رئيس ڪريم بخش نظاماڻي . (ڪتاب؛ ڄام ڄاموٽ ڄامڙا. ليکڪ علي احمد بروھي

جڳ جي مالڪ کي سچ ۽ سادگي وڻندڙ آھي. اھا ڄاڻ اٿئون. شيطان واري تجربي کان پوءِ خاص طور، وري ڪڏھن عزرائيل جھڙي عقل ۽ علم واري کي پنھنجي اوڏ اصل نه ڇڏيائين. شايد اھڙي ئي سبب پنھنجي پيغمبرن جي چونڊ به عقل جي اڪابرن بجاءِ اڻ پڙھيل، اُمي ۽ اٻوجھن کان ڪيائين. جتي به ڪنھن مسڪين معصوم ڌنار، ريڍار يا ڳنوار جو ڏس پتو پيو ٿي ته ڳولھي ڦولھي کين نبي مقرر ٿي ڪيائين. جي تاڃي پيٽي پٽ سچار ھئا تن کي به سالن جا سال آزمائڻ کان پوءِ نبوت جي واڳ ٿي ملي.باقي جي فڪر ۽ فلسفي وارا ھئا ، جئن زردشت ھو، گوتم ٻڌ ھيو، ارسطو سقراط يا افلاطون ھيو تن کي پاڻ کان ڪوھين ڏور رکيائين. ھونئن به جي عقل ۽ مت وارن کي الاھي پيغام ور چڙھي ھا ته منجھنس پنھنجي ملاوٽ ڪرڻ کان مڙن ٿورئي ھا. آخر الله کي به ته پنھنجي مخلوق جي عاقبت جو اونو ھيو!

پر عجب ھن ڳالھه جو آھي ته جي الله جي پيارن لاءِ سادگي شرط ھئي ته پوءِ سنڌين کان وڌيڪ سادا ماڻھو ته دنيا ۾ ڪٿي به نه ھئا. سچار به ته سادا ماڻھو ئي ٿيندا آھن. ڇو ته ڪوڙ ھڻڻ لاءِ ته ”ھنر“ گھرجي جو ڪين اچي ئي ڪونه. پوءِ سنڌين کي اھو اعزاز ڇا لاءِ نه ڏنو ويو. شايد ھن ڪري جو ھڪ ته سنڌي چٽ سادا ھئا جو انھن جي ڀيٽ ۾ ڍور به عالم ۽ علامه ھئا. ٻيو ھن سبب ته سنڌ سڄي ڀورڙن سان ڀريل ھئي. ان ڪري چونڊ به اوکي ھئي. ان کان سواءِ سنڌ ۾ فرعون ۽ ابوجھل به ملڻ مشڪل ھئا جن جو پيغمبرن ڪڍ ھئڻ لازمي ھيو. نه ته پيغمبرن کي پٿر ڪير ھڻي ھا؟ سنڌي ته ٿيا سٻاجھڙا، سڀ اکيون پوري ايمان آڻڻ وارا. وري جي ڪو اھڙو نبي ٿيڻ جھڙو مائي جو لال سنڌي لڀي پوي ھا ۽ وٽس ڪو فرشتو وڃي سھڙي ھا ته سندس ماشائي خطا ٿي وڃن ھا ۽ سڄي عمر سئين نه ٿئي ھا. اسان کي پوليس واري ڏٺي ڊيڄڙو ٿئي ٿو ته ملائڪ آئي ته جيڪر مجذوب ٿي وڃون. پر جي ڪنھن سنڌيءَ کي سڌيءَ طور بشارت ملي ھا ته ھو مورڳو اعتبار ئي نه ڪري ھا. چوي ھا ته ”ڇڏ يار اسان غريبن سان چرچا. ڪٿي مُنھن مريم ڪٿي الھيار.“ ان ڪري اھڙي آزمائش به اجائي ھئي.

