ ۽ سياسي عقل جي گهٽتائي سمجهي هئي. ڪيتري جهوني قيادت کيس قبولڻ لاءِ تيار نه هئي. هو هن جذباتي ۽ ناتجربيڪار ڇوڪريءَ جي قيادت هيٺ ڪجهه وقت ته رهيا پوءِ پارٽي ڇڏي ويا. پر پ پ پ ڪارڪنن ڀـُـٽي جي نظريي ۽ سندس "خون" جو ساٿ نه ڇڏيو.

شهيد ذوالفقار علي ڀـُـٽي ماڻهن کي سياسي شعور ڏنو هو، اهو سندس ئي پورهيو هو، جنهن تي کيس جيل جي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ به ويساهه هو. هن پنڪيءَ کي چيو هو ته هوءَ عوام وٽ وڃي ۽ کين چئي ته، "توهان جو پيءَ جيل ۾ آهي ته ڇا ٿي پيو. توهان جي ماءُ ته ٻاهر آهي. مون وٽ ٽينڪ يا گن نه آهن پر مون وٽ ناقابل فتح پاور آهي، اهو آهي توهان جو ساٿ".

ضياءَ جي دور ۾، پيءَ جي ڪال ڪوٺڙي ۾ قيد ٿيڻ کان بيگم نصرت ڀٽو سان گڏ ٻاويهه سالن جي بينظير انتخابي مهم هلائي ٿي. ان مهم دوران کيس پهريون ڀيرو ماءُ جي چوڻ تي فيصل آباد ۾ عوامي هجوم کي خطاب ڪرڻو هو. بيگم نصرت کيس تقرير لکي ڏني ۽ بينظير کي اهو به سمجهايو ته، "هوءَ تقرير ڏسي نه پر اکيون ماڻهن ڏانهن کڻي ڳالهائي. ان سان گڏ پنهنجي تقرير ۾ اهڙي ڪابه ڳالهه نه ڪري جنهن سان ماڻهو مڇرجن، ڇاڪاڻ ته اسين ضياءَ کي اليڪشن ملتوي ڪرڻ جو بهانو ڏيڻ نه ٿا چاهيون." جڏهن پهريون ڀيرو فيصل آباد ۾ هوءَ تقرير ڪرڻ لاءِ اسٽيج تي آئي ته سندس ٽنگون ڏڪي رهيون هيون ۽ هوءَ ماءُ جي پاسي ٻارن جيان بيٺي هئي. ڇاڪاڻ ته آڪسفورڊ جي ڊبيٽر پنڪيءَ کي هاڻي عقلي دليلن بجاءِ جذباتي رشتن تي ڳالهائڻو هو ۽ بلاول ڀٽو وانگر هوءَ به ڳيتون ڏيئي ڳالهائي رهي هئي. جيتوڻيڪ هـُـن،آئيني سامهون ڪيترائي دفعا اها تقرير پڙهي ياد به ڪئي هئي. پر بيگم نصرت ڀٽو کيس ساڻ کڻي پنجاب جي شهر شهر، گليءَ گليءَ ڪمپين هلائي هئي. ملڪ جي عظيم پاور (عوام) سندس اهڙو ته ساٿ ڏنو جو آمر ضياءُ اُها اليڪشن ڪڏهن به نه ڪرائي سگهيو. اهو پ پ پ ڪارڪن ۽ عوام جو ئي ساٿ هو جو ان ڏڪندڙ بينظير پنهنجي للڪار سان مضبوط کان مضبوط اسٽبلشمينٽ کي لوڏي ڇڏيو. ٽيهن سالن گذرڻ جي باوجود به هو کائنس ڏڪندا ڊڄندا رهيا. ضياءَ جي باقيات، اقتدار تي قابض ٽولو، ساڻس ۽ عوام سان جنگ جاري رکي. کيس به سندس محبوب پيءُ جيان گوليءَ سان شهيد ڪيو ويو. چوويهن سالن جي "نهتي لڙڪي" هاڻي دنيا جي مڃيل اڳواڻ ٿي چڪي هئي. دوست توڙي دشمن سندس سياسي قد ڪاٺ جا هڪ جيترا حامي ٿي چڪا هئا. ملڪ جي سياسي لاهين چاڙهين، اقتدار تي قابض عوام دشمن سياسي بازيگرن سان منهن ڏيندي ڏيندي هوءَ هڪ سياستدان ٿي چـُـڪي هئي. شهيد پيءُ وانگر هوءَ به آمرن ۽ غاصبن جي هر سياسي بازيگريءَ جي چال کي چڱيءَ طرح سمجهي سياست ڪري رهي هئي. هوءَ سندس ئي سياسي پـچ تي کين هارائي رهي هئي. هن پوري ملڪ جي دانشور ۽ پڙهيل لکيل ڪلاس جي تنقيد جي باوجود اليڪشن جو بائيڪاٽ نه ڪيو، ڇاڪاڻ ته هوءَ ڄاڻي پئي ته "آمر اليڪشن ڪرائڻ لاءِ نه ايندا آهن". کين وائکو ۽ ڪمزور ڪرڻ لاءِ اليڪشن ئي بهترين طريقو آهي. اقتدار تي قابض ٽولي سان بظاهر سندس رويو نرم به هيو پر تنهن جي باوجود کين ڀلي ڀت ڄاڻ هئي عوام جهڙو ناقابل فتح پاور رکندڙ بينظير سندن ڪنٽرول ۾ ڪو نه ايندي، هڪ دفعو کيس اقتدار مليو ته هوءَ کانئن هميشه لاءِ اقتدار کسي وٺندي. ڇاڪاڻ ته هوءَ جمهوريت ۽ عوام جي سياست پئي ڪري. هـِـن ملڪ تي قابض ٽولي جي حڪمرانيءَ لاءِ هوءَ اصل خطرو هئي، جنهن ڪري غاصبن هڪ دفعو ساڳي غلطي ورجائي ۽ شهيد ڀـُـٽي جيان هنن بينظير کي به شهيد ڪري ڇڏيو. اسان توهان جي گهرن ۾ تڏو وڇايو ويو پر هاڻي فرق اهو هو جو ماڻهو بند ڪمرن ۾ سڏڪا نه پر روڊن تي اوڇنگارون ڏئي رهيا هئا، هو جيلن ۾ قيد نه پئي ٿيا پر سندن غصي جيلن جي اونچين ديوارن کي به ٽوڙي ڇڏيو. تنها هٿين خالي ماڻهن جي ڪاوڙ ۽ ڏک جو جوالا مکي ٿي ڦاٽو، هٿين خالي ماڻهو پوليس وارن کي ڊڪائي رهيا هئا. ان وقت ڀـُـٽي جي نالي وٺڻ تي ڪال ڪوٺڙين ۾ قيد ڪيو ويندو هو پر هاڻي هر ماڻهو پارٽي جهنڊو کڻي گهمڻ کي ئي جان جو پروانو سمجهن پيا. هر گاڏيءَ تي پ پ پ جو جهنڊو هڻي روڊ تي گهمي سگهجي ٿو. هنن بينظير ڀٽو کي شهيد ڪري اصل ۾ کيس صدين جي زندگي ڏئي ڇڏي آهي. ايتري قدر جو ضياءَ باقيات به مڪر وچان سوڳ جو اعلان ڪري رهي آهي، وزيراعظم هائوس کان لال حويلي تائين غائبانه جنازه نماز ٿي رهي آهي، قرآن خواني ٿي رهي آهي. اها محترمه بينظير ڀٽو جي فتح آهي جو اسٽئبلشمينٽ ايتري ڪمزور ٿي چڪي آهي. اهو محترمه جي ٽيهن سالن جي عوامي سياست جو به ڦل هـُـيو. سندس چاهيندڙن ضياءَ باقيات کي گوڏا کوڙڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. ان سان گڏ اِهو انهيءَ عوامي اعتماد ۽ پيار جو به نتيجو آهي جو پوري دنيا سندس وڇوڙي تي سوڳوار آهي.

