شفيق الرحمان شاڪر ماڻهن کي رياست جوڙڻ جي گھرج ئي ان ڪري پوندي آهي ته جيئن ڪو ڏاڍو ڪنهن هيڻي کي لاقانونيت جي لٺ جي زور تي لتاڙي نه سگھي،ڪو ڪروڌي ڪنهن ڪمزور تي قهر بڻجي ڪڙڪي نه سگھي،ڪو ظالم پنهنجي زور تي ڪنهن ضعيف سان ڪا زيادتي نه ڪري سگھي،خدا جي هن زمين تي هر جيو کي جيئڻ جو هڪجهڙو حق هجي.ڪو ڪانء واري چالاڪي، لومڙ واري مڪاري يا شينهن واري دهشت سان ڪنهن جي پگھر جي پورهيي سان ڪمايل مانيء گراهه سندس وات مان کسي نه سگھي.اهو ئي ڪنهن رياست جو بنيادي مقصد،ڪم.نصب العين ۽ ذمو هوندو آهي باقي ٻيون سڀ شيون جهڙوڪ نظام حڪومت،ادارا،پارليامينٽ وغيره اهي سڀ ان مقصد کي حاصل ڪرڻ جا مددگار ذريعا ۽ وسيلا ٿين ٿا.ان سموري رياستي نظام جو روح انصاف جو نظام ٿئي ٿو جنهن کي اسان عرف عام ۾ عدالتون چوندا آهيون.عدالتن جو بنيادي ڪم ئي اهو هوندو آهي ته اهي ان شيء تي ڳوڙهي نظر رکنديون آهن ته رياست پنهنجون ذميداريون پوريون ڪري رهي آهي يا نه؟ رياست ۽ سندس شهرين وچ ۾ جيڪو معاهدو ٿيل آهي انهيء تي انصاف سان عمل ٿي رهيو آهي يا نه؟پر اهو سڀ رڳو اتي ٿي سگھندو آهي جتي قانون سڀني لاء برابر هجي ڇو ته انصاف جي پهرين ۽ بنيادي گھرج ئي اها آهي.جتي قانون رڳو ڪنهن ڪمزور جي پير جو ٻنڌڻ بڻجي وڃي ۽ طاقتورن جي هٿن ۾ لاقانونيت جو ڀالو ڏيئي کين آزاد ڇڏيو وڃي ته پوء چئبو ته وقت جي منصفن کان ڪا وڏي ڀل ٿي آهي.لاقانونيت به اهڙي جنهنجي انتها ٿي وڃي،ظلم به اهڙو جيڪو پنهنجي هر حد اورانگھي وڃي،ڏاڍ به اهڙو جيڪو ڏيل ڏهڪائي ڇڏي،جتي ساجھر ٿيندي ئي ڪو نئون سانحو سر چڪرائڻ ۽ نئون الميو نئين اذيت جو سبب بڻجندو هجي.جڏهن ڪنهن سماج مان انصاف جو ڏيئو آخري پساهه کڻڻ لڳي ٿو ته ان سماج جي سنڌ سنڌ ۽ هڏ هڏ ۾ لاقانونيت پنهنجا ديرا ڄمائي ٿي.اميدن بدران مايوسيون جنم وٺن ٿيون،محبتن بدران نفرتون ۽ ڪدورتون آنا ۽ ٻچا ڏيڻ لڳن ٿيون، همدرديء بدران انتقامي سوچون ڄمن ٿيون ۽ احساس بدران بي حسي ان قوم ۽ سماج جو گڏيل مزاج ۽ قومي سڃاڻپ بڻجي ٿي.ڪيڏي نه عظيم ڏاهپ ۽ دانائي لڪيل آهي انهيء مختصر جملي ۾ ته ” ڪفر جي نظام سان ته ڪو سماج هلي سگھي ٿو پر ظلم جي نظام سان سماج هلي نٿو سگھي.“ ظلم ”عدل” جو ابتڙ لفظ آهي ۽ عدل جي لفظي معنيٰ ڪنهن به شيء کي سندس مناسب جڳهه تي رکڻ آهي.