اھوئي فرق بنيادي ھو سنڌين ۽ ٻين قومن ۾. پنجابين کي الله سائين ڪڏھن ڀلجي به رسول ٿيڻ جي آڇ نه ڪئي. تڏھن به ھنن سدورن پنھنجا سوديشي پيغمبر کڙا ڪيا. ڄڻ ته اليڪشن لاءِ اميدوار تي بيھاريائون! قاديانين ته ھڪ عدد ھادي به بڻايو. پر پنجابي ھندن ته گرونانڪ کان گرو تيغ بھادر تائين ڏھاڪو کن اوتار لڳاتار ٺاھيا. سنڌي ته اھڙا مت جا موڙھا، جو رڳو قلندر به پاڻ منھن نه ٺاھي سگھيا. اھي به ٻاھران آيا. توڙي جو قلندر ٿيڻ ڪا فارسي ته نه ھئي. فقط ڇير ٻڌي نچڻو ھيو. اسان جو ڇڙو اجرڪ پائي وڏيون مڇون رکي سيٽيون وڄائڻ تي زور. اسان ڪڏھن غزا نه ڪئي ۽ نه تواريخ ساز ٿياسون. پيغمبرن کي ته پٿر ڪڏھن به نه ھنياسين. پر نه ڪڏھن ڪنھن قطب کي ڪاٺ وڌوسين ۽ نه ڪنھن وليءَ کي ڪوٽ ڏيجيءَ تي چاڙھيوسون. اسان وٽ جو ھڪ اڌ شھيد ٿيو. اھا مڙسي به ٻاھرين ڪئي. سنڌي ٻارھوئي آئي وئي جي ٽھل ٽڪور ٽانڊي ٽوپي ۽ مزمانيءَ ۾ مشغول. اسان پير فقير ته ٺھيو پر چورن کي به پناه ڏيندا رھياسون. دنيا جي ڪنھن ٻئي ملڪ ۾ ڪو ڊاڪو مھيني اڌ کان وڌيڪ عرصو جٽاءُ ڪري نه سگھندو آھي. اسان وٽ صدين ۽ پيڙھين تائين سندن سلسلا ھلندا ٿا اچن.

چون ٿا ته اسلام کان اڳ سنڌ جي رھاڪن کي ساڌ يا ساڌو سڏيو ويندو ھو. شايد سادگي اکر به ساڌ لفظ کان تڪتل صفت ھجي. ڇو ته سنڌين جي ڀورائي ۽ حضور شرمي اڄ ڪلھه جي الاٽمينٽ نه آھي پر صدين جي ميراث آھي. اسان جا ابا ڏاڏا جي اسان پاڻ اکين سان ڏٺا نھايت اٻوجھه ماڻھو ھئا. ظاھر آھي ته سندن وڏڙا به اھڙائي سچار ۽ سادڙا ھوندا. سادو ٿي رھڻ اسان جي اباڻي ريت ۽ روايت آھي تڏھن ته جي ڌاريا ماڻھو پنھنجي گھران رسي نڪرندا ھئا ته به اسان وٽ اچي اسان تي حڪومت ڪندا ٿي رھيا. اھا اسان جي تاريخ آھي. ھيءَ ٻي ڳالھه آھي ته ھاڻوڪي دور وارا البت ان روايت جي خلاف آھن. اڄ ڪلھه اسان جا ڏسڻا وائسڻا مھانڊا ميان مٺو سڏائڻ خاطر پنھنجي عيبن جو لڪ لڪاءُ ڪرڻ ۾ مشغول ڏٺا ٿا وڃن. الاجي ڇو. خبر نه آھي ته ڪنھن جي اکين ۾ ڌوڙ وجھڻ ٿا گھرن؟ شايد ان غلط فھمي ۾ مبتلا آھن ته سندن پرڪارن جي ڪنھن کي پروڙ آھي ئي ڪانه. جو ھڪ غلط تاثر آھي، سنڌين کي پنھنجن توڙي پراون جا افعال برابر سجھن ٿا ته ھو ڪھڙا چڱا مڙس آھن. پر انڌي کي انڌو ۽ ڪوڙھيئي کي ڪوڙھيو چوڻ سنڌين جو وڙ نه آھي. ھو ڄاڻن ٿا ته انسان خطا جو گھر آھي. پوءِ ڪو ڪچو ڪوٺو ته ڪو ڏھ منزلو مڪان. صحيح سنڌيءَ جي ته سڃاڻ ئي اھا آھي ته ”جوئي آھي سوئي“ سڏائي ۽ اھو ئي ٿي رھي جو ئي آھي.