اِهو ارڙهين آڪٽوبر جو عوامي سيلاب ئي هيو جنهن پوري دنيا جي سيٽلائيٽ چئنلن جا رُخ ڪراچي ڏانهن موڙي ڇڏيا هئا. شايد ئي پوري دنيا جي گولي تي ڪنهن اڳواڻ جي آجيان لاءِ ماڻهو اچي ديوانا وار رقص ڪندي، ايتري تعداد ۾ پهتا هجن. عوام جي انهيءَ سمنڊ اقتدار جي ايوانن کي ايترو ته ڊيڄاري ڇڏيو جو ان ڊپ مان آپگهاتي بم انهن رقص ڪندڙ بيگناهه ماڻهن تي ڦاڙيو ويو. ڪجهه ڪلاڪن جي خوشيءَ کان پوءِ رقص ڪندڙ پير ڌڙن کان ڌار هئا، نعرن بجاءِ دانهون هيون. انهيءَ سانحي جي باوجود ديوانا جمع ٿيندا رهيا. هر جلسي ۾ هزارين ماڻهن جا هجوم گڏ ٿيندا رهيا. پي پي پي جي لاءِ حڪمران اشرافيه جي هر سازش ٿي، ضياءَ باقيات جا بم بينظير ڀٽو لاءِ سندس عشق کي ختم نه ڪري سگهيا ته هڪ دفعو وري هنن عوام جي پاور کي "گن ۽ بم" سان ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پر هن عظيم سانحي کان پوءِ جنهن طريقي سان پي پي پي ورڪرن توڙي ليڊرن متحد ٿي اهم فيصلا ڪيا آهن، انهن يقينن کين بوکلائي ڇڏيو آهي. پارٽي ڪمال دانشمنديءَ جو مظاهرو ڪري ٽن ڏينهن اندر ٻه اهم فيصلا ڪري مخالفن جون وايون بتال ڪري ڇڏيون آهن. ڪيترن ئي سگريٽي، اوطاقي ۽ الڪوهلڪ دانشورن کي ان فيصلي سان اختلاف هوندو ته پارٽي کي ذاتي جاگير نه سمجهڻ يا چونڊن ۾ حصو وٺڻ، بي معنيٰ لڳي پر اصل حقيقت اِها آهي ته ننڍي کنڊ جي سياسي ڪلچر ۾ خانداني ورثو عوام وٽ وڏي اهميت رکندڙ آهي. پارٽيءَ جو ووٽر توڙي ورڪر به انهيءَ ڪلچر جو حصو آهي. ٻيو ته ڀٽي خاندان جي legacyکي ڀيٽا ڏيڻ جو اهو ئي بهترين طريقو آهي. هڪ اعتراض اسان توهان جهڙن پڙهيل لکيل شاؤنسٽن کي اِهو به آهي ته محترمه جي ٻارن پنهنجي نالي پويان "ڀٽو" لڳائڻ جو فيصلو ڇو ڪيو آهي؟ بينظير ڀٽو جي عظمت تي ان جي ٻارن کي به حق آهي. جيڪڏهن هو پنهنجي ماءُ جي محبتن کي مڃتا ڏيندي پنهنجي نالي پويان سندس نالو لڳائڻ جو فيصلو ڪيو آهي ته اُن کي واکائڻ گهرجي. آخرڪار ماءُ ٻارن کي جنمي ۽ پالي ٿي، هوءَ ٻارن جي شناخت جو پهريون حوالو هجڻ گهرجي، تنهن ڪري اسين سمجهون ٿا ته رڳو بلاول يا بينظير جا ٻار ئي نه پر سڀني ٻارن کي ماءُ جي شناخت کي به پنهنجي نالي جو حصو ٺاهي سندس محبت کي مڃتا ڏيڻ کپي. جيتري قدر "آصف" جو سوال آهي ته هو شهيد بينظير ڀٽو جو وَرُ آهي ۽ هـُـن زندگيءَ جا ويهه سال بينظير ڀٽو سان گڏ گذاريا آهن. ننڍي کنڊ جي روايتن مطابق ان کان پهرين به بنگلاديش ۾ خالده ضياءَ ۽ نصرت ڀٽو جهڙيون غير سياسي عورتون پنهنجي گهروارن کان پوءِ پارٽي ليڊ ڪري چڪيون آهن ته آصف جي اڳواڻي تي تنقيد ڇو آهي؟ بنگلاديش ۽ پاڪستان کي ڇڏيو پر دنيا جي وڏي ۾ وڏي جمهوريت انڊيا ّ به ساڳي روايت رهي آهي. راجيو گانڌي، نهرو جو ڏهٽو هـُـيو، سندس وفات کان پوءَ پارٽي جون واڳون سندس بيواهه سونيا گانڌيءَ کي سنڀالڻيون پئجي ويون، جيڪا اٽالين پڻ آهي. جنهن ملڪ ۾ سٺ سالن کان جمهوري ڪلچر آهي جيڪڏهن انهن ملڪن ۾ به خانداني ڪرزما (chrisma) جي ضرورت آهي ته پوءِ طويل آمريت هيٺ رهندڙ پاڪستان ۾ اهڙن قدرن جي گهر غير ضروري آهي. عملي سياست جا رمز پنهنجا ئي ٿين ٿا. جيڪڏهن پارٽي ورڪرن ۽ ووٽرن کي ڀٽي جي نالي سان اُنسيت، عشق آهي، محبت آهي ته پوءِ سگريٽي، اوطاقي ۽ الڪوحلڪ دانشورن کي پنهنجا رايا پنهنجي ڊرائينگ روم سياست ۽ حلقه احباب تائين ئي محدود رکڻ گهرجن.

پي پي پي کي انهيءَ ڪرائيسز (بحران) مان نڪرڻ لاءِ وقت ڏيڻ گهرجي. پارٽيءَ جي نئين قيادت کان بينظير جي سياسي بصيرت جي اُميد نه ڪرڻ گهرجي، نه ئي ان کي بينظير ڀٽو سان ڀيٽڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته محترمه بينظير ڀٽو پويان ٽيهن سالن جو تجربو، ذوالفقار علي ڀٽي جهڙي ذهين، بهادر اڳواڻ جي سياسي تربيت هئي. پر انهن ٻنهي ڳالهين سان گڏ ماڻهن جي بيپناهه محبت ۽ پارٽي ورڪر جي سياسي سمجهه به هئي. اڄ به پارٽي ورڪر پنهنجي پوري سچائي سان پارٽيءَ سان گڏ بيٺو آهي، جيڪو پارٽيءَ جو عظيم سرمايو آهي. لياريءَ جي عام عورت چئي ٿي ته، "ڀٽي کي سياست جي ڏوهه ۾ شهيد ڪرايو ويو ته محترمه کي جمهوريت جي ڏوهه ۾ شهيد ڪيو ويو آهي پر اسان سندس مشن جاري رکنداسين". جنهن پارٽيءَ ۾ اهڙا باشعور ڪارڪن هجن، جنهن پارٽيءَ سان عوام جي طاقت هجي، ان پارٽيءَ مان اسان کي مايوس نه ٿيڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته پيپلز پارٽيءَ جو روح جيڪڏهن محترمه بينظير ڀٽو هـُـئي ته شهيد محترمه جي سگهه به پ پ پ ئي هـُـئي.

ادي!​

محمود مغل



ادي!

ڳڙهي خدابخش جي نرم مٽيءَ جي تهن ۾، گلابن سان ڍڪيل آخري مرقد ۾، بابا جو ڀاڪر ڪيئن لڳي ٿو؟...اهو عظيم الشان پيءُ، جنهن کي اڻٽيهه سال اڳ، جدائيءَ جي گهڙيءَ ۾ تون ڇُهي به ڪو نه سگهي هئينءَ. هنن گهڙين ۾ هن توکي ڪيئن نه ديوانن وانگر ڇاتيءَ سان لڳايو آهي. اهو عالمي مرتبت، قائد، جيڪو سياسي بصيرت ته کڻي ڪمال رکندڙ هو، پر گڏو گڏ هڪ والد به ته ڀرپور هئو، تنهن لاءِ توکي ڇڏڻ ۽ وري واپس ورائڻ جو تجربو ڪيڏو نه ڪمال هوندو.

ادي!

تو جهڙي عالمي وجود کي ”تون“ چئي مخاطب ٿيڻ اڻ سونهون لڳي ٿو، جتي سڀ ”محترمه“ کان گهٽ نه ٿا ڳالهائين، ۽ توهان چوندي به سندن همٿون هر هر ميڙاڪا ڪن ٿيون، اتي هي پاڳل، چريو، نادان ننڍو ڀاءُ ڪيئن هجت مان ”تون“ ٿو چوي...پر خالي هي اڪيلو ناهي، اهڙا هزارين ڀائر اها هُجت ساڻ کڻي هلن ٿا...ڇاڪاڻ ته هنن کي محبتن جو اهو معراج تو ڏنو آهي ۽ ائين، ان انداز ۾ موڪلائي ته تو اڃان به سڀني کي وڌيڪ ويجهو ڪري ڇڏيو آهي.

