رسول بخش پليجي جو وڇوڙو : هڪ ٻي نظرياتي شمع وسامي ويئي!

ساگر سميجو:

محترمه زرينا بلوچ گذاري ويئي، سوچيم عذرخواھي ڪري اچجي ءٍ ان بھاني سان پليجي صاحب سان ڪافي وقت کان پوءٍ ملاقات به ٿيندي ءٍ ڪچھري به ٿي ويندي. سو وڃي سندس گھر پھتم. ڏاڍا ڀاڪر پائي مليو، سسئي پليجو به ويٺي ھوئي ءٍ بي.بي.سي وارو جاويد سومرو به موجود ھو، چيائين توکان سخت شڪايت آھي، تنھنجو ھٿ بند ٿيل آھي، ڀت پوت مان ڪڍڻ جو پروگرام به ھو پر ھاڻي آيو آھين ته سڀ ڳالھيون ڇٽيون. مون عرض ڪيو مانس، استاد محترم ڪوتاھين جي معافي وري اھڙي حرڪت نه ڪبي. پليجي صاحب جي ميار اھا ھئي ته سندس جنم ڏينھن تي آئون اخبار مٍ سندس متعلق ڇو ڪجھ نٿو لکان، جنھن لاءِ پاڻ ءٍ عالم شاہ ھر سال فون ڪري حڪم ڪندا ھوئا پر روائتي سستي سبب ڪڏھن ڪجھ ڪون لکي سگھيس. مون چيو سائين محترمه زرينه جي وڇوڙي تي ڏک ٿيو، چيائين نه نه ھوءَ جنت مٍ فسڪلاس خوش لڳي پيئي آھي، سکر جيل مٍ جينءَ قيدياڻين کي گيت ٻڌايو خوش ڪريو ويٺي ھوندي ھوئي اينءَ اتي جنت مٍ به ساڳي ڪرت سان لڳي پيئي آھي. پر تون خبر ڏي لکين ڇا پيو پڙھين ڇا پيو؟ ھاڻي جي ٻڌايان ٿو ھي لکيو اٿم ھي ڪجھ ڪتاب پڙھيا اٿم ته چوندو ڀلا ٻڌائي انھن ڪتابن مٍ ڪھڙي ڳالھ توکي وڻي؟ ان ڪتاب جي ليکڪ جي باري تنھنجي ڇا رائي آھي؟ سو چيو مانس ته نوڪري مٍ ايڏو بزي آھيان جو نڪو لکان ٿو نڪو پڙھان ٿو. پاڻ چيائين ته انھي جو مطلب اھيو ٿيو ته توکي ڀت پوت مان ڪڍجي ءٍ ھٿ به بند ڪجي، ميان جا فقير اسين سنڌي ماڻھون نه پڙھنداسين، ءٍ نوڪري کي سڀ ڪجھ سمجهي ويھي رھياسين ته دشمن ٽپڙ سڀ کائي ويندا ءٍ ڌرتي به پيرن ھيٺان کسڪائي ڪڍي ويندا اسانکي خبر ئي نه پوندي.
يار پليجو صاحب ڇا ته ماڻھو ھو. سدائين چوندو ھو پڙھو پڙھو پڙھو. ڪھڙي به تنظيم سان تعلق ھجي ڪتاب ڏيندو ته ھي وڃي پڙھو، سمجھ مٍ جيترو به اچي پرواہ ناھي پر پڙھي پورو ڪريو. پليجو صاحب چوندو ھو الائي ڪيترن کي مون پڙھڻ لکڻ جي عادت وجھي ڇڏي پر فاضل راھو مونکان زور نڪتو، مجال آھي جو ڪتاب کي ھٿ لڳائي پر تنظيم ٺاھڻ جو ڪاريگر آھي انھي ڪري ٿوري ڪنسيشن ڪريانس ٿو. جيل مٍ ھوندا ھئاسین ته پلیجي صاحب ڪنھن کي شاعري تي لڳائي ڇڏيو، ڪنھن کي ڪھاڻين لکڻ تي لڳائي ڇڏيو، ڪنھن کي تقرير جي فن تي لڳائي ڇڏيائين ءٍ ڪنھن کي وري ڳائڻ تي. ڪڏھن ڪنھن کي بخش نه ڪيائين. چوندو ھو جيل کي پنھنجو گھر سمجھو ھر وقت مصروف رھو ورنہ جيل اھڙي لڳندي جو اڌ چريا ٿي پوندو ءٍ معافيون لکي سياست کان ڀڄي جان ڇڏائيندؤ.
پليجو صاحب 88 سالن جي رولاڪين کان پوءِ وڃي جنگشاھي مٍ آرامي ٿيو ءٍ ھاڻي پونيان اھڙو ڪوبه ڪونھي بچيو جيڪو اسانکي لکڻ پڙھڻ تي مجبور ڪري ءٍ اسانجي ننڊ مٍ خلل وجھي.
بليا اسين مرڻا ناھین، گور پیا ڪوئي ھور.

