باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي نانءَ ڪاله به تنهنجي ضرورت هئي اڄ به پئي واجهائي سنڌ بيشڪ سائين تون ئي آهين،حيدر بخش باباءِ سنڌ ڌارين جي يلگار ڏسي،پنهنجن جا پرڪار ڏسي. ڳوڙو ڳل تان سڪي نٿو ڪير به اچي پرچائي سنڌ وڏا نالا وڪجي ويا،بيٺي بيٺي ترڪي پيا، اهڙي رت ۾ تون جي هجين،توکي ئي ڳرلائي سنڌ. ساڳيو جذبو ولولو آ،اوهان جي محنت جو ئي سلو آ، گوڏي جيڏي رت ۾ بيٺي،ڳاٽ کڻي ڳالهائي سنڌ. تون ته نسورو سچ آهين،ماپ تور ۾ ڳچ آهين، تو جهڙن جا نالا وٺي،ڏاڍو پاڻ پڏائي سنڌ. اڳ جون خبرون تو وٽ آهن،اڄ جي ڳاله ٻڌايان ٿو، نوڙي مان ٿا نانگ ٿين،جن کي جيڏو ڀانئي سنڌ. هاري پنهنجا حق گهرن پيا،تون جو سبق سيکارين وئين، رت جا درياءِ ڏسي ”اداسي“ گهڙي پئي گاگهائي سنڌ. (محمد اسمائيل اداسي)
باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ هاري جدوجهد احمد نواز انقلابي سنڌ ڌرتي اها عظيم ڌرتي آهي جنهن ڪيترائي سنڌ سڄڻ ۽ گڻئتا انسان پيدا ڪيا آهن جن سنڌ ڌرتي جي عزت شان مان آجپي لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي سنڌ سان اهو الستي عشق ڪيو جنهن جي عشق ۾ جيل جون سخت ڪنڊن جي سيج کي وڏي خوشي سان سيني لاتو آهي انهن انمول انسانن سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ هر ممڪن ڪوششون ڪيون انهن سنڌ لاءِ پنهنجي جان قربان ڪرڻ تي فخر ڪيو آهي اهڙن سنڌ جي عظيم ڪردارن مان باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي به هڪ آهي هي موهن جي دڙي جي گرم هوائن واري شهر لاڙڪاڻي ۾ 1901ع ۾ جتوئي خاندان جي اندر جنم ورتو سندس پئُ جو نالو فقير الهداد خان جتوئي آهي فقير الهداد خان هڪ غريب ۽ فقيري طبيعت جو مالڪ هو الهداد خان سچو کرو انسان هو ۽ هو جنهن ڳاله تي بيهندو ته پوءِ دنيا جي ڪا به طاقت روڪي نه سگهندي هن فقير طبيعت انسان پنهنجي پٽ باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جو عروج نه ڏٺو جڏهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پيدا ٿيو هوندو ته سندس پئُ جيڪي وڏا خواب ڏٺا هوندا ۽ انهن خوابن جي ساڀيان لاء دعائون ڪيون هونديون ڪامريڊ حيدر بخش ننڊي هوندي کان ئي ٻين کان الڳ سوچيندو هو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي غريب خاندان سان تعلق رکندو هو ڪامريڊ اسڪول ڳوٺ کان پند ڪري ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ايتري قدر غريب هو جو ان جي ساٿي زباني ٻڌو آهي ته هن ٻڌايو ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسڪول وڃڻ وقت پراڻا ڪپڙن سان گهران نڪرندو هو اسڪول جي ويجهو اچي پو ڪپڙا چينج ڪندو ڇو رستي ماٽ هوندي هئي ان ڪري ڪامريڊ پنهنجا ڪپڙا پاڻ سان گڏ کڻي ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي غربت کي تمام ويجهو کان نه صرف ڏٺو پر ڀوڳيو به اهو ئي سبب هو هو جو ڪامريڊ غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو هنن 1911 ۾ سنڌي فائنل جي امتحان ۾ سجي سنڌ مان پهرين پوزشين حاصل ڪئي ڪامريڊ تعليم جي ميدان تي پنهنجو پاڻ ملهايو هي نه صرف پڙهيو پر سڄي سنڌ لاءِ مثال بڻيل رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي بي اي جو امتحان به امتيازي پوزيشن سان پاس ڪيائين ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي کي شروع کان ئي شعري ڪرڻ جو وڏو شوق هوندو هو ۽ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پنهنجي