اڃان وڌيڪ ڳالهين ڪرڻ کان پهرين، اهو چوڻ بنهه اهم آهي ته، ”انا وانااليه راجعون...“ ڌڻي جل شانه جي فيصلي کي قبول ڪرڻو آهي. تون رخصت ٿي چُڪي آهين ۽ ٻين کي يقينن پنهنجي پنهنجي واري تي هي جهان ڇڏڻو آهي...مٽيءَ جي هر پنوڙي کي آخر به ته مٽيءَ سان ملڻو ئي آهي. دنيا، خساري جي جاءِ آهي ڀيڻ...هي ته بس پوک ئي پوکڻي آهي. لڻڻ جو جهان ته ٻيو آهي. اها ڳالهه تمام گهٽ ماڻهن کي سمجهه ۾ اچي ٿي ۽ وري جن کي سمجهه ۾ اچي ٿي، انهن کي اهو سڀ سمجهندي سمجهندي ورهيه لڳي وڃن ٿا. تنهنجو والد محترم، ”قائد عوام“ هڪ ذهين ترين وجود هو، ان راز کان هو واقف هو ۽ هاڻي سمجهه اچي ٿي ته پنهنجي مختصر ساٿ ۾ هن توکي به خوب سمجهاڻيون ڏنيون. تڏهن ته اوهان ٻئي، سدائين رهندڙ واري ”دارالبقا“ لاءِ ايتري تياري ڪئي، ايترو ڪجهه پوکيو، اهو سڄو ثمر ڪٺو ڪيو، جيڪو اوهان کي ٻئي جهان ۾ ڀرپور نموني ڪم اچي...

اسان جهڙا، الاءِ ڪيترا وجود ڀيڻ، انهن سڀني مرحلن کان ناآشنا هوندا آهن، جن کي ”سياست“ چئبو آهي. ذاتي طور تي هنن سٽن ۾ اهو اقرار ڪرڻ گهران ٿو ته سياست، جو ”سين“ سمجهڻ به بي انتها ڏکيو ٿو لڳي، نه ڪڏهن ڪو جلسو جلوس ڏٺو آهي، نه ڪو ميلو ٺيلو، سچ اهو ئي آهي ۽ جيڪو به پڙهندو سو کلندو ضرور...پر ڳالهه ته آهي نه...هاڻي جنهن ماڻهوءَ، ڪڏهن ڪو سياسي پليٽ فارم نه ڏٺو هجي، جنهن کي ڪنهن نعري وغيره جي سُڌ نه هجي، تنهن کي اها حسرت هجي ته ڪيئن به ڪري ”شهيد ڀٽي“ جي تصوير ضرور هٿ ڪجي...اها تصوير، جيڪا ساهه سان سانڍي رکجي...جيڪڏهن لائبريري هجي ته اتي ڪنهن روشن جاري ۾، ڪتابن جيان، دنيا جهان جي هر ڪنڊ ڪڙڇ کان واقف ڪندڙ ”ڀُٽو“ ضرور موجود هجي...ڀٽو، جيڪو هن ملڪ جي اڻ پڙهيل عوام لاءِ هڪ کليل ڪتاب هو. اهو نوجوان نسل، جيڪو تنهنجي آواز جي گونج ۾ وڏو ٿيو آهي، شايد اهو نه ٿو ڄاڻي ته ڪتابي طور تي اڻ پڙهيلن، ننڍي حيثيت وارن ماڻهن ۽ عام عوام وٽ سمجهه جو جيڪو درياءُ هاڻي بند آهي، اهو ”ڪُوزو“ کين ذوالفقار علي ڀٽو ڏئي ويو هو...اهو ئي ڀٽو، جنهن پنهنجي پٺيان توکي، ان راهه جي اڙانگي سفر لاءِ چونڊيو هو.

اڻٽيهه سال پهرين ڏانهن ورون ٿا ادي، سکئي ستابي ٺاهيندڙ ملڪ جي چونڊيل وزير اعظم کي، جڏهن رات وگهي جهان مان رخصت ڪيو ويو هو ۽ گهٽين ماٺ جي چادر پهري هئي ته سڏڪا، سينن ۾ جڪڙجي ويا هئا. هاڻي، جڏهن ڪنڊ ڪڙڇ ڍڪرون ٿي ڏئي ته لڳي ٿو ته اهو غم به تازو ٿي نڪتو آهي. وسايل چلهين جا ٽانڊا، ڄڻ وچ واري عرصي ۾ ٻريا ئي ڪونهن. انهن مٿان وقت جي اڇلايل پاڻيءَ، رڳو درد جا دونهان ڪڍيا آهن. انهن دونهن وري، اکين جي آلاڻ کي جاڳايو آهي، اڻٽيهن سالن ۾ نيڻ کِليا گهٽ آهن، رت گهڻو رُنا آهن...

هنن ساعتن ۾، توسان گفتگو ڪندي، ادي...قلم بار بار بيهجي ٿو وڃي...دماغ خالي ٿو لڳي، بي ربط شيون، ڄڻ تال ڪڍنديون هجن...سڀ سمجهه ۾ اچي ٿو...اهو به ڄاڻان ٿو ته مئي سان مرندو ڪو به ناهي...اها ”بک“ جيڪا ڪجهه دير لاءِ جهيڻي ٿي آهي وري لڳي ويندي...ڪارجهان وري شروع ٿي ويندو. هل هنگاما، نعرا شارا، شاديون مراديون، سڀ وري ٿي ويندا، نه هوندينءَ ته تون...۽ اها به ڄاڻ اٿم ته تنهنجيءَ غير حاضري ۾ يقينن ڪنهن نه ڪنهن تي اها سڄي ذميواري به اچي ويندي، هاڻي اهو اها نڀائي سگهي يا نه، اها ٻي ڳالهه آهي...پر اها پڪ ته هرڪو رکي ٿو ته اهو بينظير ٿي نه سگهندو...

حياتيءَ ۾ هڪڙي ڳالهه ڏاڍي عجيب آهي ادي....ڪنهن وڏي، گهاٽي وڻ جي ڇانءَ، هيٺان ننڍا ٻوٽا نسري ناهن سگهندا...هاڻي انهن لاءِ سبب کڻي ڪهڙو به هجي، اهو سڀ ائين ئي ٿئي ٿو، پر هڪ وڏي پيءُ جي ڇانءَ هيٺان، تنهنجي وجود جي ٻوٽي پاڻ ڪمال جو سنڀاليو...ايتري حد تائين جو ان قدآور وڻ جي ڪپجڻ کان پوءِ تو وري پاڙون مضبوط ڪيون ۽ پنهنجو قد اونچو ڪيو...جيڪڏهن تنهنجي وجود جو وڻ قبله والد جي وڻ کان مٿي ٿي نه سگهيو ته به، ان جي لڳ ڀڳ ته پڳو آهي ادي...هاڻي اهو سڀ ته سياسي تجزيه نگار ئي سمجهي سگهن ٿا، هيءَ ته هڪ عام ماڻهوءَ جي سوچ آهي.

شهادت کان ڪجهه ڏينهن پهرين، ڪراچيءَ جي هوائي اڏي تي ڪي ٽي اين سان ڳالهائيندي تو چيو هو، ”مون کي وڏي خوشي آهي ته اڄ مان پنهنجي ڌرتيءَ تي لٿي آهيان...“ ته اهو سڀ ٻڌندي، تنهنجي ٻهڪندڙ مُکَ ساڻ، ٻيا به هزارين چهرا، مهڪي اٿيا هئا...تو مرڪيو پئي ته عوام ٽڙيو پئي...ڪنهن کي به اهو اندازو ڪو نه هو ته گلابي مک کي، ڪجهه ئي ڏينهن ۾ گلابن جي ڍير هيٺان آرامي ٿيڻو آهي. پنهنجي والد جي لاڏلي ”پنڪي“ ائين خوشبو بڻجي ويندي...پر ڇاڪاڻ ته ازل ابد جي ڪتاب ۾ سڀ اڳ ۾ ئي لکيل هوندو آهي. اهو سڀ ائين ٿيڻو هو...هڪ عاشق پيءُ، ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ ڪيترو انتظار ڪري ها...

لاهور جي عدالت ۾، پنهنجي آخري تاريخي بيان جي آخر ۾، مرحوم ذوالفقار علي ڀٽو شهيد، هڪ سٽ چئي هئي...جيڪا هر هر ڪنن ۾ گونجي ٿي...ڀٽي صاحب، عدالت کي مخاطب ٿيندي چيو هو، ”دردان دي ماري، دلڙي عليل اي..“ اڄ، وقت کي مخاطب ٿيندي اها ئي سٽ سمجهه ۾ اچي ٿي.