 

رسول بخش پليجو اڻٿڪ جدوجهد جو نالو

لطيف گاد

گذريل ڏينهن هاءِ ڪورٽ حيدرآباد وڃڻ ٿيو ته مون ايڊووڪيٽ سجاد چانڊيو کي هڪ ڪيس دوران دليل ڏيندي ڏٺو، جيئن ئي ٻڌڻي ختم ٿي ته سندس نظر مون تي پئي ۽ سلام دعا ٿي جنهن بعد مان کيس چيو ته جيڪڏهن اتي ئي آهيو ته مان هڪ وڪيل سان ملي 15 منٽن بعد توهان سان ملان ٿو ۽ ملڻ ضروري آهي.
ڪجهه دير بعد ڪورٽ جي احاطي ۾ ٻئي مليا سين ته مون کانئس سائين رسول بخش پليجي جي صحت بابت ڄاڻ حاصل ڪئي ۽ اصل ۾ منهنجو ساڻس ملڻ جو مقصد به اهو ئي هو ڇاڪاڻ ته فيس بوڪ ۽ سوشل ميڊيا جي ٻين نيٽ ورڪن تي پليجي صاحب بابت وقتن فوقتن مختلف ڳالهيون گردش ڪري رهيون هيون جن سبب عجيب قسم جي بيچيني پيدا ٿيل هئي پر پڪ هئم ته سجاد چانڊيو ان حوالي سان درست ڄاڻ ڏيندو ڇاڪاڻ ته هو پليجي صاحب جي ويجهو به آهي ۽ عوامي تحريڪ جو اڳواڻ به آهي.
بحرحال ڳالهه ٻولهه دوران سجاد ٻڌايو ته طبيعت ۾ ڪو خاص سڌارو ناهي ۽ هلڪي ڦلڪي بهتري اچي ٿي ته ماڻهن ۾ همت اچي ٿي باقي زميني حقيقت اها آهي ته سندس طبيعت ڪا خاص ناهي. ايئن چئي هو ڪراچيءَ روانو ٿي ويو پر سندس ڳالهه لڳاتار منهنجي ذهن ۾ کٽڪندي رهي ۽ مايوسي پڻ محسوس ٿي. صبح جاڳ ٿي ته موبائل تي پهرين پليجي صاحب جي وفات جي افسوسناڪ خبر پڙهيم ته دلي ڏک پهتو ۽ سندس انٽرويوز، ليڪچر، ٽيليويزن تي ٿيل بحث مباحثا، سندس تقريرون، لکڻيون، جدوجهد ۽ ساڻس لاڳاپيل ڪيتريون ئي ڳالهيون ذهن ۾ گهمڻ لڳيون.
2008ع ۾ مان جڏهن هڪ سنڌي اخبار ۾ نيوز ايڊيٽر هئس ته انهن ڏينهن ۾ سنڌ جي اڳوڻي گورنر ڊاڪٽر عشرت العباد زبردستي ڪراچيءَ جي ميڊيڪل ڪاليجن لاءِ وقت کان اڳ داخلا ٽيسٽ ڪرائي ڇڏي جڏهن ته ان وقت تائين سنڌ جي ڪيترين ئي تعليمي بورڊن جي رزلٽ به نه آئي هئي جنهن سبب هزارين سنڌي شاگردن جو مستقبل داءَ تي لڳي ويو هو تنهنڪري مون پنهنجي اخبار ۾ هڪ اسپيشل باڪس رکيو جنهن ۾ موقف ڏيڻ لاءِ ان وقت جي سڌ سماءَ واري صوبائي وزير شازيه مري، سيد جلال محمود شاهه، بشير خان قريشي، ڊاڪٽر قادر مگسي ۽ رسول بخش پليجو سان ٽيليفون تي رابطو ڪيو.