سنڌين جي سادگي ۽ سچائي واري روايت جو انوکو مثال ھيو رئيس ڪريم بخش نظاماڻي . نه فقط پاڻ کي ھڪ مثالي شخصيت طور پبلڪ آڏو پيش ڪرڻ کان پرھيز ڪيائين. پر اٽلندو پنھنجي ذاتي اوڻاين تان پردو کڻي کين سيھڙي سميٽي ”ڪيئي ڪتاب“ لکي پنھنجي خرچ تي ڇپائي پڌرو ڪيائين. وڏ وڏيرا ۽ ڪبيرا ڏوھ گناه ته ٺھيو پر جي عيب ثواب چار ديواريءَ جي انڌيري ۾ ڪيا ھوائين، اھي به سئي سڳي سوڌو ٻانگ ڏيئي چوندو ويو. ڄڻ منڪر نڪير واري آڏو پڇا ۾ سؤ چوھٺ واري زباني ٿي ڏنائين! ان وچور سان ”مان“ جي مومل واري ماڙي ڊاھيندي مون جھڙس ٻيو ڪونه ڏٺو. جڏھن وڃڻ جي ويل آئي ته سڀني سان موڪلائي توڪلائي ھوڪو ڏيندو ھليو ويو. ”يارو، چيو آکيو معاف ڪجو. اڄ سن ٻياسي جي آھي آخري رات. ٻيلي اسان جي موڪلاڻي اٿو.“ سنڌ جي ويرانيءَ کي جس ھجي جو ڪوڙ ۽ ملاوٽ واري دور ۾ به پئي گامون سچار پيدا ڪري!

رئيس ڪريم بخش نظاماڻي لاڙ جي شھر ماتلي جو زميندار ھيو. وڏو رنگين مزاج ماڻھو ھيو. ڳائڻ وڄائڻ جو شونقين، ڪچھرين جو ڪوڏيو ۽ مجلسي مڙس ھو. پنھنجي سر کڻي چئجي ته ھڪ قسم جو ميلو ملاکڙو به ھيو. ننڍپڻ کان ئي فلم ۽ ڊرامه جو شوق سر تي سوار ٿيس. 1928ع ڌاري بمبئي وڃي فلمي دنيا ۾ داخل ٿيو. جوانيءَ جا ويھارو سال ان جنون ۾ گھاريائين. پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ 1947ع ۾ فلمي لائين ڇڏي ماتليءَ ۾ ڳوٺ اچي پنھنجو وڏيرڪو ورثو سنڀاليائين. اداڪاريءَ کي الوداع ڪندي به ذھني طور ايڪٽر ٿي رھيو. پنھنجي بقايا پوري زندگيءَ کي ڊرامائي انداز ڏنائين. جنھن ڊرامي جو ھيرو توڙي ولين پاڻ ٿي رھيو. باقي سندس چوگرد ايڪسٽرا ڪردار ھوا، ڊائلاگ ھئا يا سينري ھئي. پوءِ ڪڏھن ناٽڪي محفلون ھيون ته ڪڏھن جام ۽ طعام جون رنگ برنگي پارٽيون ھيون. يا وري رقص سرود جا مجرا ھئا!