اسان جهڙن مجهولن کان ناراض نه ٿجانءِ ادي...اسين بيوقوف، سڪو رائج الوقت نه ٿا ڄاڻون...اهي ڦنڌ ڦير اسان کي نه ٿا اچن ڀيڻ...اسان جو نه ڪنهن سان مخالفت جو حساب آهي، نه موافقت جو تعلق....اسان کي ته بس اها خبر آهي ته جيئن سڳين ڀينرن جو ڏک سينو جڪڙيندو آهي، ائين ئي تنهنجي جدائيءَ جو غم به وڪوڙي ويو آهي. اڄ دل چوي ٿي ته ادي، ادڙي، جيجل، امڙ، آئي، دادا ۽ اهي سڀ خطاب جيڪي گهرن ۾ ڀينرن کي ڏنا ويندا آهن، تنهنجي نانءُ ڪجن ۽ جيئن ڀينرن جي رخصت ٿيڻ تي، سندن هٿ وٺندڙن کي وينتي ڪبي آهي ته، ”سائين....ڏاڍي لاڏ سان پاليل آهي اسان جي نياڻي...ان جي پارت اٿوَ...ائين ئي ڌڻيءَ مٺي کي عرض ڪجي ته رب پاڪ، کيس بهتر کان بهتر جاءِ ڏجانءِ...سندس پورهيو قبول ڪجانءِ ۽ کيس جنت الفردوس جي عاليشان باغن ۾ رکجانءِ...هوءَ گلابي آهي ۽ گلابن ۾ ئي سندس جاءِ سونهين ٿي...منهنجا رب تون مالڪ آهين ۽ اهو سڀ ته تون بهتر ڄاڻين ٿو. اسان جو عرض قبول ڪجانءِ. آمين.

 

جواب: ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )ڪالم- خاڪا - تاثر

جي ويا پهرئين پُور، آهيان گهورِي تن جي!​

طارق عالم


پُر هجوم چوڪ تان واپس ورندي، يقين ۾ نه ايندڙ جملو ٻڌم:

”چون ٿا بينظير کي گولي لڳي آهي....!!“

ڪجهه گهڙين لاءِ سماعت تي گهري ماٺ ڇانئجي وئي. نظر ايندڙ سمورو منظر اسٽاپ فريم ٿي ويو. ماڻهو، گاڏيون، فضا ۽ آسمانن ۾ اڏامندڙ پکي ۽ پوءِ ڄڻ ڪنهن گهري ماٺ ۾ گولي هلائي ۽ نفيس گلدان سميت گلدان ۾ سجايل سمورا گل پنکڙيون ٿي، هر طرف هوا ۾ وکري اڏامڻ لڳا.

دل ڀڳي يا بسنت رُت پهتي،

ٿي لهو رنگ ريگذار آهي.

مان بلٽ پروف ٽويوٽا جي سن روف ۾ سدا ٻهڪندڙ چهري ۽ چوگرد بيٺل عوام جي پرجوش نعرن جي جواب ۾ امام ضامن ٻڌل همتون ٻيڻيون ڪندڙ ٻانهن کي، آخري ڀيرو فضا ۾ بلند ٿيندي ۽ هميشه لاءِ سن روف ۾ غائب ٿيندي ڏٺو.

ماحول ۾ هڪ اڻ لکو خوف ۽ اضطراب پيدا ٿيو. کن پلڪ ۾ سامهون نظر ايندڙ شيل پيٽرول پمپ جون بتيون اجهامي ويون. دڪانن جا شٽر بند ٿيڻ لڳا. روڊن تان ٽريفڪ غائب ٿيڻ لڳي. هر شخص غير محفوظ ٿي وڃڻ واري احساس هيٺ محفوظ هنڌ جو رخ رکيو. گهر ڏانهن واپسيءَ تي گهرن مٿان، چونڪن تي ۽ بجليءَ جي پولز تي پيپلز پارٽي جو ٽه رنگو ڪنهن گهريءَ سوچ ۾ گم سم نظر آيم. وڏن وڏن هورڊنگز تي لڳل سنڌ راڻيءَ جا پراميد پورٽريٽس ڏسندو، پنهنجي جڏي جيءَ کي آٿت ڏيندو، گهر واري روڊ ڏانهن مڙيس ته ٽوليون ڪري بيٺل نوجوانن، اڌڙوٽ ۽ ٻڍن جي چهرن تي هڪ ئي مهل شديد رنج ۽ ڪاوڙ جا مليل جليل رنگ ڏسي، هر شئي کي پنهنجي محور تان هٽيل محسوس ڪيم. گهر پهتم ته رضيه کي ٽي وي آڏو پنڊ پهڻ ٿيل ڏٺم ۽ سندس ٻنهي پاسي ويٺل ٻارڙن کي حيران ۽ وائڙو. ٽي وي تي ڪربلا جا منظر هئا. روح کي ڇيتيون ڪندڙ انهن بدلجندڙ منظرن مان ڪنهن ۾ اسپتال ٻاهران ڪا بهتر خبر ٻڌڻ جي اميد سانڍيل هجوم آڏو سينيٽر بابر اعواڻ ظاهر ٿئي ٿو ۽ مشڪل سان اچاري ٿو:”هماري محترمه وفات پا.....“ ۽ سڏڪي ۾ سڀ ڪجهه ڌڏي وڃي ٿو.

اهو سڀ ڪجهه ڏسي، منهنجو ڪاڪڙو سڪي وڃي ٿو ۽ حواس جواب ڏيڻ لڳن ٿا. اوچتو آڏو رکيل موبائيل وائبريٽ ڪري ٿي، ڏڪندڙ هٿن سان ميسيج پڙهان ٿو. رومن انگلش ۾ لکيل آهي”ڀائو طارق، اسان سنڌي نڌڻڪا ٿي وياسين.“ مون کي لڳي ٿو، منهنجو نروس بريڪ ڊائون ٿي ويندو. ڇرڪ ڀري اٿي دوائن جي خاني مان ”زينڪس“ کڻي، ذري گهٽ رڙ رڪيان ٿو:”مون کي پاڻي ته ڏيو...“ رضيه ڊوڙي پاڻي کڻي اچي ٿي. هڪ ئي ڍڪ ۾ سمورو گلاس پي وڃان ٿو، پر اڃ پوءِ به رهجي وڃي ٿي. رضيه بيڊ روم ۾ وڃي قرآن شريف جو ورد ڪرڻ لڳي ٿي ۽ ايس ايم ايس موبائيل تي اٿلي پون ٿا:

سِرُ سَرچو ساڻيهه سان، مٽيءَ سان ماٿو،

ڪونهي تنهن ڪاٿو، اوچو آهي اڀ کان.

***

ظلم پهر ظلم هي، بڙهتا هي تو مٽ جاتا هي

خون پهر خون هي، ٽپڪي گا تو جم جائيگا

مظهر ابڙو، اياز مهيسر، حبدار سولنگي، اياز گل، سميع بلوچ، سوڀيا ڪئلاش، رخسانا بلوچ، قاضي منظر، ذوالفقار هاليپوٽو، محمد صديق منگيو، امر اقبال، محمد علي قادري، شبانا قريشي ۽ اڻ سڃاتل نمبرن جا آيل ايس ايم ايس. گهر کان ٻاهر نڪري آيو آهيان، سمجهه ۾ ڪجهه به نٿو اچي. سڄي پرٿوي لاٽونءَ جيان گهوماٽيون کائي رهي آهي. گهر ٻاهران ميدان اوندهه ۾ ٻڏل آهي. موبائيل جي وائيبريشن تي، آن ڪري ڪن تي رکان ٿو. هوءَ لاهور مان پنهنجي يانڪيز جهڙي اڻ چٽي ۽ ڏک ۾ ورتل لهجي ۾ چوي ٿي”خبر ٻڌوَ...!؟“

مان ڳالهائڻ لاءِ چپ کوليان ٿو ته امالڪ سڏڪو ڇڏائجي وڃي ٿو ۽ روئندي، سڏڪندي، ميدان ۾ ويهي رهان ٿو. اوڪڙ ويٺي منهنجو جسم سڏڪن سبب ڌڏي رهيو آهي. هوءَ مون کي پرچائڻ جي جستجو ۾ پاڻ به روئڻ لڳي ٿي ۽ مان ڪنبندڙ آواز ۾ چوڻ لڳان ٿو:”ضدي...سفاڪ، جنوني قاتل...هن ديس جي سورنهن ڪروڙ عوام جي سيني ۾ پنهنجيءَ هوڏ جي سنگين کپائي ڇڏي... اڄ سڄو ديس ڪاوڙ ۽ ڏک سبب ڪٺل پکيءَ وانگر ڦٿڪي رهيو آهي.“

هوءَ لڙڪن هاڻي لهجي ۾ چئي ٿي”امان جي حالت ٺيڪ ناهي، گهر ۾ ماتم ڇانئجي ويو آهي. عمران پنهنجي ٻارڙن جي وچ ۾ زار و قطار روئي پيو.“ ۽ هوءَ پاڻ به روئڻ لڳي ٿي.