 

آيو موت ته روح مري ويو جسم ٿيو آزاد
مٽي اول مٽي آخر مٽي زندھ باد

سيد نواز شاھ ڀاڏائي

ائين ناھي ته ھن جي سياست سان اختلاف نه ھئا پر ھن جي عمر جن خوابن جي پاسباني ڪندي گذري تن کي فراموش ڪرڻ پنھجي دور سان دوکو ڪرڻ جي برابر آھي اھو سياسي جرم آھي ته نظرياتي وڇوٽي جي ڪري ڪنھن جي اٿاھ جانفشانين سبب ھن جي جگر مان ٽمندڙ رت تي تماشائين جيان ٺٺول ڪجي نه ھرگز نه اھا روايت ھاڻ دفن ٿيڻ گھرجي پليجو به بحثيت ھڪ انسان توڙي سياستدان ڳڻن اوڳڻن جو مجموعو ھو پر ھن سياست کي علم سان ڳنڊيو جو سنڌ ۾ پنج درجا پاس ماڻھو به مارڪس جي جدلياتي فلسفي تي ڳالھائڻ لڳا جمعي ۽ ڪانڊيري پارا ھاري به ڳاڙھي لالٽين موسي سي مارڪس تڪ ۽ بالشويڪ انقلاب جھڙا پرمغز ۽ منطقي ڪتاب پڙھڻ لڳا ائين ٻھراڙي جي عورتن جي ھڪڙي وڏي کيپ روايتي سماجي پابنديون ٿڏن سان ٽوڙي ميدان تي نڪري آئي جن کي پليجي صاحب سنڌياڻي تحريڪ جھڙي ويل آرگنائيز جماعت ۾ تبديل ڪيو عام گفتگو کان وٺي اسٽيج تائين پليجي جي ڪاپي ڪندڙ ڪارڪنن جي ڊگھي قطار جڙي وئي جن جي تقريرن ۾ بلا جي رواني رقص ڪندي رھي آھي پليجي ذھن سازي ڪئي ماڻھو تيار ڪيا ھن وٽ عقل علم آرٽ جو سنگم ھو ھن ڀٽائي کي پنھجي خاص انداز ۾ اڳيان آندو ھن پاڻي جي اشو تي زبردست ڊاڪيومنٽيشن ڪئي ھو راڳ ۽ شاعري جو عاشق ھو ڌنون ڪمپوز ڪرڻ راڳڻيون تخليق ڪرڻ ٽيبلوز ٺاھڻ تقرير جو فن پيدا ڪرڻ رجعت پرستن کي نندڻ وقتائتا سلوگن ٺاھڻ ھو ڪامياب ليڪچرار به ھو مذھب تاريخ ادب تي ھن خوب لکيو کيس سھي معني ۾ ھڪڙو يگانو اسڪالر چئي سگھجي ٿو جيتوڻيڪ سائين جي ايم سيد ۽ سندس تحريڪ سان حد کان وڌيڪ جذباتي اختلافات رکڻ جي ڪري ھو قومي تحريڪ وٽ قبوليت گھٽ ماڻي سگھيو پر اھا ڳالھ ھاڻ تاريخ جي بلي آھي وقت بدلجي ويو آھي اڄ پليجو به ناھي سيد به ناھي نئين حالتن ۾ نوان رستا نيون رسمون اختيار ڪرڻيون پوندو رواداري ۽ سھپ کي اڪوموڊيٽ ڪرڻو پوندو پليجو اھڙو شخص ھو جو باشعور قومون اھڙن ماڻھن کي ڀاڳ جي علامت ڀائينديون آھن پر اسين اڃان تنگ نظري جي اونھي پاتال ۾ گوڏن ڀر گتل ماڻھو آھيون ان ڪري پنھجي وطن جي غير معمولي ذھنن مان پرائڻ جي بجاء کين روايتي تعصب پرستي جي اک سان ڏسون ٿا پر خير اڄ اھا مشعل به وسامي وئي جنھن جي ٽم ٽم تي جگنو ڦيرا پائيندا ھئا اختلاف اقرار اتفاق سڀ کڻي پليجو پنھجو وارو وڄائي وڃي مونگر پليجي جي مٽي ۾ ستو ڀلي کڻي اسين ترقي جي آڪاس کي وڃي ڇھون جدت جا سڀ رنگ ماڻيون پر سائين جي ايم سيد حيدر بخش جتوئي حفيظ قريشي غلام محمد خان ڀرڳڙي عبدلواحد آريسر بشيرخان قريشي شيخ اياز ابراھيم جويو نبي بخش بلوچ رسول بخش پليجو ڄام ساقي نذير عباسي پيدا ڪرڻ ۾ شايد اڃان صديون درڪار رھنديون