پڙهائي جي ڏينهن ۾ پنهنجي شعري ۾ قصيده لکي ڪري پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اهو واحد انسان ۽ شاعر هو جنهن پنهنجي زال لاءِ به شعر لکيا ۽ اڪثر پنهنجي زال مادرِ سنڌ ممتاز بانو کي پڙهي به ٻڌائيندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ آدرشي انسان هو هن سنڌ سان اهڙي ننهن نڀايو جو ڪو نڀائي ڪامريڊ کي 1930ع ۾ مختيار ڪار جي ملازمت ملي ان دوران ئي ڪامريڊ جو جڳ مشهور ڪتاب تحفه سنڌ به ڇپجي چڪو هو هڪ ڳاله اها به واضح ڪندا هلان ته شروع کان وٺي ڪجه اناصر ڪامريڊ جي هر قدم تي تنقيدون ڪندا رهيا پر ڪڏهن انهن جي خلاف ڪا به غلط زبان به استعمال نه ڪئي نه ئي پنهنجي شاعري انهن خلاف ڪجه لکيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جڏهن شقوا لکي ته علامه اقبال وانگر واپس نه ورتي ڪامريڊ کي ڪافر قرار ڏنو دهريو قرار ڏنو ويو پر ڪامريڊ هميشه جيان پنهنجي ڳاله تي پڪو ٿي بيٺو رهيو ڪامريڊ ٿوري ئي عرصي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تي پهتو هن سرڪاري نوڪري دوران ڏٺو ته سنڌ جي هيٺين طبقي هاري مزدور پورهيتن سان ظلم ٿيندو رهي ٿو هي سرڪاري نوڪري تي هوندي هارين مزدورن جو وڪيل رهيو هي اهو انسان هو جيڪو غريبن جي ڏکن سکن ۾ گڏ رهندو هو هي غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڏٺو ته هارين سان ظلم ٿي رهيو آهي هن 1945ع ۾ هاري حقدار جو نعرو هڻي ميدان ۾ اچي لٿو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي ڏنل اسٽيفا 3 مهينن تائين منظور نه ڪئي وئي ۽ هن کي مسلسل چوندا رهيا ته اسٽيفا واپس وٺو پر باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ به ٻڌي ۽ اسٽيفا واري ڳاله قائم رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي 1950ع ۾ جيئي سنڌ جو پهريون ڀيرو نعرو هنيو ته سڄي ملڪ ۾ ٿرٿلو مچي ۽ ڪامريڊ کي غدار سڏيو ويو ڪامريڊ کي جيل 15رهان مهينا جيل ۾ بند ڪيو ويو ڪامريڊ اڪثر پنهنجو مقدمو پاڻ لڙندو هو ۽ ڪامريڊ اهو به مقدمو پاڻ وڙهيو جج کي اهڙا دليل ڏنا جو جج اهو فيصلو ڏنو ته جيئي سنڌ هڪ دعا آهي ۽ جيئي سنڌ چوڻ ڪو به گناه ڪو نه آهي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي نه رڳو جيئي سنڌ نعري جو تخليڪار هو پر پنهنجي هر تقرير ۾ جيئي سنڌ جيئي سنڌ نظم پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ جو عاشق هڳ ته وري سنڌي ڪامريڊ حيدربخش جي عاشق هئي اهو سبب هو جو سنڌي قوم ڪامريڊ کي پيار محبت مان باباءِ سنڌ جو لقب ڏنو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڪيتريون تحريڪون هلايون ان مان اڌ بٽئي تحريڪ به آهي اها تحريڪ تمام سخت تحريڪ هئي پر ڪامريڊ اهڙو ته هارين کي تيار ڪيو هو نه صرف ان تحريڪ ۾ هاري حصو وٺي رهيا هيا پر هارياڻيون به پر جوش هنيو اهو ئي سبب هو ان تحريڪ دوران مائي بختياور شهادت جام پي ان تحريڪ کي خون ڏئي سگهارو بڻيايو ڪامريڊ هر محاذ تي مورچو سنڀاليو پو اهو اينٽي ون يونٽ مومينٽ هجو ان جو به ڪنوينر به باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هن جي اها تحريڪ تمام گهڻي سگهاري ثابت ٿي ۽ آخر ڪار ون يونٽ ٽٽو اهو پاڻ ڏٺائين ان جي خوشي ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ نظم لکيو ”اجها عيد آئي اجها عيد آئي ٿي سنڌين جي آخر حق رسائي“ ۽ بيمارئَ جي بستري تي هئڻ ڪري مڪمل نه ڪري سگهيو فقط ٻه بند