لاڙڪاڻي جي دڙي محلي مان پندرهن سال اڳ لاهور جي لاله زار لڏي ويل هن پنجابي ڪٽنب جي سمورن ٻارن جي اورَ دڙي محلي ۾ پوريل آهي. پارٽيشن ۾ پنجاب مان لڏي لاڙڪاڻي ۾ اچي آباد ٿيل هن خاندان جي گهر ڌياڻي پنهنجي مڙس جي جماعت اسلاميءَ جي همدرد هجڻ باوجود 1971ع ۾ بيگم نصرت ڀٽو جي اهم ورڪرز مسز عبدالرزاق سومرو، بيگم اشرف عباسي ۽ مسز ايس ڪي خان سان گڏ اليڪشن جي هر ڪارنر ميٽنگ ۽ جلسن ۾ حصو ورتو. مسز سلطان مغل، جيڪا اڄ هن دردناڪ خبر ٻڌڻ سان هڪ ڀيرو ٻيهر جهري پئي آهي. سندن گهر ۾ هر طرف لڙڪ ۽ سڏڪا آهن. اڄوڪي رات لاڙڪاڻي جي دڙي محلي ۽ لاهور جي ٺوڪر نياز بيگ جي لاله زار سوسائٽي جي گهرن مٿان شامِ غريبان وانگر ڇانئجي وئي آهي.

اوچتو فضا نعرن سان گونجڻ لڳي ٿي ۽ ٽائرن جلڻ جي بُوءِ سان گڏ اوري پري کان فائرنگ جا آواز گونجڻ لڳن ٿا. ڀرپاسي کان ايڪڙ ٻيڪڙ لنگهي ويندڙ پاڇا، هر آواز کان بي نياز هڪ ئي درد ۾ مبتلا، ٿڙندا ٿاٻڙندا، وڃايل وڃايل اچ وڃ ڪندا رهن ٿا. بيڊ روم مان رضيه جو قرآن پاڪ جو ورد، درد ۾ وڌيڪ تقدس پيدا ڪرڻ لڳي ٿو. ٽي وي اسڪرين تي شهيدِ جمهوريت ۽ سنڌ راڻي جي جسدِ خاڪي کي هڪ تابوت ۾ بند هزارن هٿن جي لهرن تي ڪنهن لوڪ ڪهاڻيءَ جي تصوراتي پکيءَ جيان اڏامندي ڏسڻ لڳان ٿو. هيءَ بينظير آهي، شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي نياڻي، جنهن جو وجود موهن جي دڙي جي مٽيءَ مان ڳوهيل آهي. ڪير ٿو چوي هي تابوت آهي! هيءَ ته سنڌ جي هزارن سالن جي تاريخ جو تسلسل آهي، جيڪو اڄ عوام جي هٿن ۾ اونچو کڄيل آهي. هن تابوت ۾ وفاق جي مضبوط علامت کي هميشه هميشه لاءِ گهري ننڊ سمهاريو ويو آهي. جنهن ڪجهه گهڙيون اڳ به ملڪ جي مظلوم عوام سان گڏجي جيئڻ مرڻ جو عهد ڪيو هو. گوليون هليون ۽ زنجير ٽٽي پئي...! ۽ هاڻي هو لياقت باغ جي ٻاهران تيز ڌار پاڻيءَ جي ڦوهاري سان سڀ ڪجهه ميساري رهيا آهن ۽ اسان بيوسي مان ڏسي رهيا آهيون.

مين ڪس ڪي هاٿ پي اپنا لهو تلاش ڪرون

تمام شهر ني پَهني هوئي هين دستاني.

سموري ملڪ کي اڌرنگ ٿي پيو آهي. گهرن تي الم جي گهري شام ڇانيل آهي. سنڌ جي روڊن، رستن ۽ ڳلين ۾ راڪاس گهمي ويو آهي. جيڪا شئي جتي آهي، سا اتي ڄمي وئي آهي. هي ڪهڙي نه المناڪ گهڙي آهي، جنهن سنڌ کي سائبيريا بڻائي ڇڏيو آهي. سڀ ڪجهه درد جي برف ۾ دفن ٿي ويو آهي. محترمه بينظير ڀٽو شهيد جو تابوت چڪ لاله ايئر پورٽ تان موهن جي دڙي جي ايئر پورٽ تي آندو وڃي ٿو ته مها ڪوي شيخ اياز ڀٽ شاهه تان پيرين اگهاڙو اٿي اچي سندس تابوت تي پنهنجا ٻئي هٿ رکي ٿو ڇڏي ۽ اکيون پوري جهونگاري ٿو:

گيت به مون وٽ تنهنجا ماتا،

بيت به تنهنجا ڀانيان

تنهنجي مٽيءَ منجهه ملان جي، آءٌ امرتا پايان

سنڌ ديس جي ڌرتي توتي، پنهنجو سيس نمايان،

مٽي ماٿي لايان...

شهيد بينظير ڀٽو پنهنجي ڪتاب ”ڊاٽر آف ايسٽ“ ۾ هڪ هنڌ لکيو آهي:”بابا جڏهن مون کي اعليٰ تعليم پرائڻ لاءِ انگلينڊ پئي موڪليو ته سڀ کان پهرين نئين ديري جي اباڻي قبرستان ۾ وٺي آيو ۽ چيو هئائين:”پنڪي! ڏس هي اسان جو اباڻو قبرستان آهي. هن جي مٽيءَ ۾ اسان جي وڏڙن جون هڏڙيون پوريل آهن. تون ڪٿي به وڃين، پر اهو بلڪل نه وسارجانءِ ته توکي آخر هتي موٽي اچڻو آهي.“ ۽ اي عظيم انسان! اڄ تنهنجي پياري ڌيءُ، اسان جي ڀيڻ ۽ سنڌ راڻي توسان ڪيل واعدي کي پاڙڻ لاءِ نئين ديري موٽي رهي آهي. هي به ڪهڙو نه عجيب سال آهي، جنهن ۾ محرم اچڻ کان اڳ ماتمي قافلن جو رخ نئين ديري طرف ٿي ويو آهي. سنڌ جي هر گهٽي ماتم ڪدو بڻيل آهي. نوجوان، ٻڍا، ٻار، عورتون سڀ سينه ڪوبي ڪري رهيا آهن. اڇن برقعن ۽ اڌوراڻين پوتين جي پلئن سان لڙڪ اگهڻ جي باوجود رڪجن نٿا. غم زده قافلا پيرين اگهاڙن ٽولين جي صورت نئين ديري پهچن پيا. اڄ سمورا قطب نما پنهنجي معنيٰ وڃائي چڪا آهن.

هجوم ماڻهن جي سمنڊ ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو. مون کي اوريانا فلاسي جو پانا گولس تي لکيل ناول A Man جو پهريون منظر ياد اچي ٿو. منهنجي ذهن ۾ ياسر عرفات جي آخري سفر جا منظر تري اچن ٿا. سڄي دنيا جي پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا جون نگاهون ۽ ڪئميرائن جا اپرچر هڪ نُڪتي تي مرڪوز آهن. شهيد عوام جي نياڻي پنهنجي بابا سائين جي ڀر ۾ وڃي آرامي ٿئي ٿي. سج لٿي، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي اڱڻ ۾ شاهه جا فقير ماتمي لباس ۾ دنبوري تي ڌڪ هڻي رهيا آهن:

جان جان هئي جيئري، ورچي نه ويٺي

وڃي ڀونءِ پيٺي، ساريندي کي سڄڻين.

بيت جا ورلاپ سنڌ جون سرحدون ڪراس ڪندا، سموري ڪائنات تي ڇانئجي رهيا آهن. شاهه لطيف مونن ۾ منهن هڻي، خبر ناهي ته ڇا سوچي رهيو آهي. منصور حلاج، بلاول کي ڀاڪر ۾ ڀري سندس مٿي تي سرخ چمي ڏيئي، ڀر ۾ ويهي رهي ٿو. وائيٽ هائوس کان وٺي سموريءَ دنيا جي ڪائونسل خانن ۾ شهيد جمهوريت محترمه بينظير ڀٽو جي فريم ٿيل تصوير آڏو رکيل بڪ تي دنيا جا صدر، دانشور ۽ سياستدان لڙڪن سان تعزيتي نوٽ لکي رهيا آهن. ذوالفقار علي ڀٽو جنرل ضياءَ کي ڏسي مرڪي رهيو آهي ۽ منهنجي موبائيل تي وائبريشن ٿئي ٿي. مان ايس ايم ايس کولي پڙهان ٿو. اياز مهيسر لکيو آهي.