 

پَسيو ڪين پَسان، آئون نه جيئندي اُن ريءَ!

جامي چانڊيو

ڪير ويساههُ ڪندو ته رسول بخش پليجو هن دنيا ۾ نه رهيو آهي. هڪ شخص جنهن جي سموري حياتي هن دنيا کي بدلائڻ جا خواب ڏسڻ ۽ اُنهن جي ساڀيائن لاءِ ادب، فڪر ۽ سياست جي ميدانن تي گهڻ طرفي جدوجهد ۽ مزاحمت ۾ گذري، ان کان هيءَ دنيا يا هُو هن دنيا کان ڪيئن ٿو موڪلائي سگهي! رسول بخش پيلجو هڪ پوري دور جو انقلابي خيالن، ترقي پسند فڪري روايتن ۽ سياسي مزاحمتن جو اهڃاڻ ۽ استعارو هو. مون کي سنڌ ۽ پاڪستان ۾ ايتري گهڻ طرفي، متحرڪ ۽ بامقصد زندگيءَ جو ٻيو ڪو مثال نظر نه ٿو اچي. لطيف سائينءَ اهڙن ماڻهن لاءِ ئي چيو آهي ته:
مٽي ان خمير اصل هئي ايتري.
هن وسيع ڪائنات ۾ انسان جي زندگي ڏاڍي مختصر، محدود ۽ حادثاتي آهي. ماڻهن جي اڪثريت ان کي حيوانن وانگر گذاريو ڇڏي پر ڪي ماڻهو ان کي پنهنجيءَ ڏاهپ، پورهيي، جدوجهد، سورهيائيءَ ۽ غيرمعمولي ڪمٽمينٽ سان اهڙي ته معنيٰ، مقصديت ۽ ڪارج بخشين ٿا جو اُها حياتي هڪ فرد جي وِٿُ نه پر سموري قوم ۽ سماج لاءِ بخت ۽ ڀاڳ ٿيو پوي. ويهين صديءَ ۽ ايڪويهين صديءَ ۾ سنڌ جي هڪ اهڙي سداملوڪ ۽ ٻهڳڻي شخصيت سائين رسول بخش پليجو جي هئي. جيڪڏهن سنڌ ۾ ويهين صديءَ ۾ ڪو ماڻهو سنڌ، سنڌي ٻوليءَ، ادب، سياست ۽ ترقي پسند سماج لاءِ انيڪ بنيادي ميدانن تي غيرمعمولي ڏاهپ، علميت، فڪر جي يگانگت ۽ بي خوفيءَ سان مانجهي مڙس مٿير ٿي وڙهيو ۽ ڪڏهن به وِرچي نه ويٺو ته اهو رسول بخش پليجو هو، جنهن جي سوچَ ۽ لوچَ جا چِٽا نشان سنڌ جي گذريل ڇهن ڏهاڪن جي تاريخ تي ڏسي ۽ پَسي سگهجن ٿا، ان جي ساک ويهين صديءَ جي سنڌ جي تاريخ ڏيندي.
سَٺِ جي ڏهاڪي ۾ سنڌي ادب ۾ رجعت پسنديءَ جي لهر اُڀاري، سنڌ ۾ روشن خياليءَ ۽ ان جي مَهندارن سائين جي ايم سيد، شيخ اياز ۽ ٻين تي فڪري حملا ڪيا ويا ته “انڌا اونڌا ويڄ” ۽ ٻين لکڻين ذريعي رسول بخش پليجي جو قلم ڪنهن فڪري “جرنيل” جيان وڙهيو. ون يونٽ جي قيام کانپوءِ سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جو وجود ميساريو ويو ته ون يونٽ خلاف جدوجهد ۾ رسول بخش پليجي بنيادي ڪردار ادا ڪيو. بزمِ صوفياءِ سنڌ ۾ هو سائين جي ايم سيد سان گڏ سيڪريٽري هو. 4 مارچ جي جدوجهد ۾ شاگردن جي مالڪي ڪرڻ وارو ۽ کين اُتساهڻ وارو رسول بخش پليجو هو، سندس ڪهاڻي “وَڍيو هُئين ته ويهُه” ان جي عڪاسي ڪندڙ آهي. سنڌ ۾ ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾ ڇپرائڻ، زمينون نيلام ڪرڻ خلاف مزاحمتي تحريڪن جي مَهنداري شهيد فاضل سان گڏ پليجي صاحب ڪئي. ضياءَ جي خلاف ملڪ ۾ پهرين بغاوت ۽ مزاحمت پليجي صاحب ۽ شهيد فاضل راهو ڪئي ۽ 1979ع ۾ گولاڙچيءَ ۾ هاري ڪانفرنس ڪوٺائي، جنهن جي پاداش ۾ هو گرفتار ٿيو ۽ ست سال جيل ۾ رهيو، جنهن تي ايمنسٽي انٽرنيشنل کيس “ضمير جو قيدي” جو لقب ڏنو. ضياءَ خلاف ايم آر ڊيءَ جي تحريڪن سان گڏ پرويز مشرف دور ۾ ڪالاباغ ڊيم ۽ گريٽر ٿل ڪئنال خلاف جدوجهد ۾ پليجي صاحب جو بنيادي ڪردار رهيو. هن نه رڳو وسيع تر، لڳاتار ۽ غيرمعمولي جدوجهد ذريعي ڪالاباغ ڊيم کي ناممڪن بڻائي ڇڏيو پر سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جي تڪرار تي تحقيقي دستاويز انگريزيءَ ۾ لکي سنڌ جو ڪيس دنيا آڏو پيش ڪيو. گذريل ڇهن ڏهاڪن کان سنڌ ۾ اهڙي ڪابه جمهوري، قومي ۽ طبقاتي يا سامراج دشمن ترقي پسند جدوجهد ناهي هلي، جنهن ۾ پليجي صاحب جو بنيادي ڪردار نه رهيو هجي.
هڪ مفڪر، اديب ۽ نقاد جي حيثيت ۾ پڻ پليجي صاحب جا ڪم ۽ ڪارناما غيرمعمولي آهن. هن جا نه رڳو افسانا، مضمون ۽ ترجما شاهڪار آهن پر سنڌي ادب ۾ ترقي پسند فڪري تنقيد جي بنياد وجهندڙن مان پليجو صاحب خاص حيثيت رکي ٿو. انڌا اونڌا ويڄ، سَندي ذات هنجن، “کنڊهر” جهڙا بي مثال ادبي تنقيد جا شاهڪار سندس ئي قلم مان سِرجيا آهن، اِهو ئي سبب آهي جو هن کي سندس استاد محمد ابراهيم جويي سنڌي نثر جو لطيف ۽ سنڌي ادب جو ترگنيف سڏيو آهي. فڪري پختگيءَ، فني همه گيريت سان گڏ ٻوليءَ جي “ڪاٽَ” جيڪا رسول بخش پليجي جي ٻوليءَ ۾ ملي ٿي، ان جو سنڌي ادب ۾ ٻيو ڪو مثال نٿو ملي. فڪري جنگ جي ميدان تي ٻوليءَ کي هن هميشه زبردست تخليقي هٿيار طور ڪم آندو آهي.