مطلب اهو ٿيو ته جيڪر ڪو ڏوهي آهي ته ان کي ڏوهارين جي حد ۾ ئي رکڻو آهي پوء ڀلي هن جو تعلق ڪهڙي به قوم،قبيلي،نسل،مذهب يا طبقي سان هجي ۽ جيڪر ڪو بي ڏوهي آهي ته ان کي ڪنهن به طرح ڏوهارين جي حد ۾ نٿو رکي سگھجي توڙي جو هو ڪيترو ئي ڪمزور ڇو نه هجي.جيڪي انهن حدن کي لتاڙين ٿا انهن کي ئي ظالم چيو ويو آهي.اسان جي سماج جو الميو ئي اهو آهي جو اسان مان جنهن وٽ جيتري طاقت ۽ اختيار آهي اهو اهي حدون لتاڙيندو رهي ٿو.ان معاملي ۾ سماج جي ڪنهن هڪڙي خاص طبقي يا رڳو چند ماڻهن کي الزام ڏيئي پاڻ کي آزاد ڪري نٿو سگھجي.البت جنهن وٽ جيترو اختيار ۽ جيتري طاقت وڌيڪ آهي اهو ان معاملي ۾ وڌيڪ ڏوهاري بڻجي ٿو.سوال اهو ناهي ته ڪنهن کي ڪارو ڪوٽ پهريل آهي ۽ ڪنهن کي اڇو ڪوٽ پاتل آهي پر سوال اهو آهي ته اسان جو سماج گڏيل قومي بي حسيء جي جنهن انتها تي اڄ پهتو آهي ان جا سبب ڪهڙا آهن؟تازو پي آئي سي ۾ جيڪو روح رهنڊيندڙ واقعو پيش آيو اهواسان جي اجتماعي بيحسيء جو ڪو پهريون واقعو ته ناهي.اهڙن واقعن جي ته هڪ ڊگھي سيريز آهي جنهن جو هر منظر اسان کي وڌيڪ بي حس بڻائي ماضيء جي دز ۾ دفن ٿي وڃي ٿو۽ اسان وري وڏي بي صبري ۽ بي حسيء سان ڪنهن نئين الميي جو انتظار ڪرڻ لڳون ٿا.شايد اسان لاء اها هاڻي ڪا راند يا تماشو بڻجي ڪري رهجي ويو آهي.اهڙن المناڪ منظرن سان موبائيل سيلفيون ۽ ٽي وي اسڪرين سينگارجن ٿا،بريڪنگ نيوز جا هانء ڏاريندڙ لفظ مٿي تي مترڪا هڻن ٿا،تعزيتن جا ترانا وڄن ٿا،ڏوهارين کي ڪيفر ڪردار تائين پهچائڻ جا بدبودار بيان ۽ پوء انهن المين ۽ سانحن تي به سياست جو مڪروهه ڌنڌو شروع ٿي وڃي ٿو.اهي جيڪي دل جي هٿان مجبور ٿي دل جي انهيء اسپتال ۾ پنهنجي دل ڪنهن دل واري ڊاڪٽر سامهون پٽائي پيا هئا انهيء آس سان ته اها دل جڏهن وري جڙي پوندي ته سندن پيارن سان جڙيل ڪيئي حسرتون ۽ تمنائون،ڪيئي خواب ۽ سپنا ساڀيان ٿي پوندا پر زندگيء جو آخري پساهه کڻندي اهي بي خبر ئي رهيا ته سندن قاتل اڇي ڪوٽ وارو هو يا ڪاري ڪوٽ وارو؟ 15 آگسٽ 2010ع جو سيالڪوٽ وارو واقعو شايد اسان کي وسري ويو هجي پر انهن کي ته نه وسريو هوندو جن جي گھر مان هڪ ئي وقت ٻن نوجوانن جا جنازا نڪتا هئا.