”ڪيئي ڪتاب“ جو عمر جي آخري حصي ۾ لکيائين، سو سندس زندگيءَ جي پروگرام وارو ٽائيم ٽيبل ھيو. ھن ڪتاب ۾ اھي سڀئي منزلون وچور سان بيان ڪيون اٿس جي عمر جي ھر موڙ تي طئي ڪيائين. پنھنجي حياتيءَ جي اسٽائيل تي فتوا ڏيندي ڄاڻائي ٿو ته ”دولت جي فراواني، حسن پرستي، شرابن طھورا ۽ ثقافتي رنگ جي مجلسن ۽ محفلن مجذوب بڻائي پاڻ ۾ مدغم ڪري ڇڏيو.“ پر عجب اھو ھو جو مئه ۽ موسيقي، عشق ۽ محبت، محفلن ۽ صحبتن تي سندس رام ڪھاڻي پڄاڻيءَ ٿيڻ بجاءِ اڃا اڳڀرو رڙھي سندس ان انساني صلاحيتن کي چمڪائي روشن ڪري ٿي جي منجھنس سمايل ھيون. ھي برابر آھي ته منجھنس خود ثنائي ۽ سماجي لاغرضيءَ جھڙيون ڪمزوريون موجود ھيون. جي پاڻ تسليم ڪيون اٿس. پر ساڳئي وقت منجھنس غضب جي صاف گوئي ۽ حق گوئي به ھئي، جا اخلاقي جرئت اسان ۾ اڻلڀ آھي. جوانيءَ جا جشن ۽ شباب جا شغل اھا عيش عشرت ھر وڏيرو ۽ ھر وڏو ماڻھو ٿو ڪري. اسين مسڪين به جيڪر وس کان چار پھر نه گھٽايون پر ڌن دولت نه ھئڻ ڪري بيوس آھيون. پر پنھنجا پرڪار پڌرا ڪرڻ ۽ اھو به لکت ۾ ۽ وري ڪتاب ڇاپڻ! سو به ڦٽڪن واري زماني ۾! ھي وڏي ھمت ۽ جرئت جو ڪم آھي.

پاڻ کي سرخرو ڪرڻ واري طبعي لاڙي لاءِ رئيس تي الزام ڌرڻ بي انصافي ٿيندي ڇاڪاڻ ته اٿاه لاھين چاڙھين کان سندس زندگيءَ جو گذر ٿيو ھو. ان مسافريءَ جي روشني ۾ سندس خود نمائي ۽ خود ثنائي ھڪ لازمي ڳالھه آھي. ھڪ ته ھو اداڪار ھيو ۽ ائڪٽر جي ڪا پرائيوٽ يا خانگي زندگي ٿيندي ئي ڪانه آھي. شوبازي سندس اداڪاري جو فن آھي. ان کانسواءِ رئيس وڏيرڪو ۽ سڪيلڌو ٻار ٿي پيلو نپنيو ھو. اڃان سمجھه جھڙو مس ٿيو ته ماءُ پيءَ وچ ۾ جھڳڙو شروع ٿيو جنھن آخر وڃي علحدگيءَ جي شڪل اختيار ڪئي. رئيس به ماءُ سان گڏ پيءَ جي ڇانو کان ٻاھر اچي ماماڻي ماحول ۾ آيو. سندس مامو خانه بدوش ۽ مرلي وڄائيندڙ جوڳي ھيو. جنھن وٽ رھندي رئيس نه فقط ڇڙواڳ ۽ ڇيڪ ٿي رلندو رھيو پر جوئا ۽ ھٿڙي ھئڻ جا ھنر به پرايائين. پئسو نه ھئڻ جي ڪري ڪجھه عرصي تائين محنت مزدوري ڪندو رھيو. جنھن مدت ۾ خاصا ڏک ڏاکڙا به ڏٺائين. کيس نه سمجھو ساٿي ملي سگھيا ۽ نه استاد، تعليم به اڌو گابري حاصل ڪيائين ۽ اھا به چئن درجن تائين. نتيجي ۾ سندس طبع جو ارڏو ۽ لاپرواھ ٿيڻ ڪا حيرت جي ڳالھه نه ھئي. جڏھن پيءُ سان پرچاءُ ڪري دولت جو ڌڻي ٿيو ۽ زر بيسيار ٿي ته پوءِ عشق ٺھه پھه ٿي ويو.