هڪ مفڪر ۽ اسڪالر طور رسول بخش پليجي جهڙو وسيع مطالعو رکندڙ اسڪالر مون پنهنجيءَ زندگيءَ ۾ سنڌ ۽ پاڪستان ۾ نه ڏٺو. هن جو مطالعو نه رڳو وسيع پر تمام گِهرو ۽ گهڻ طرفو به هو. مان سڄي ڄمار سنڌ ۽ ملڪ جي سمورن وڏن دانشورن، مفڪرن ۽ اديبن سان اُٿيو ويٺو آهيان پر ايڏو وسيع ۽ گهڻ طرفو مطالعو مون کي پاڪستان ۾ ٻيو ڪنهن شخص جو نه ٿو سُجهي. ادب، شاعري، جنگ، تاريخ، اسلام، مذهب ۽ انقلابن جي علم جي سنڌ ۽ ملڪ ۾ ڪا جيئري انسائيڪلوپيڊيا هو ته اُهو رسول بخش پليجو هو. هو ئي هو جنهن ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ، علامه آءِ آءِ قاضيءَ ۽ سائين جي ايم سيد جي لطيف تي ابتدائي ڪم کان پوءِ لطيف شناسيءَ کي نئين فڪر تحت اؤج تي رَسايو. افسوس جو هو ان تي لکي نه سگهيو پر پوءِ به لطيف تي هن جا سوين ليڪچر ۽ تقريرون رڪارڊ تي موجود آهن ۽ لطيف تي تحقيق ڪندڙن لاءِ بنيادي ماخذ طور ڪم اينديون.
جيتوڻيڪ رسول بخش پليجي جون علمي، ادبي، فني، فڪري، سياسي ۽ شخصي سڃاڻپون انيڪ آهن پر مان هن سان پاءُ صديءَ زندگي گڏ گذارڻ کانپوءِ سمجهان ٿو ته هو بنيادي طور هڪ انقلابي آهي ۽ ادب، فڪر ۽ سياست هن لاءِ انقلابيت جي اظهار جا ميدان آهن. پليجي صاحب جي “انسان سازيءَ” جي صلاحيت به غيرمعمولي آهي. جيترا پُختا، سمجهه ۽ اڻ ورچ نظرياتي ڪارڪن پليجي صاحب سنڌ ۾ پيدا ڪيا، اُن جو ملڪ ۾ ٻيو ڪو مثال ڪونهي. اڄ اُهي جنهن به شعبي ۾ ۽ جتي به آهن، اُنهن جو ڪردار فخر جوڳو آهي.
مون کي خوشي ۽ فخر آهي ته منهنجي زندگيءَ جا لڳ ڀڳ 25 سال هن غيرمعمولي انسان جي صحبت ۾ گذريا ۽ جيڪا سمجهه، شعور ۽ علميت مون کي سائين جويي صاحب ۽ پليجي صاحب جي صحبت ۾ ملي، اُها شايد دنيا جي ڪنهن به يونيورسٽيءَ مان نه ملي سگهي ها. هن سان گڏ هزارين سفر ۽ اڻ ڳڻيون رهاڻيون ۽ بحث مون لاءِ زندگيءَ جو وڏو سرمايو آهن. سياسي لاها چاڙها ۽ فڪري اختلاف زندگيءَ جو حصو آهن ۽ اسان جي وچ ۾ به رهيا پر 1986ع ۾ جيڪو دلي سٻنڌ هن سان جُڙيو هو اُهو سندس زندگيءَ جي آخري پل تائين ساڻس قائم رهيو. تازو آخري ڀيرو