”امريڪا ۽ آفريڪا سميت مظلوم خطن کي آمريتن ۽ بيٺڪي نظام جي باقياتن تباهه ڪري ڇڏيو آهي. انهن اسان جا ادارا تباهه ڪري ڇڏيا آهن. انهن ماڻهو وڙهائي هڪ ٻئي سان جانورن جهڙو ورتاءُ رکڻ جهڙو ماحول پيدا ڪري ويساهه گهاتيون ڪيون آهن؟“

 

جواب: ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )ڪالم- خاڪا - تاثر

سنڌ جي بينظير​

آغا شهاب الدين

محترمه شهيد بينظير بنت شهيد ذوالفقار علي ڀـُٽي جي تدفين تي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان قديم سنڌ واسي آيل هئا.ٽيجهي تائين اجرڪ وارن جو تعداد وڌنڌو رهيو. مسلسل روئيندي پٽيندي،آخرين سهاري کي وڇڙندي، سنڌ واسي اهو آواز بلند ڪندا رهيا ته "پاڪستان نه کپي"،"پاڪستان نه کپي" سنڌ جي جديد تاريخ، روڄ پٽڪي سان ڀرپور آهي.

1947ع کان سنڌين، پناهگيرن کي پناهه ڏني، کارايو- پياريو، پيٽ ڀرايو ۽ هر قسم جي مدد ڪئي. کين موٽ ۾ دانشور ڪلچرڊ سنڌي بزرگن کي ڄٽ به چيو ويو. 1954ع تائين هجرت ڪري آيل، سي ايس پين جو دور رهيو، سچن ڪوڙن ڪليمن جي بهاني، ڦرمار“ هجرت ڪري آيلن جي "سيٽلمينٽ"آبادڪاريءَ ۾ حڪومتون هڙئي خرچ ڪرڻ ۾ مصروف رهيون. نه چونڊون ٿيون نه قديم ماڻهن ۽ سندن ڳوٺن جي آبادڪاري ٿي.انفرادي بڀ ڀرڻ جون ڀرپور ڪوششون ٿينديون رهيون ۽ قديم غريب سنڌين کي نظر انداز ڪندي مسلسل تاريڪي ۽ نااميدي منظر عام هئي.
1954 کان 1970 تائين ون يونٽ جي غلامي جي زنجيرن ۾ قيد- نظربندي ڏسي نيٺ 56 سيڪڙو مشرقي پاڪستان جي صوبي کي غيرت آئي ۽ اهو نعرو هڻندي ته "پاڪستان نه کپي"، غلاميءَ ۾ ڦاٿل بنگالين پنهنجي سيلف ڊفينس لاءِ پنهنجي مڪتي "باهني" نوجوانن جي فوج ٺاهي، بغاوت جو علم بلند ڪندي سر ڌڙ جي بازي لڳائي. ان منظم اتحاد کي ڏسي، ڀارت بيگناهه بنگالين کي آزادي ڏيارڻ لاءِ مدد ڪئي، نتيجو اهو نڪتو ته مسلمانن جي تاريخ ۾ اهڙي شڪست مسلم فوج نه ٻڌي نه ڏٺي، نه پڙهي، جنرل ٽائيگر نيازي ڍاڪا ۾ مشرقي پاڪستان جي رهواسين آڏو ٽوپي ۽ جنرليءَ جا نشان خود لاٿا ۽ 90 هزار جنرلن، برگيڊيئرن، ڪرنلن، ميجرن ۽ سولجرن،هٿيار ڦٽا ڪيا ۽ ڀارت جي قيد ۾ "پرزنر آف وار" ٿي سور سهندا رهيا، جيڪڏهن پاڪستان جو پهريون چونڊيل سنڌي ذوالفقار علي ڀٽو شهيد پنهنجي عقل و دانش کان ڪم نه وٺي ها ته پاڪ فوج، ڀارت جي جيلن مان آزاد ئي نه ٿئي ها.اهو وقت اهڙو هو جنهن دوران ذوالفقار علي ڀٽو سنڌ کي به آزاد ڪري سگهيو ٿي يا 1940ع واري ٺهراءُ موجب "states" جو فيڊريشن، قائم ڪري سگهيو ٿي، پر ڀٽو خاندان ان حد تائين قومپرست نه هو، کيس پنهنجي دانشمنديءَ تي وڏو ناز هو. کيس ايشيا جو بلڪ دنيا جو وڏي ۾ وڏو ليڊر ٿيڻو هو. البت انسانيت خاطر، مساوات خاطر قديم سنڌين کي ڪراچي، اسلام آباد، لاهور ۽ ٻين شهرن ۾ سلوار قميص ۽ سنڌي ٽوپيءَ ۾ٻانهن لوڏي شان سان بي ڊپو ٿي هلڻ جو پهريون دفعو موقعو مليو. پاڪستان لاءِ سواءِ صوبي سنڌ جي چونڊيل اسيمبلي ميمبرن ٻي ڪنهن به چونڊيل اسيمبليءَ پاڪستان جو ٺهراءُ پاس نه ڪيو، اهو واحد سنڌ صوبو هو جنهن، سب ڪانٽيننٽ جو نقشو تبديل ڪرڻ ۾ ڪليدي مدد ڪئي نه صرف ٺهراءُ پاس ڪيو پر سنڌ جي مالڪن، هم وطنين ويچارن هندن کي لوڌي سنڌ مان ڪڍيو ۽ مادر وطن مان ڪڍندي کين لٽيو، ڦريو، ماريو ۽ مارايو تـَـنهن ملڪ ۾ 23 سالن بعد، اسسٽنٽ ڪمشنر،ڊپٽي ڪمشنر، ايس پي کان وٺي صوبائي ۽ وفاقي سيڪريٽرين جون پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون دفعو ڪرسيون نصيب ٿيون، ٻين لفظن ۾ پهريون دفعو سنڌي پنهنجي اباڻي صوبي ۾ ڪرسيون ماڻڻ جا اهل ثابت ٿيا. ان تسلسل ۾ محترمه بينظير ڀٽو شهيد جي دور ۾ وفاقي حڪومت ۾ پهريون ۽ غالبن آخرين دفعو 9 قديمي سنڌي سيڪريٽري مقرر ڪيا ويا 1977ع کان پوءِ بهرحال صدر جنرل ضياءُالحق جي يارهن سالن جي آمريت واري تاريڪ دور ۾ سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ هيروئن جو زهر ۽ ڪلاشنڪوف سان گڏ سنڌين مهاجرن ۾ تفريق پيدا ڪرڻ لا”، ايم ڪيو ايم کي قائم ڪرڻ لاءِ هر خيال ۽ هر رخ طرف همٿايو ويو.سوني تي سهاڳ وري تڏهن ٿيو، جڏهن صدر جنرل (رٽائرڊ) پرويزمشرف، جيڪو خود به دهليءِ کان هجرت ڪري ڪراچيءَ آيو آهي، تنهن ايم ڪيو ايم جي بي حد مدد ڪئي. سندس اٺن سالن ۾ سنڌ جي آبادگارن جي پريشاني وڌي، غربت،بيروزگاري، بيماري، پاڻيءَ جو بحران وڌيو، پيئڻ لاءِ جيتن وارو پاڻي غريبن جي حصي ۾ آيو. سواءِ ڪراچيءَ جي، سڄي سنڌ يعني ستر سيڪڙو ڳوٺاڻي آبادي بد کان بد تر ٿي. پهرين ته صرف ڪراچي شهر کي جناح پور بڻائڻ جا افواهه هئا يا سانباها هئا پر هاڻي ته مير پور خاص تائين منصوبا بندي ٿي ٻـُـڌجي. 1958ع کان وٺي2008ع تائين جنهن ڀـُـٽو خاندان سنڌ واسين جي اڪثريت جي دلين ٿي حڪومت ڪئي. ووٽ همدرديون ۽ ساٿ حاصل ڪيو، بلڪ دشمن داغ رهيو. ان خاندان جي بينظير شخصيت، سنڌ وانگر سهڻي ۽ ٻهڳڻ شخصيت بند ٿيندڙ قانون وانگر گل ٿيڻ تي "پاڪستان نه کپي "،"پاڪستان نه کپي" جا نعرا ۽ آواز وڏي اهميت ٿا رکن. انهن کي رد ڪرڻ بجاءِ سوچ ويچار ڪرڻ جي ضرورت آهي. پروڙ پڇار ڪرڻ جي ضرورت آهي ٻـُـڌ سـُـڌ اها آهي ته سنڌ اسيمبليءَ جي وڏيرن، پيرن، سيدن،ميرن، غالبن ان ڪري پاڪستان قائم ڪرڻ لاءَ ووٽ ڏنا هئا ته کين سنڌي هندن جو مال ملڪيت هڙپ ڪرڻ جو موقعو ملندو، سندن ٻارن کي ملازمتون ملنديون ۽ همراهه موجون ڪندا. آزادي ۽ پاڪستان متعلق درحقيقت، سنڌي عوام کي تلخ صورتحال ۾ سندن موجوده تاريخ صورتحال جي نه آگاهي هئي نه مڪمل خبر ڏني وئي هئي. عوام کي هچائن جي هلچل (ملاوٽ، منافقت، دهشتگردي، بغير ڪلچر وارن ۽ ڌرتي ڌڻين دربدر ٿيڻ، غربت، بيروزگاري،بيماري، بک،اڃ،سڃ ۽ پنڻ جي ماڳهين سڌ ئي ڪان هئي. ڏکين، ڏولاون ۾ لوڙڻ جي غريب کي ته خبر ڪانه هئي پر غتيءَ کي به ان حد جي سڌ ئي نه هئي. انڌن وانگر پنهنجي تاريڪي واري دستاويز تي آڱوٺو هڻڻ وارن کي هاڻي ڏينهن جا تارا نظر ٿا اچن. اهوئي سبب هو جو بينظير ڀٽو صاحبه جي دانائي کي ڏسي، آخري سهارو سمجهي سنڌين ان جو دامن پڪڙيو ۽ ان آخري قيادت جي قتل ۽ الوداع تي غمزده قوم اهو نعرو هنيو ته "پاڪستان نه کپي"،"پاڪستان نه کپي".اهو ئي سبب آهي جو پ پ پ جي نئين قيادت پنجاپين سان اتحاد جي ڳالهه ڪئي ۽ ڪنهن ٻئي دشمن لا‌ءِ غالبن کين اشارا ڏنا. 21 صديءَ جي اٺين سال هر سنڌ واسي انفرادي ۽ اجتماعي انداز سان سوچ ويچار ڪري رهيو آهي.هڪ ته سوشو اڪناميڪل سجاڳيءَ طرف متوجهه ٿئي. ٻيو ته سوشو پوليٽيڪل بيداريءَ طرف راغب ٿئي. سمهڻ، سستي، اجائي کل ڀوڳ واري ڪچهري، ڪاهلي ۽ ڪندفهميءِ سان نه پر برجستي بيداري بهادري، منظم، اتحاد، عقل ودانش سان بزرگن ۽ نئين نسل (سنڌي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين) کي هر ڳوٺن ۽ هر شهر ۾ گڏ ٿي ان قسم جا منظم اتحادي ادارا جلداز جلد قائم ڪرڻا پوندا ۽ سول ڊفينس ۽ سيلف ڊفينس لاءِ تڪڙا اپاءَ وٺڻا پوندا. اهو آهي بينظير ڀٽو سنڌ جي پنهنجي قائد مرحومه محترمه بينظير ڀٽو جو قديم سنڌ واسين ۽ ڌرتيءَ ڌڻين لاءِ آخرين ۽ اولين پيغام.