زندگي موج مستي ۽ مزي ۾ گھاريائين جا سندس خيال ۾ صحيح زندگي ھئي. فڪر ۽ ڳڻتي لاءِ نه ھيس وقت نه واندڪائي ۽ نه سبب. ماضي توڙي مستقبل جي وھم گمان ۾ ته اھو پوي جنھن جي ”حال“ ۾ چاڙھو نه ھجي، رئيس وٽ ”حال“ ھيو ۽ اھو به وڏو خوشحال. اھڙو جو ھر ڏينھن ۽ ھر گھڙيءَ کي سالگره جي جشن جيان ملھائيندو رھيو. ننڊ لاءِ به چوندو ھيو ته وقت کي اجايو زيان ڪرڻو آھي پر مجبوري آھي جو اکيون ٻوٽجي ٿيون وڃن. حيدرآباد وڃڻو ھوندس ته موٽر ۾ باءِ روڊ وڃڻ بدران ٻيڙي سنبرائي ڦليلي جي وھڪري سان حيدرآباد اچي لنگر ھڻندو. چي موٽر ۾ ٻوٿ ٻڌي ٿو وڃڻو پوي ۽ ٻيڙيءَ ۾ ساز سرود ۽ سنگت ساڻ ٿي ھجي ۽ راسوڙا ڳائيندي سفر ٿو گذري. ڦليليءَ سان ھونئن به دلي لڳاءَ ھيس. پنھنجو گھر (ماءِ نيسٽ) يعني آکيرو به ڦليليءَ جي ھنج ۾ اڏيو ھوائين، جتي سندس اوطاق ھئي. جڏھن سندس واھيري جي ويل آئي ته پساه به ان آکيري ۾ ڏنائين جتي ھاڻ پاڻ به آرامي آھي.

راڳ رنگ سندس رڳ رڳ ۾ سمايل ھيو. خاص طور لوڪ راڳ! توڙي جو ڪلاسڪي موسيقيءَ جي به ڄاڻ ھئس. پاڻ ڳائيندو به ھيو. بي سرو نه ھيو پر آلاپ ٻاڙو ھيس. جي ڳائڻ تي پيٽ گذران ھجيس ھا بک مري ھا. سازن جي سرتار ۽ ناچ جو ڄاڻو ۽ ماھر ھيو. جڏھن بدن ڀاري ٿي ويس ته پوءِ ”ڊفلي“ کڻي فقط جھمر وارا ھٿ کڻندو ھيو. ڊفلي سدائين ساڻ ھوندي ھيس. محفل ڪنھن جي به ھجي راڳ ڪوئي به ڳائي، پر رئيس کي ريچڪ پيو ته ڪڏي ڪاھي پوندو ميدان ۾. پوءِ ڪنھن کي وڻي نه وڻي، پاڻ نچندو ۽ ڳائيندو رھندو. سندس اھڙي ھوڙيائيءَ تي اڪثر دوست خفيءَ به ٿيندا ھئا. پنھنجي ڪتاب ۾ اھڙو اشارو ڪندي ڄاڻائي ٿو ” منھنجي اھا پراڻي عادت آھي ته ھميشه ٻين جي رنگ ۾ ڀنگ بڻجي ٽپي پوندو ھيس . . . آءُ بي خوديءَ ۾ اچي نچندو ڳائيندو وڄائيندو رھندو آھيان. پوءِ ڪي محبت خاطر تعريف ڪندا آھن. مگر آءُ ان لاءِ قصور وار نه آھيان. ڇاڪاڻ ته ضدي جذباتي ۽ خود سرا ھئڻ ڪري ڪنھن جي به راءِ يا اختلاف راءِ جو ڪڏھن خيال نه ڪندو آھيان. پوءِ اھي سڄڻ ساٿي ڇو نه ھجن. ھاڻي طبع ايتري پخته ٿي چڪي آھي جنھن کي نه ٽوڙي ٿو سگھجي ۽ نه موڙي. وري الله جا احسان آھن جو لاڏ کڻڻ وارا به موجود آھن.“

سونھن ڪنھن کي نه وڻندي ھوندي. پر رئيس لاءِ ھر حسن پوڄا پاٺ ۽ پرستش لائق ھيو. سھڻين صورتن تي اکيون سيڪڻ يا سوڀيا جي ساراه ۾ سرڪيون ڀرڻ سندس مجازي عشق ھيو. سندس راءِ مطابق جسماني ھَوس به ايتري جائز ۽ لازمي ھئي جيتري دولت جي چوس، سياست جو لڳاءُ يا ثقافت جي الفت. سڀ کان سلوڻي گفتگو ھوندي ھيس عشق محبت جي شعر شاعريءَ واري. نامور شاعرن جي صحبت ۽ سنگت ۾ گھڻو ڪجھه پرايو ھئائين. ھڪ وار شعر ۾ شروع ٿيو ته پوءِ ٻڪر وال جي وڏڦڙي مينھن جيان جيسين گوڏي ٻوڙ نه ڪري ته بس نه ڪندو. پر سندس ڪمال ھيو پنھنجي پچار ۾ جڏھن پري پرستانن جو ذڪر خير ڇيڙيندو ھو. پنھنجي ذاتي اعمال کي يادگيريءَ جي گمناميءَ کان گھلي ٻاھر اسٽيج تي آڻي کڙو ڪندو ھيو. جيئن ڪو ڊاڪو پنھنجي چوري يا ڌاري واري مال مڏي بنا ڀونگي وٺڻ جي مالڪن کي موٽائي ڏي ۽ توبھه تائب به نه ٿئي.