اسپتال وڃڻ کان چند ڏينهن اڳ هو دوست ساڻ ڪري هميشه جيان اوچتو مون سان ملڻ لاءِ گهر اچي سهڙيو، مان اُتي نه هئس ته وري اُتان سڌو منهنجي آفيس آيو، اُتي به مان نه هئس ته نياپو ڇڏي ويو. هو عجب ماڻهو هو، هن جو محبتن ۽ حُجتن جو پنهنجو اندازو هو. لطيف اهڙن ماڻهن لاءِ ئي چيو آهي ته:
ڪَڏِهِن طاقِيُون ڏِينِ، ڪَڏِهِن کُلَنِ دَرَ دوسَ جا
ڪَڏِهِن اچان، اچڻُ نه لَهان، ڪَڏِهِن ڪوٺِيو نِينِ
ڪَڏِهِن سِڪان سَڏَ کي، ڪَڏِهِن ڳُجهاندَرُ ڳَرَهِينِ
اِهِڙائِي آهِين، صاحِبَ ! مُنهِنجا سُپِرِين
ٻئي ڏينهن 21 اپريل تي مان وٽس ويس. هو مون کي ڊگهي وقت کانپوءِ بيحد چُست، حاضر دماغ ۽ خوش نظر آيو. هن تازو طارق عليءَ جو لينن بابت ڪتاب پئي پڙهيو. اسان جي تمام ڊگهي علمي، ادبي، فڪري ۽ سياسي ڪچهري ٿي. مان هن جو اُتساهه ڏسي حيران پئي ٿيس. هن وٽ ماضيءَ بجاءِ رڳو آئيندي جون ڳالهيون هيون، مايوسيءَ بدران ڪجهه ڪرڻ ۽ اُتساهه جون ڳالهيون هيون. هن سموري زندگي ڪنهن به قوت ۽ ڏاڍ آڏو ذهني، فڪري، احساساتي، ادبي ۽ سياسي گوڏا نه کوڙيا هئا، سو هو هن ڀيري به تاريخ جي جبر آڏو گوڏا کوڙڻ لاءِ تيار نه هو. ماڻهن کي شايد اها خبر نه هجي ته هو زندگيءَ جي آخري ڏينهن تائين روزانو روس، چين، ڪيوبا ۽ ٻين ملڪن جون اخبارون ۽ فڪري تجزياتي مضمون پڙهندو هو. هن جو ڪمال اهو هو ته هن ڪڏهن به پاڻ کي مقامي سطح جو نه ماڻهو سمجهيو ۽ نه پنهنجي سوچ، فڪر ۽ عمل جي دائري کي محدود ڪيو. هو عالمي انساني سماج بابت هڪ انقلابيءَ وانگر سوچيندو هو ۽ هو سنڌ ۾ وطن دوستيءَ، پورهيت دوستيءَ ۽ عالمي سياست جي ڌارائن جو فڪري مرڪب هو.
رسول بخش پليجو اندر ۾ مڪمل طور هڪ آزاد ماڻهو هو، هن ڪڏهن به ان ڳالهه جي پرواهه نه ڪئي ته هن جا خيال ۽ عمل ماڻهن ۽ هن جي دور کي پسند به ايندا يا نه. جيتوڻيڪ هن جي اهڙي بي پرواهه مزاج سياسي طور نقصان به ڏنا پر هو مڪمل طور هڪ پنهنجي سوچ تحت هلڻ وارو ماڻهو هو. هن پنهنجي اندر جي ٻار کي ڪڏهن به مرڻ نه ڏنو. آخر تائين حيرت هن مان نه وئي، ٻار بي خوف هوندا آهن، هن ۾ خوف گهر ڪري اهو ممڪن ئي نه هو ۽ هميشه چوندو هو ته خوف سان مقابلو ڪري ان کي مات ڏيڻ اصل سورهيائي آهي.