لکي سگهيو ڪامريڊ هارين جي حقن خاطر تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ٽرين مارچ ڪري اسيمبلي جو گهراءُ ڪري وڏيرن ظالمن جيڪي اسيمبلي موجود هيا انهن کان سنڌ ٽينسي ايڪٽ منظور ڪرايو جنهن کان پو هارين کي ڪجه حق مليا. باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي تحريڪ نتيجا ڏيندڙ تحريڪ هئي هن فقط روڊن تي هارئَ جي ڳاله ڪئي پر پنهنجي لکَين وسيلي سنڌ جي هارئَ جو ڪيس عالمي دنيا تائين پهچايو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي جدوجهد عملي جدوجهد هئي هن جهڙي طريقي سان سنڌ هاري ڪاميٽي کي هلايو وري ان ليول تي ڪنهن به نه هلائي سگهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسان کان جسماني طور تي 21 مئي 1970 تي جدا ٿي ويو ۽ مزار غلام شاه ڪلهوڙي جي مقبري جي احاطي ۾ آهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ لاءِ ايترو ڪجه لکيو آهي جو 45 سال گذرڻ باوجود اڃا تائين سڀ لکڻيون مڪمل ڇپجي نه سگهيون آهن هن وقت تائين باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جا 12 ڪتاب مارڪيٽ ۾ اچي چڪا آهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي هر ڪتاب جي اندر هڪ اتساه آهي هڪ جذبو آهي جيڪو سنڌ جي درد جو درمان ٿيڻ لاءِ اتساهي رهيو آهي جيڪو هارئَ جو ٻانهن ٻيلي ٿيڻ طرف چئي رهيو آهيو اڄ به ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو روح سنڌ جي انهن سنڌ جي حلالي پٽن ڏي ڏسي رهيو جيڪي مايوس ٿي ويا آهن ڪامريڊ جو روح مسلسل انهن کي وري اتساهي رهيو آهي ۽ چئي رهيو آهي ته ”اٿو اي سنڌ ڪلهن مٿي ڪفن ڪيو فنا ۾ آ بقا بپا اها انجن ڪيو سگهوري سنڌ سان اهو سچو“ ته وڙهنداسين سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ لڙنداسين اٿنداسين دوستو! هي وقت ته اسان باباءِ سنڌ جي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي ڏسيل واٽ تي هلندي پنهنجي حقن جي حاصلات لاءِ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو سنڌ جي هارئَ جي مالڪي جهڙي طرح باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ان کان پو 45 سالن ۾ ڪير به پيدا نه ٿيو جنهن سنڌ جي پوئتي پيل پيڙيل طبقي هاري مزدور جي حقن جي جنگ وڙهي هجي ڪير به ان منصب تي نه پهتو باقي سندس تحريڪ هلندي ٿي رهي پو اها ڪڏهن مظهر جتوئي جي شڪل ۾ ته ڪڏهن غلام رسول سهتي جي شڪل ۾ ۽ اڄ وري سندس پوئٽي ڪامريڊ اظهر جتوئي جي شڪل ۾ آهي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو فڪر سنڌ لاءِ راه نجائت لاءِ واحد حل آهي اڄ ضرورت ان ڳاله جي آهي ته سنڌ اسان کي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي فڪر سمجهيو ۽ ان تي ڀرپور جدوجهد ڪريون ته جيئن مسلسل حل طرف وڌون ۽ سنڌ کي خوشحالي طرف وٺي هلون.
باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ هاري جدوجهد احمد نواز انقلابي سنڌ ڌرتي اها عظيم ڌرتي آهي جنهن ڪيترائي سنڌ سڄڻ ۽ گڻئتا انسان پيدا ڪيا آهن جن سنڌ ڌرتي جي عزت شان مان آجپي لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي سنڌ سان اهو الستي عشق ڪيو جنهن جي عشق ۾ جيل جون سخت ڪنڊن جي سيج کي وڏي خوشي سان سيني لاتو آهي انهن انمول انسانن سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ هر ممڪن ڪوششون ڪيون انهن سنڌ لاءِ پنهنجي جان قربان ڪرڻ تي فخر ڪيو آهي اهڙن سنڌ جي عظيم ڪردارن مان باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي به هڪ آهي هي موهن جي دڙي جي گرم هوائن واري شهر لاڙڪاڻي ۾ 1901ع ۾ جتوئي خاندان جي اندر جنم ورتو سندس پئُ جو نالو فقير الهداد خان جتوئي آهي فقير الهداد خان هڪ غريب ۽ فقيري طبيعت جو مالڪ هو الهداد خان سچو کرو انسان هو ۽ هو جنهن ڳاله تي بيهندو ته پوءِ دنيا جي ڪا به طاقت روڪي نه سگهندي هن فقير طبيعت انسان پنهنجي پٽ باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جو عروج نه ڏٺو جڏهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پيدا ٿيو هوندو ته سندس پئُ جيڪي وڏا خواب ڏٺا هوندا ۽ انهن خوابن جي ساڀيان لاء دعائون ڪيون هونديون ڪامريڊ حيدر بخش ننڊي هوندي کان ئي ٻين کان الڳ سوچيندو هو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي غريب خاندان سان تعلق رکندو هو ڪامريڊ اسڪول ڳوٺ کان پند ڪري ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ايتري قدر غريب هو جو ان جي ساٿي زباني ٻڌو آهي ته هن ٻڌايو ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسڪول وڃڻ وقت پراڻا ڪپڙن سان گهران نڪرندو هو اسڪول جي ويجهو اچي پو ڪپڙا چينج ڪندو ڇو رستي ماٽ هوندي هئي ان ڪري ڪامريڊ پنهنجا ڪپڙا پاڻ سان گڏ کڻي ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي غربت کي تمام ويجهو کان نه صرف ڏٺو پر ڀوڳيو به اهو ئي سبب هو هو جو ڪامريڊ غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو هنن 1911 ۾ سنڌي فائنل جي امتحان ۾ سجي سنڌ مان پهرين پوزشين حاصل ڪئي ڪامريڊ تعليم جي ميدان تي پنهنجو پاڻ ملهايو هي نه صرف پڙهيو پر سڄي سنڌ لاءِ مثال بڻيل رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي بي اي جو امتحان به امتيازي پوزيشن سان پاس ڪيائين ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي کي شروع کان ئي شعري ڪرڻ جو وڏو شوق هوندو هو ۽ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پنهنجي پڙهائي جي ڏينهن ۾ پنهنجي شعري ۾ قصيده لکي ڪري پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اهو واحد انسان ۽ شاعر هو جنهن پنهنجي زال لاءِ به شعر لکيا ۽ اڪثر پنهنجي زال مادرِ سنڌ ممتاز بانو کي پڙهي به ٻڌائيندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ آدرشي انسان هو هن سنڌ سان اهڙي ننهن نڀايو جو ڪو نڀائي ڪامريڊ کي 1930ع ۾ مختيار ڪار جي ملازمت ملي ان دوران ئي ڪامريڊ جو جڳ مشهور ڪتاب تحفه سنڌ به ڇپجي چڪو هو هڪ ڳاله اها به واضح ڪندا هلان ته شروع کان وٺي ڪجه اناصر ڪامريڊ جي هر قدم تي تنقيدون ڪندا رهيا پر ڪڏهن انهن جي خلاف ڪا به غلط زبان به استعمال نه ڪئي نه ئي پنهنجي شاعري انهن خلاف ڪجه لکيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جڏهن شقوا لکي ته علامه اقبال وانگر واپس نه ورتي ڪامريڊ کي ڪافر قرار ڏنو دهريو قرار ڏنو ويو پر ڪامريڊ هميشه جيان پنهنجي ڳاله تي پڪو ٿي بيٺو رهيو ڪامريڊ ٿوري ئي عرصي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تي پهتو هن سرڪاري نوڪري دوران ڏٺو ته سنڌ جي هيٺين طبقي هاري مزدور پورهيتن سان ظلم ٿيندو رهي ٿو هي سرڪاري نوڪري تي هوندي هارين مزدورن جو وڪيل رهيو هي اهو انسان هو جيڪو غريبن جي ڏکن سکن ۾ گڏ رهندو هو هي غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڏٺو ته هارين سان ظلم ٿي رهيو آهي هن 1945ع ۾ هاري حقدار