پنھنجي جنم پتريءَ گڏ رئيس، پنھنجي ايامڪاريءَ ۾ جي مشاھدا ڏٺا، جن شخصيتن سان لھه وچڙ ۾ آيو يا جن شھرن کان گذر ٿيس تن جو به پيرائتو ۽ سربستو احوال رڪارڊ ڪيو اٿائين. جا ھڪ وڏي تاريخي خدمت آھي. سندس ياداشت به ڏاڍي پختي ھئي. ويھه سال اڳ ماتليءَ ۾ جا موالين جي مجلس ڪوٺائي ھئاسين. ان ميلي تي جي پيگ پاڻيءَ جو ٻاٽليون، ڀنگ جا ڪونڊا، جمنيون، چرس جون سيلفيون يا نسوار جو دٻليون استعمال ٿيون ھيون تن جا انگ اکر به ڄاڻايا اٿائين. شخصيتن جا خاڪا چٽنيندي سندن طبع جا اتار چڙھاءَ، سياسي اٽڪلون ۽ مصلحتون به ايمانداريءَ سان بيان ڪيون اٿائين. پنھنجي لاک لاھيندي يا يارن جي ساک ڪندي، ڪن شاھي ٿڙن جا ڇوڏا لاھڻ ۾ ڪا ڪس ڪسر نه ڪئي اٿائين. جيئرن تي جرح ته مباح ھئي، البت مرحومن تي ميار مناسب نه ھئي. پر ھاڻ پاڻ به وڃي وٽن پھتو آھي. ٿي سگھي ٿو ته ڪنھن تي ڇوه ڇنڊڻ سندس نيت ئي نه ھجي. پر مدھوشيءَ ۾ پورس جي ھاٿيءَ جيان پنھنجن کي لتاڙي ويو ھجي. ڇاڪاڻ ته رئيس ذاتي طور تي ھڪ محبتي ماڻھو ھيو. منجھنس ڪيئي اوڻايون پوڻايون ھيون. پر ڪنھن جي ڄاڻي ٻجھي دل ڏکوئڻ ته ڇڏ پر ڪک کي به رنجائڻ جي عادت منجھنس مور نه ھئي.

ڪجھه عرصو اڳ سائين حسام الدين شاه جي فوتيءَ جو ٻڌي، ناچاق ھوندي به پاڻ کڻائي اچي تڏي تي ڪراچي پھتو. سائينءَ سان سندس ڪيتري سڪ محبت ھئي اھو اظھار سندس اکين زار زار ۽ بار بار ٿي ڪيو. ٻيلي روئڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. خاص طور وڏي عمر ۾. جڏھن ڳوڙھن جي ڪوٽا ئي ٻڙي ٿي بچي. ننڍي ۽ وڏي راشدي صاحبن سان افسوس ۽ عذرخواھي ڪيائين. پوءِ مون کي پاسيرو ويٺل ڏسي سرڪندي اچي ويجھڙو ويٺو. سس پس ڪندي چيائين ته ادا ھي ڪھڙو قھر ٿيو. پير سائين کي جي مڪليءَ ۾ دفن به ٿيڻو ھيو ته ھڪ مولويءَ جي پيرانديءَ کان ڇو؟ پير سائين جي ملن مولوين سان ته پوت ڪانه ھئي. گھٽ ۾ گھٽ ڪجھه ڳالھيون ته اھڙيون ڪندو ھيو. مون کيس ٻڌايو ته شيخ السنڌ جي قبر به اتي ئي ھئي ان لاءِ وصيت ڪئي ھئائين. چي، عقيدي مطابق ماڻھن جا رخ رواج به عجيب ھوندا آھن. ڪن کي پنھنجي ايمان ۾ شڪ ھوندو آھي. ڪن کي سفارش يا بخشش جي لوڙ ھوندي آھي. پر سوال ھي آھي ته جن سان جئري ڀت برادري نه ھجي ته مئي پڄاڻان انھن جي پيرانديءَ تائين پھچڻ عجيب لڳي ٿو.