ٻين انيڪ ڪارنامن سان گڏوگڏ عورتن کي سياسي جدوجهد جي ميدان تي لاهڻ جي روايت سنڌ ۽ پاڪستان ۾ پليجي صاحب وڌي. سنڌ جي سياست کي محدود فڪري ۽ سياسي دائرن مان ڪڍي ملڪ گير بڻائڻ ۾ سندس وڏو هٿ رهيو. هو هميشه ملڪ جي مظلوم طبقن ۽ قومن جي وسيع تر گڏيل جدوجهدن لاءِ ڪوششون ڪندو رهيو. سنڌ ۽ ملڪ ۾ علم ۽ سياسي عمل جو اهڙو آرٽسٽڪ ۽ حَسين امتزاج پليجي صاحب کانسواءِ وِرلي نظر ايندو. ساڳيءَ طرح هن سنڌي ادب کي عالمي ادب سان ۽ سنڌ جي سياسي فڪر کي عالمي فڪري ترقي پسند ۽ انقلابي ڌارائن سان ڳنڍڻ لاءِ سڄي ڄمار قلم، سياست ۽ علم ذريعي بي مثال جاکوڙ ڪئي.
رسول بخش پليجي جي زندگي، جدوجهد، فڪر، ادب ۽ علم جي ڪارنامن ۽ پنڌ تي نظر وجهجي ٿي ته ماڻهوءَ کي حيرت ٿئي ٿي. هڪ حياتيءَ ۾ اهو سڀ ڪجهه ڪيئن ممڪن آهي؟ وڏن وڏن ماڻهن کي موت جو خوف ڊاهي وجهندو آهي. مون پليجي صاحب سان 32 سالن جي بِنهه ويجهي تعلق ۾ ٺهيو پر سندس آخري ڏينهن ۾ به ڪڏهن هن کي موت کان خوف ته پري جي ڳالهه پر موت جو ذڪر ڪندي به نه ڏٺو. هن جو پنهنجي ماديت پسند، انقلابي، سماجوادي ۽ سيڪيولر فڪر تي پختو ۽ غيرمعمولي ويساهه هو، جنهن ۾ ڪڏهن هڪ لمحي لاءِ به لرزش نه آئي. اڄ پليجي صاحب جي لاڏاڻي تي مون کي ادي زاهده شيخ بيحد ياد اچي رهي آهي، جنهن جيئن پليجي صاحب سان نڀايو، ان جو مثال افسانن ۽ ناولن ۾ ته ملي سگهي ٿو پر عملي زندگيءَ ۾ نه ٿو ملي سگهي. هو سگهارو ماڻهو هو، ڏک جو اظهار نه ڪندو هو، ان کي عيب سمجهندو هو، پر هو انسان به هو، مون کي لڳي ٿو ته ادي زاهده جي لاڏاڻي کانپوءِ هو به اُن پار هليو ويو، جتي سچل جي زباني “وجود” بس “خيال” ۾ تبديل ٿي ويندا آهن.
رسول بخش پليجو ايندڙ زمانن تائين سنڌ لاءِ اتساهه ۽ سُونهائپ جي علامت طور زندهه رهندو. لطيف هن لاءِ ئي چيو آهي ته:

ڏوٿي سا ڏورين، جا جوءِ سُئي نه ٻُڌي،
پاسا مٿي پاهڻين کاهوڙي کوڙين،
وِڄا اُتِ ووڙين جِت نهايت ناهه ڪا. (لطيف)

jchandio@cpcs.org.pk