جو نعرو هڻي ميدان ۾ اچي لٿو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي ڏنل اسٽيفا 3 مهينن تائين منظور نه ڪئي وئي ۽ هن کي مسلسل چوندا رهيا ته اسٽيفا واپس وٺو پر باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ به ٻڌي ۽ اسٽيفا واري ڳاله قائم رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي 1950ع ۾ جيئي سنڌ جو پهريون ڀيرو نعرو هنيو ته سڄي ملڪ ۾ ٿرٿلو مچي ۽ ڪامريڊ کي غدار سڏيو ويو ڪامريڊ کي جيل 15رهان مهينا جيل ۾ بند ڪيو ويو ڪامريڊ اڪثر پنهنجو مقدمو پاڻ لڙندو هو ۽ ڪامريڊ اهو به مقدمو پاڻ وڙهيو جج کي اهڙا دليل ڏنا جو جج اهو فيصلو ڏنو ته جيئي سنڌ هڪ دعا آهي ۽ جيئي سنڌ چوڻ ڪو به گناه ڪو نه آهي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي نه رڳو جيئي سنڌ نعري جو تخليڪار هو پر پنهنجي هر تقرير ۾ جيئي سنڌ جيئي سنڌ نظم پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ جو عاشق هڳ ته وري سنڌي ڪامريڊ حيدربخش جي عاشق هئي اهو سبب هو جو سنڌي قوم ڪامريڊ کي پيار محبت مان باباءِ سنڌ جو لقب ڏنو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڪيتريون تحريڪون هلايون ان مان اڌ بٽئي تحريڪ به آهي اها تحريڪ تمام سخت تحريڪ هئي پر ڪامريڊ اهڙو ته هارين کي تيار ڪيو هو نه صرف ان تحريڪ ۾ هاري حصو وٺي رهيا هيا پر هارياڻيون به پر جوش هنيو اهو ئي سبب هو ان تحريڪ دوران مائي بختياور شهادت جام پي ان تحريڪ کي خون ڏئي سگهارو بڻيايو ڪامريڊ هر محاذ تي مورچو سنڀاليو پو اهو اينٽي ون يونٽ مومينٽ هجو ان جو به ڪنوينر به باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هن جي اها تحريڪ تمام گهڻي سگهاري ثابت ٿي ۽ آخر ڪار ون يونٽ ٽٽو اهو پاڻ ڏٺائين ان جي خوشي ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ نظم لکيو ”اجها عيد آئي اجها عيد آئي ٿي سنڌين جي آخر حق رسائي“ ۽ بيمارئَ جي بستري تي هئڻ ڪري مڪمل نه ڪري سگهيو فقط ٻه بند لکي سگهيو ڪامريڊ هارين جي حقن خاطر تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ٽرين مارچ ڪري اسيمبلي جو گهراءُ ڪري وڏيرن ظالمن جيڪي اسيمبلي موجود هيا انهن کان سنڌ ٽينسي ايڪٽ منظور ڪرايو جنهن کان پو هارين کي ڪجه حق مليا. باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي تحريڪ نتيجا ڏيندڙ تحريڪ هئي هن فقط روڊن تي هارئَ جي ڳاله ڪئي پر پنهنجي لکَين وسيلي سنڌ جي هارئَ جو ڪيس عالمي دنيا تائين پهچايو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي جدوجهد عملي جدوجهد هئي هن جهڙي طريقي سان سنڌ هاري ڪاميٽي کي هلايو وري ان ليول تي ڪنهن به نه هلائي سگهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسان کان جسماني طور تي 21 مئي 1970 تي جدا ٿي ويو ۽ مزار غلام شاه ڪلهوڙي جي مقبري جي احاطي ۾ آهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ لاءِ ايترو ڪجه لکيو آهي جو 45 سال گذرڻ باوجود اڃا تائين سڀ لکڻيون مڪمل ڇپجي نه سگهيون آهن هن وقت تائين باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جا 12 ڪتاب مارڪيٽ ۾ اچي چڪا آهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي هر ڪتاب جي اندر هڪ اتساه آهي هڪ جذبو آهي جيڪو سنڌ جي درد جو درمان ٿيڻ لاءِ اتساهي رهيو آهي جيڪو هارئَ جو ٻانهن ٻيلي ٿيڻ طرف چئي رهيو آهيو اڄ به ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو روح سنڌ جي انهن سنڌ جي حلالي پٽن ڏي ڏسي رهيو جيڪي مايوس ٿي ويا آهن ڪامريڊ جو روح مسلسل انهن کي وري اتساهي رهيو آهي ۽ چئي رهيو آهي ته ”اٿو اي سنڌ ڪلهن مٿي ڪفن ڪيو فنا ۾ آ بقا بپا اها انجن ڪيو سگهوري سنڌ سان اهو سچو“ ته وڙهنداسين سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ لڙنداسين اٿنداسين دوستو! هي وقت ته اسان باباءِ سنڌ جي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي ڏسيل واٽ تي هلندي پنهنجي حقن جي حاصلات لاءِ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو سنڌ جي هارئَ جي مالڪي جهڙي طرح باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ان کان پو 45 سالن ۾ ڪير به پيدا نه ٿيو جنهن سنڌ جي پوئتي پيل پيڙيل طبقي هاري مزدور جي حقن جي جنگ وڙهي هجي ڪير به ان منصب تي نه پهتو باقي سندس تحريڪ هلندي ٿي رهي پو اها ڪڏهن مظهر جتوئي جي شڪل ۾ ته ڪڏهن غلام رسول سهتي جي شڪل ۾ ۽ اڄ وري سندس پوئٽي ڪامريڊ اظهر جتوئي جي شڪل ۾ آهي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو فڪر سنڌ لاءِ راه نجائت لاءِ واحد حل آهي اڄ ضرورت ان ڳاله جي آهي ته سنڌ اسان کي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي فڪر سمجهيو ۽ ان تي ڀرپور جدوجهد ڪريون ته جيئن مسلسل حل طرف وڌون ۽ سنڌ کي خوشحالي طرف وٺي هلون.
باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ هاري جدوجهد احمد نواز انقلابي سنڌ ڌرتي اها عظيم ڌرتي آهي جنهن ڪيترائي سنڌ سڄڻ ۽ گڻئتا انسان پيدا ڪيا آهن جن سنڌ ڌرتي جي عزت شان مان آجپي لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي سنڌ سان اهو الستي عشق ڪيو جنهن جي عشق ۾ جيل جون سخت ڪنڊن جي سيج کي وڏي خوشي سان سيني لاتو آهي انهن انمول انسانن سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ هر ممڪن ڪوششون ڪيون انهن سنڌ لاءِ پنهنجي جان قربان ڪرڻ تي فخر ڪيو آهي اهڙن سنڌ جي عظيم ڪردارن مان باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي به هڪ آهي هي موهن جي دڙي جي گرم هوائن واري شهر لاڙڪاڻي ۾ 1901ع ۾ جتوئي خاندان جي اندر جنم ورتو سندس پئُ جو نالو فقير الهداد خان جتوئي آهي فقير الهداد خان هڪ غريب ۽ فقيري طبيعت جو مالڪ هو الهداد خان سچو کرو انسان هو ۽ هو جنهن ڳاله تي بيهندو ته پوءِ دنيا جي ڪا به طاقت روڪي نه سگهندي هن فقير طبيعت انسان پنهنجي پٽ باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جو عروج نه ڏٺو جڏهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پيدا ٿيو هوندو ته سندس پئُ جيڪي وڏا خواب ڏٺا هوندا ۽ انهن خوابن جي ساڀيان لاء دعائون ڪيون هونديون ڪامريڊ حيدر بخش ننڊي هوندي کان ئي ٻين کان الڳ سوچيندو هو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي غريب خاندان سان تعلق رکندو هو ڪامريڊ اسڪول ڳوٺ کان پند ڪري ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ايتري قدر غريب هو جو ان جي ساٿي زباني ٻڌو آهي ته هن ٻڌايو ته ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسڪول وڃڻ وقت پراڻا ڪپڙن سان گهران نڪرندو هو اسڪول جي ويجهو اچي پو ڪپڙا چينج ڪندو ڇو رستي ماٽ هوندي هئي ان ڪري ڪامريڊ پنهنجا ڪپڙا پاڻ سان گڏ کڻي ويندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي غربت کي تمام ويجهو کان نه صرف ڏٺو پر ڀوڳيو به اهو ئي سبب هو هو جو