فوت ٿيڻ کان اٽڪل ڏيڊ مھينو اڳ ساڻس ڪراچي ۾ ملاقات ٿي. پاڻ پير ڀري آفيس ۾ اچي مليو. آءُ ھميشه ساڻس نوڙي ملندو ھيس. منھنجي پيءُ جو نالي ڀائي ھيو. ڪجھه اسان ٻنھي جا افعال به ھڪ جھڙا رھيا ھئا. مون ھٿ ٻڌيءَ رات جي مانيءَ لاءِ عرض ڪيو. کلي ويٺو. چيائين رات جي ماني ڄام انور علي وٽ آھي ۽ آءُ سندس پاران اوھان کي به دعوت ڏيڻ آيو آھيان. سومھڻي ڌاري رئيس سان ڪچھري ٿي. ست اٺ ڄڻا ٻيا به ڄاتل سڃاتل ۽ ادبي مذاق وارا دوست شامل ھئا. اڌ رات تائين پاڻ ۾ محبت ونڊيسون. رئيس اسان سڀني کان عمر ۾ سرس ھيو. پر الله ڄاڻي ته مڙني ۾ جوان سال ڳڀرو ٿي ڏٺو. نغاري جيان وڄندو رھيو. پوءِ ڪڏھن ڊرامن جا پارٽ ھئا ته ڪڏُھن شعر وشاعري ھئي. ويٺي سوچيم ته جي 75 سالن ۾ رئيس جو اھو رونشو ھيو ته چاليھه سال اڳ ڇا ھوندو. سندس زندگي ھئي يا طوفان؟ اڌ رات پڄاڻان رخصتي ٿي. پر رئيس جي مرضي مور نه ھئي. چي رات اڃان بالغ مس ٿي آھي. اسان کي اھا ڪل ته ڪانه ھئي ته رئيس ۽ ڄام صاحب سان اسان سڀني جي اھا آخرين مجلس ۽ موڪلاڻي ھئي. انسان ڪھڙو نه بي خبر بندو آھي.

رئيس مرحوم انيڪ خوبين جو صاحب ھيو. ھميشه پنھنجي حال ۾ مست الست رھيو. جو ڪجھه به ڪيائين ته ڇاتي ٺوڪي ۽ پڙھو ڏيئي پوءِ. پھريون سنڌي ھيو جنھن فلم لائين اختيار ڪئي. جا فلم تيار ڪيائين ته اھا به ”ايڪتا“ انساني اتحاد ۽ ميل ميلاپ خاطر. فلميءَ زندگي ۾ ناماچار ڪڍي وري اچي سنڌ جا وڻ وسايائين. پنھنجي ڦليلي واري آکيريءَ ۾ ويٺي راڳ ويراڳ جي رھاڻ ۾ روح ريجھائيندو رھيو. ثقافتي فنڪارن کان ويندي علم ادب جي صاحبن تان صحبتون رھيس. سياست جي شغل ۾، ۽ خاڪسار تحريڪ ۾ به بھرو ورتائين. سنڌ جي مشھور معروف ھستين سان دوستيءَ جو دم ھيس. سن جي سيد وٽ سندس سالگره تي ڳائڻا وٺي وڄي ڇيڄ وجھندو ھو. ھڪ دفعي اھڙي موقعي تي جڏھن رئيس ڳائڻن مٿا ڏھين رپين جا نوٽ ٿي گھوريا ته سيد پري کان ھڪل ڪري منع ڪئي ته رئيس اسان وٽ اھو رواج نه آھي. جواب ۾ چيائين ته ”قبلا اوھين ڀلي پنھنجي رواج تي قائم رھو. پر اسان پنھنجي ريت ۽ روايت تي رھنداسين.“ سدائين پنھنجي روايت تي اڏول بيٺو رھيو.