سوين ماڻهن جي ميڙ ۾ ڪجهه ماڻهو ٻن ڀائرن مغيث ۽ منيب کي ڏنڊن ۽ لوهي سيخن سان ماريندا رهيا،مٿن مڪون ۽ لتون وسائيندا رهيا،کين روڊ تي گھليندا رهيا پر پوليس ۽ پورو بي حس ميڙ تماشائي بڻجي ان منظر مان مزو وٺندو رهيو ايستائين جو ٻنهي ڀائرن روئندي.رڙيون ڪندي ۽ مدد لاء پڪاريندي تڙپي تڙپي دم ڏنو البت انهيء ميڙ ۾ اهي ”عظيم“ انسان به موجود هئا جيڪي پنهنجن ڪيميرائن ۽ موبائيل فون ذريعي پوري منظر جي عڪس بندي ڪندا رهيا.الميو رڳو اهو ناهي ته ڪو حادثو ٿئي ٿو پر ”حادثي سي بڙا سانحه يي هوا ــــ ڪي لوگ ٺهري نهين سانحه ديک ڪر.“ لڳي ٿو ته هن ملڪ ۾ ٿيندڙ روز روز جي حادثن ۽ سانحن پوري قوم کي بي حس ڪري ڇڏيو آهي ۽ اها بي حسي هاڻي انفرادي سطح کان وڌي اجتماعي بي حسيء ۾ بدلجي چڪي آهي.جامعه حفصه ۽ لال مسجد سانحي کان 12 مئِي جي واقعي تائين،لاهور جي ماڊل ٽائون جي الميي کان بلديا ٽائون فيڪٽري ۾ زنده ساڙيل سوين مزدورن تائين،قصور جي قهري واقعي کان ساهيوال سانحي تائين،هر ڏينهن تي اغوا ٿيندڙ ۽ بعد ۾ بي حس بگھڙن جي جنسي هوس جي بک بڻجندڙ معصوم ٻارڙن ۽ سندن ملندڙ چچريل لاشن تائين، هر اڀرندڙ سج پاڻ سان ڪو سانحو کڻي نروار ٿئي ٿو پر سماج ۽ رياست جي اها ئي حالت آهي جو ” تماشا تڪتي رهي دنيا هماري موت ڪا محسن! جاني ڪس جرم ڪي پائي هي سزا ياد نهين.“ اهي جيڪي اختيار ۽ اقتدار جي ڪرسين تي ويهي اهو پورو تماشو ڏسي رهيا آهن ۽ اهو سڄو سماج جيڪو انهن سمورن معاملن کان بي حس ۽ بيپرواهه بڻجي پنهنجن مستين ۾ مست آهي،بيوسيء جي عالم ۾ تڙپائي تڙپائي ماريل انهن مجبورن ۽ مظلومن جا روح هاڻي شايد اهي ڀٽڪيل بدروح بڻجي سندن پيڇو ڪري رهيا آهن.روزانو هڪ ايف آئي آر آسماني دفتر ۾ ڪٽجي رهي آهي جو زمين تي رهندڙ محافظ ۽ منصف بي حس بڻجي چڪا آهن،ڇا اهي سڀ ان انتظار ۾ آهن ته اها آسماني عدالت پنهنجو ڪو فيصلو ٻڌائي ۽ تاريخ ٻڌائي ٿي ته جڏهن قدرت پنهنجو انصاف ڀريو فيصلو ٻڌائيندي آهي ته پوء پاپي توڙي پارسا سڀ جا سڀ ان عظيم عذاب جي وڪڙ ۾ اچي ويندا آهن.پيغمبر جي ڏاچيء کي ڪهڻ جي ڏوهه ۾ رڳو چند پاپي شامل هئا پر جڏهن عذاب آيو ته پوري بستي برباد ٿي چڪي هئي،نه پاپي بچيا،نه قانون جا محافظ ۽ منصف ئي محفوظ رهيا،نه عابد ۽ زاهد بچي سگھيا نه اهو پورو سماج سلامت رهيو جيڪو قانون ٽوڙڻ جو اهو تماشو ڏسي رهيو هو.اهو نه وسارڻ گھرجي ته اجتماعي گناهن جي سزا به اجتماعي هوندي آهي!