ڪامريڊ غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو هنن 1911 ۾ سنڌي فائنل جي امتحان ۾ سجي سنڌ مان پهرين پوزشين حاصل ڪئي ڪامريڊ تعليم جي ميدان تي پنهنجو پاڻ ملهايو هي نه صرف پڙهيو پر سڄي سنڌ لاءِ مثال بڻيل رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي بي اي جو امتحان به امتيازي پوزيشن سان پاس ڪيائين ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي کي شروع کان ئي شعري ڪرڻ جو وڏو شوق هوندو هو ۽ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي پنهنجي پڙهائي جي ڏينهن ۾ پنهنجي شعري ۾ قصيده لکي ڪري پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اهو واحد انسان ۽ شاعر هو جنهن پنهنجي زال لاءِ به شعر لکيا ۽ اڪثر پنهنجي زال مادرِ سنڌ ممتاز بانو کي پڙهي به ٻڌائيندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ آدرشي انسان هو هن سنڌ سان اهڙي ننهن نڀايو جو ڪو نڀائي ڪامريڊ کي 1930ع ۾ مختيار ڪار جي ملازمت ملي ان دوران ئي ڪامريڊ جو جڳ مشهور ڪتاب تحفه سنڌ به ڇپجي چڪو هو هڪ ڳاله اها به واضح ڪندا هلان ته شروع کان وٺي ڪجه اناصر ڪامريڊ جي هر قدم تي تنقيدون ڪندا رهيا پر ڪڏهن انهن جي خلاف ڪا به غلط زبان به استعمال نه ڪئي نه ئي پنهنجي شاعري انهن خلاف ڪجه لکيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جڏهن شقوا لکي ته علامه اقبال وانگر واپس نه ورتي ڪامريڊ کي ڪافر قرار ڏنو دهريو قرار ڏنو ويو پر ڪامريڊ هميشه جيان پنهنجي ڳاله تي پڪو ٿي بيٺو رهيو ڪامريڊ ٿوري ئي عرصي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهدي تي پهتو هن سرڪاري نوڪري دوران ڏٺو ته سنڌ جي هيٺين طبقي هاري مزدور پورهيتن سان ظلم ٿيندو رهي ٿو هي سرڪاري نوڪري تي هوندي هارين مزدورن جو وڪيل رهيو هي اهو انسان هو جيڪو غريبن جي ڏکن سکن ۾ گڏ رهندو هو هي غريب جو درد پنهنجو درد سمجهندو هو ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڏٺو ته هارين سان ظلم ٿي رهيو آهي هن 1945ع ۾ هاري حقدار جو نعرو هڻي ميدان ۾ اچي لٿو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي ڏنل اسٽيفا 3 مهينن تائين منظور نه ڪئي وئي ۽ هن کي مسلسل چوندا رهيا ته اسٽيفا واپس وٺو پر باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ به ٻڌي ۽ اسٽيفا واري ڳاله قائم رهيو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي 1950ع ۾ جيئي سنڌ جو پهريون ڀيرو نعرو هنيو ته سڄي ملڪ ۾ ٿرٿلو مچي ۽ ڪامريڊ کي غدار سڏيو ويو ڪامريڊ کي جيل 15رهان مهينا جيل ۾ بند ڪيو ويو ڪامريڊ اڪثر پنهنجو مقدمو پاڻ لڙندو هو ۽ ڪامريڊ اهو به مقدمو پاڻ وڙهيو جج کي اهڙا دليل ڏنا جو جج اهو فيصلو ڏنو ته جيئي سنڌ هڪ دعا آهي ۽ جيئي سنڌ چوڻ ڪو به گناه ڪو نه آهي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي نه رڳو جيئي سنڌ نعري جو تخليڪار هو پر پنهنجي هر تقرير ۾ جيئي سنڌ جيئي سنڌ نظم پڙهندو هو ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ جو عاشق هڳ ته وري سنڌي ڪامريڊ حيدربخش جي عاشق هئي اهو سبب هو جو سنڌي قوم ڪامريڊ کي پيار محبت مان باباءِ سنڌ جو لقب ڏنو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ڪيتريون تحريڪون هلايون ان مان اڌ بٽئي تحريڪ به آهي اها تحريڪ تمام سخت تحريڪ هئي پر ڪامريڊ اهڙو ته هارين کي تيار ڪيو هو نه صرف ان تحريڪ ۾ هاري حصو وٺي رهيا هيا پر