" ويٺي ورنه پون، ستي ملي نه سپرين"

"جي مرندن مٿي روئن ساجن ملي نه تن کي"

"سڀ ننگيون ٿي نڪرو سڀ لالچ ڇڏي لوڀ"

"سپريان سين سوڀ ننڊن ڪندي نه ٿئي"

ان سنگين صورتحال ۾ ان نشيب و فراز ۾ ۽ ان پيغام ۽ عوامي آواز ۾ ڌرتيءَ ڌڻين کي ڇاڇا ڪرڻ گهرجي؟ ڪهڙا رستا راهون رخ ۽ پيچرا ڳولڻ گهرجن. ڏات ڌڻي ڌرتيءَ ڌڻين کي مستقبل لاءِ ڪهڙي مستقل ۽ قابل قبول حڪمت عملي اختيار ڪرڻ جي رهنمائي ٿا ڪن. اندازو آهي انهن تجويزن ۾ هيٺيان انداز ۽ تجويزون پڻ غالبن زيرغور هونديون. سنڌي- مهاجر يا پراڻن ۽ نون سنڌين جو يڪمشت ٿيڻ، هر سطح تي سندن اتحاد ٿيڻ صدر (رٽائرڊ) جنرل پرويز مشرف وانگر دهليءِ وارو مهاجر پڻ خود کي سنڌي سڏائڻ کي ترجيح ڏني (ڪن کي سرڪاري عمل ۽ رد عمل تي اختلاف هوندو)

اهي سڀ ڳالهيون سڀئي رهواسي، ننڍن ۽ وڏن شهرن وارا يا ڳوٺن ۾ رهڻ وارا پڙهيل يا اڻ پڙهيل، غريب يا غني سڀ سنڌي سڏائن “خلوص دل سان سنڌي ڪلچر تي عمل ڪن اهو عمل نيڪ نيتيءَ سان، بغير نفرت جي، بغير منافقت جي سنجيدگيءَ سان، دل جي گهراين سان مستقل بنيادن تي اتحاد، اتفاق، محبت ۽ برادريءَ وارو ماحول پيدا ٿيڻ گهرجي، دهشتگرديءَ واري فضا هڪدم ختم ٿيڻ گهرجي. بزرگ ۽ مسجدن جا امام ۽ ٻي قيادت، نون ۽ پراڻن سنڌين ۾ هڪ ٻئي ۾ سڱابنديءَ ۽ ڌنڌو واپار ڪرڻ جي تبليغ ڪري. ايئن نه ٿيو ته نه صرف پاڪستان پر خود سنڌ کي به وڏو نقصان پهچڻ جو انديشو آهي.