هارياڻيون به پر جوش هنيو اهو ئي سبب هو ان تحريڪ دوران مائي بختياور شهادت جام پي ان تحريڪ کي خون ڏئي سگهارو بڻيايو ڪامريڊ هر محاذ تي مورچو سنڀاليو پو اهو اينٽي ون يونٽ مومينٽ هجو ان جو به ڪنوينر به باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هن جي اها تحريڪ تمام گهڻي سگهاري ثابت ٿي ۽ آخر ڪار ون يونٽ ٽٽو اهو پاڻ ڏٺائين ان جي خوشي ۾ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي هڪ نظم لکيو ”اجها عيد آئي اجها عيد آئي ٿي سنڌين جي آخر حق رسائي“ ۽ بيمارئَ جي بستري تي هئڻ ڪري مڪمل نه ڪري سگهيو فقط ٻه بند لکي سگهيو ڪامريڊ هارين جي حقن خاطر تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ٽرين مارچ ڪري اسيمبلي جو گهراءُ ڪري وڏيرن ظالمن جيڪي اسيمبلي موجود هيا انهن کان سنڌ ٽينسي ايڪٽ منظور ڪرايو جنهن کان پو هارين کي ڪجه حق مليا. باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جي تحريڪ نتيجا ڏيندڙ تحريڪ هئي هن فقط روڊن تي هارئَ جي ڳاله ڪئي پر پنهنجي لکَين وسيلي سنڌ جي هارئَ جو ڪيس عالمي دنيا تائين پهچايو باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي جدوجهد عملي جدوجهد هئي هن جهڙي طريقي سان سنڌ هاري ڪاميٽي کي هلايو وري ان ليول تي ڪنهن به نه هلائي سگهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي اسان کان جسماني طور تي 21 مئي 1970 تي جدا ٿي ويو ۽ مزار غلام شاه ڪلهوڙي جي مقبري جي احاطي ۾ آهي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سنڌ لاءِ ايترو ڪجه لکيو آهي جو 45 سال گذرڻ باوجود اڃا تائين سڀ لکڻيون مڪمل ڇپجي نه سگهيون آهن هن وقت تائين باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي جا 12 ڪتاب مارڪيٽ ۾ اچي چڪا آهن ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي هر ڪتاب جي اندر هڪ اتساه آهي هڪ جذبو آهي جيڪو سنڌ جي درد جو درمان ٿيڻ لاءِ اتساهي رهيو آهي جيڪو هارئَ جو ٻانهن ٻيلي ٿيڻ طرف چئي رهيو آهيو اڄ به ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو روح سنڌ جي انهن سنڌ جي حلالي پٽن ڏي ڏسي رهيو جيڪي مايوس ٿي ويا آهن ڪامريڊ جو روح مسلسل انهن کي وري اتساهي رهيو آهي ۽ چئي رهيو آهي ته ”اٿو اي سنڌ ڪلهن مٿي ڪفن ڪيو فنا ۾ آ بقا بپا اها انجن ڪيو سگهوري سنڌ سان اهو سچو“ ته وڙهنداسين سنڌ جي سينڌ سنوارڻ لاءِ لڙنداسين اٿنداسين دوستو! هي وقت ته اسان باباءِ سنڌ جي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي ڏسيل واٽ تي هلندي پنهنجي حقن جي حاصلات لاءِ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو سنڌ جي هارئَ جي مالڪي جهڙي طرح باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ان کان پو 45 سالن ۾ ڪير به پيدا نه ٿيو جنهن سنڌ جي پوئتي پيل پيڙيل طبقي هاري مزدور جي حقن جي جنگ وڙهي هجي ڪير به ان منصب تي نه پهتو باقي سندس تحريڪ هلندي ٿي رهي پو اها ڪڏهن مظهر جتوئي جي شڪل ۾ ته ڪڏهن غلام رسول سهتي جي شڪل ۾ ۽ اڄ وري سندس پوئٽي ڪامريڊ اظهر جتوئي جي شڪل ۾ آهي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جو فڪر سنڌ لاءِ راه نجائت لاءِ واحد حل آهي اڄ ضرورت ان ڳاله جي آهي ته سنڌ اسان کي باباءِ سنڌ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي فڪر سمجهيو ۽ ان تي ڀرپور جدوجهد ڪريون ته جيئن مسلسل حل طرف وڌون ۽ سنڌ کي خوشحالي طرف وٺي هلون.