2. سنڌين- پنجابين جو مڪمل انتحاد ٿئي، ڇاڪاڻ سنڌين ۽ پنجابين جو مزاج، صوفي اعتقاد ۽ ڳوٺاڻو ڪلچر ڪافي حد تائين ساڳيو آهي، انڪري ٻنهي قومن ۽ صوبن جو ڪن ٺوس ڳالهين تي مڪمل اتحاد ٿيڻ گهرجي ۽ غلط فهميون هميشه لاءِ دور ٿيڻ گهرجن. درحقيقت سنڌ واسي ٻن چئن مسئلن ۾ مبتلا آهن. هڪ ته سندن اگهور ننڊ، ٻيو سماجي، اقتصادي ۽ سياسي شعور نه هجڻ. ٽيون اڻ پڙهيل اڪثريت، چوٿون غير معياري تعليم ۽ صحت ۽ کيتيءَ جون سهوليتون. وڏيرن ۽ سردارن جو راڄ، ڪرمنل ڪلاس جو وڌڻ ۽ شريفن جو غير محفوط هجڻ ۽ گهٽجڻ وغيره. انهن داخلي مسئلن ۽ غلط فهمين سان گڏ، صوبي پنجاب يا پنجابين سان، پاڻي، زمينن ۽ قيادت جي قتل وغيره سان گڏ ڪيترا ڳتيل مسئلا آهن پر مهاجرن جو ته گهر ۾ جهيڙو آهي. ڌرتيءَ تي جهيڙو، قبضي جا اهڃاڻ، ڪلچر تي جهيڙو، سياسي قيادت تي اختلاف، وڏيرن کي اڳيان ڪري سنڌين سان ظلم، حيدرآباد ۾ قاسم آباد جو قائم ٿيڻ ۽ ٻيا ڪيرتا معاملا آهن جيڪي هر سنڌي ڄاڻي ٿو. مشرف پاڪستان ۽ هاڻوڪي بگلاديش وانگر ۽ مـُـڪتي باهنيءَ وانگر هڪ منظم، متحد قوت سـَـگهه، پوئواري ڪرڻ وارو ضابطو، طاقت پيدا ڪرڻ لا”، هر پاڙي، هر ڳوٺ ۽ هر شهر ۾ چوڪيداري نظام. منظم سيلف ڊفينس جو سرشتو هجوم ۽ ائڊوانس- رٽريٽ جو هرهنڌ هڪ پائدار ادارو قائم ڪرڻ جنهن جي مرڪزي جماعت به هجي ته هرهنڌ شاخ به هجي ٻـُـڌ سـُـڌ اها آهي ته ڏيهي ۽ پرڏيهي امداد سان طالبان کان پوءِ هڪ قومپرست جماعت شهري علائقن ۾ اهڙا ادارا گهڻو اڳ قائم ڪيا آهن. موقعي مناسبت سان اهو به ظاهر ڪجي ته سابق صدر جنرل ضياءُالحق جي هڪ مشهور ساٿي- وزير جنرل ڪي ايم عارف پنهنجين يادگيرين، ميمائرس جي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته "جڏهن ايم آر ڊي پنهنجي شباب تي هئي، ان وقت ان تحريڪ جو سنڌ جي ڳوٺاڻن علائقن ۾ ڏاڍو زور هو". ان حد تائين جو فوج جي دستن تي حملا پي ٿيا. وڏن خاندانن ۾ جناب غلام مصطفيٰ جتوئي جي قومپرست فرزند جناب غلام مرتضيٰ جتوئي سابق صوبائي وزير وڏي مڙسي ڪئي هئي ۽ پنهنجي تر ۾ قيادت ڪئي هئي. جنرل عارف لکي ٿو ته سنڌ واسين جي جدوجهد دوران ڀارت جي وزيراعظم، پاڪستان جي سرڪار کي بار بار انتباهه ڪيو هو ته "ڀارت باريڪ بينيءَ سان سنڌ ۾ ايم آر ڊيءَ جو جوش ڏسي پئي ۽ ڀارت گهڻو وقت خاموشيءَ سان اهو منظر نه ڏسي سگهندو" ان تحريڪ دوران سابق صدر جنرل ضياءَالحق تي دادوءَ ۾ حملا ٿيا. ان بعد سرڪٽ هائوس حيدرآباد ۾ اچي وقت جي ڪمشنر کي اهي لفظ چيا ته "جن سنڌ واسين لاءِ چيو ويندو هو ته کين ٺيڪ ڪرڻ لاءِ هڪ صوبيدار ئي ڪافي آهي، اها قوم،فوج تي ۽ فوج جي سربراهه تي حملا ڪرڻ جي همٿ ٿي ڪري اها تعجب جي ۽ عجيب و غريب صورتحال آهي. ان ڪري هر ضلع ۾ "ڪئٽومينٽس" ڇانوڻيون قائم ڪرڻ گهرجن وغيره. ظاهر آهي قومون پنهنجي تقدير پاڻ بدلائينديون آهن. موجوده حالتن ۾ اکيون ٻوٽي، ڪاهل، غريب، غلام، بي روزگار، کـُـٽل،کاتيدار (آبادگار) "جيڪو ستر سيڪڙو هوندو" ان ماحول ۾ باوجود اديبن، استادن، صحافين، شاگردن ۽ خاص ڪري سنڌي قومپرست اڳواڻن جي انفرادي ڪاوش هوندي، ويچارن سنڌ واسين جي بحراني حالت آهي.

سنڌ واسين جي هڪ حصي وٽ مقوي غزا (حق سچ وارو يا ڪارو ناڻو) کٽي نٿي کٽي ۽ اڪثريت وٽ ٽي ويلا کائڻ لاءِ پڻ مسئلو آهي يا ويلا ٽار آهي، يا غلط راهه اختيار ڪيل آهي. جيتن ۾ لـُـٻيل پاڻي، جانورن سان گڏ پيئندي، بيمار ٿي، پئسن جي کوٽ سبب چـُـڙي چـُـڙي مريو وڃن، منجهائن نام نهاد چڱا مڙس گونگا، ٻوڙا ۽ ڪنهن حد تائين نابين ٿي وطن فروش، ڌرتي فروش ۽ ضمير فروش ٿيو وڃن. اها رفتار آخري حد تي پهتل آهي پر تنهن هوندي به مسلسل وڌندڙ آهي. ظاهر آهي جيڪڏهن، موروثي ملڪيت ۽ سنڌ ڌرتيءَ جي اصلي مالڪن کان سڀ سهوليتون زوريءَ ڦريون وينديون. سندن راهون روڪيون وينديون، ڌرتيءَ ڌڻين جي راڄڌاني ئي سندن لاءِ "نوگو ايريا" ٿي ويندي ۽ منجهن غربت، بيروزگاري، بيماري، وڏيرا شاهي، ڪامورا شاهي، رشوتخوري ۽ هر قسم جي خرافات وڌندي وئي ته ضرور هرهڪ سنڌ ڄائي کي غيرت ايندي ۽ هو سـِـر ڌڙ جي قرباني ڏيڻ لاءِ تيار ٿيندا. هڪ طرف ڌرتيءَ ڌڻي يا اگهور ننڊ ۾ ستل آهن، يا ڦرمار ۾، حق غصب ڪرڻ واري حالت ۾ آهن. پڙهيل ۽ چونڊيل نمائندا ڊپ۾ڌرتيءَ کي وڌيڪ تباهه برباد ڪرڻ ۾ شريڪ آهن. اڳي ته رڳو جناح پور جو نقشو ٻـُـڌبو هو، هاڻي ته ٻـُـڌجي ٿو ته سوني ڌرتيءَ تي وڌيڪ قبضو ڪرڻ جا سانباها ٿي رهيا آهن. ٻين لفظن ۾ڪراچيءَ کان ميرپورخاص تائين اغيارن جي سنڌ هوندي، باقي سنڌ يعني رڄ يارن ۽ موروثي مالڪن جو ملڪ هوندو. اها هڪ ڏي بدقسمتي آهي جو قديم سنڌ جي ادب ڪلچر، تاريخ ۽ جاگرافيءَ سان حرڪت ۽ تبديلي ۾ بلڪه هر سال جي ترقياتي پروگرام ۾ قديم سنڌ واسين لاءِ ڪجهه به نه رکڻ ۽ ٻين زيادتين ۾ نون سنڌين سان گڏ، انهن سازشن ۾ قديم سنڌين جا نمائندا پڻ شريڪ هئا. ان پسمنظر ۾ احساس محروميءَ ۾ مبتلا ٿي قديم سنڌين لاءِ هن صورتحال ۾ ڪهڙا رستا کليل آهن؟ ڪهڙا مناسب رخ آهن؟ هر شهر ۽ ڳوٺ ۾ دانشور ڦهلجي وڃن ۽ گڏيل جدوجهد ڪن.

 

جواب: ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

پاه ادا تمام زبردست، توهان شهيد محترما بينظير ڀٽو جي شهادت جي ياد تازي ڪرائي ڇڏي۔ مهربانيون ادا

 

جواب: ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

ڀاء توهان جون وڏيون مهربانيون جو توهان کي منهنجي هي ڪاوش پسند آئي،​

 

جواب: ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

جيتوڻيڪ ڀيڻ بينظير پاڻ به سنڌ جي مسئلن کان آگاهه هئي ۽ محترم جناب ذوالفقار ڀٽو صاحب به سنڌ جي مسئلن کان ۽ تاريخ کان واقف هو پر تنهن هوندي به ؛
جي ايم سيد ڀٽي صاحب کي سنڌ جي مسئلن جي حل جي گذارش ڪئي هئي ۽ هن ليک ۾ محترم ابراهيم جوئي جي اپيل محترمه بينظير ڏانهن ” اي سنڌ ڄائي“ جي عنوان سان پڙهي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا ۽ اهو خيال آيو ته اسانجن اڳواڻن کي سنڌ جا سڄڻ، سنڌ جا قصيدا ٻڌائيندا رهيا پر افسوس جو اڄ به سنڌ ساڳئي آزار ۾ آهي، اڄ به سنڌ ظلم جي چڪيءَ ۾ پسجي رهي آهي، اڄ به سنڌ جا وسيلا ڦرلٽ جي بازار ۾ نيلام ٿين پيا ۔۔۔۔
اڄ به سنڌ جو آواز دٻيل آهي ۔۔۔۔ اڄ به سنڌ بک ۽ بدحاليءَ جو شڪار آهي ۔۔۔
چيو وڃي ٿو ته پاڪستان تي حڪومت ته سنڌين جي رهي آهي ۔۔۔ اوهين ڏوهه ڪنهنکي ٿا ڏيو؟

مير، پير ۽ فقير ۔۔۔۔سڀ سنڌ جا پر ڪنهن مسئلن کي حل ڪيو ؟ ڪنهن سنڌ جي مٽيءَ جو قرض ادا ڪيو؟
ڏوهه ڌارين کي ڏجي يا پنهنجن کي؟ سوال پنهنجي جاءِ تي موجود آهي ۔۔۔۔

 

جواب: ڪالم- خاڪا - تاثر ( محترمه بينظير ڀٽو جي شخصيت تي لکيل )

ادا مهرباني ونڊ پسند ڪرڻ جي ​