انجنيئر عبدالوهاب سھتو: محنتي ۽ محبتي ماڻھو

عبدالوهاب سهتو ۔ محنتي ۽ محبتي ماڻھو

همير گاد

آئون جڏهن ستين يا اٺين ڪلاس ۾ پڙھندو هيم ته ان وقت مون ڪٿي هڪ ڪتاب جو ٽائيٽل پڙھيو هو جيڪو پهريون ڀيرو پڙھڻ سان ئي منهنجي ذھن تي نقش ٿي ويو هو ان ڪتاب جو نالو هو ”جڏهن بت ئي چوي ڪافر“

۽ اها خبر بلڪل به نه هئي ته ان ڪتاب جو ليکڪ ڪير آ ڇاڪاڻ ته ان ڪتاب جو نالو ئي اهڙو مختلف هو جو سواءِ ان نالي جي ٻيو سڀ وسري ويو هو.ان ڪتاب جو ليکڪ تمام پيارو ۽ محبتي ماڻھو انجنيئر عبدالوهاب سهتو هو.
انجنيئر عبدالوهاب سهتو 5 مئي 1959ع ۾ ڳوٺ ڄام نورالله ڪنڊياري ۾ جنم ورتو.
پاڻ نه صرف هڪ سٺو ڪهاڻيڪار آھي پر ان سان گڏ هو هڪ بهترين محقق پڻ آھي.سندس پهاڪن ۽ چوڻين تي ڪافي تحقيق ٿيل اٿس.
سندس ڪهاڻين جو پهريون مجموعو " هراس" جي نالي سان 1989ع ۾ مرڪ پبليڪيشن لاڙڪاڻو طرفان ڇپيو.
ڪهاڻين جو ٻيو مجموعو " جڏھن بُت ئي چوي ڪافر"
نومبر 1992ع ۾ سنڌي ادبي سنگت نئون ديرو پاران ڇپايو ويو.
سندس ڪهاڻين جو ٽيون ڪتاب " هٿ جي وڍي" جنهن کي عبدالخالق ڪنڊياروي اڪيڊمي ڄام نورالله طرفان 1999ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو ويو.
انجنيئر عبدالوهاب سهتي جي پهرين ڪهاڻي " ناچو " جي نالي سان هئي جيڪا ساهتي پبليڪيشن ڪنڊيارو ۾ 1978ع ۾ سکيو خان چنو جي اصلاح سان ڇپي هئي.

گهڻي عرصي کان هن هاڻي ڪهاڻيون لکڻ ڇڏي ڏنيون آھن.ڪهاڻي ڇڏڻ جو سبب ٻڌائيندي هن ڪٿي چيو هو ته " ڪهاڻيءّ تي وڏي مغز ماري هئي ڪوڙي پلاٽ کي اهڙو بڻائڻو هو جو سچ جو گمان ٿئي.گهڻي ڪوشش ڪيم پر آخر ڪوڙن قصن ۽ ڳالهين کان بيزار ٿي پيم ان لاء راھ مٽايم ليڪن لکڻ جي عادت نه مٽايم لکڻ جاري رھيو. اتي ئي اتي، پھاڪن ۽ چوڻين ڏانھن لاڙو ٿيو. اھي سچ ۽ حقيقتن تي مبني آھن.

هونئن به پهاڪا چوڻيون ۽ ورجيسيون اسان جي لوڪ ادب جي اهم صنف ۾ شامل آھن.

سندس ڇپيل ڪتابن ۾ (ڪهاڻين کان علاوه)

1- ننڍڙي روپ وارا چوڻيون ۽ پهاڪا (2000ع)
2- ورجيسون: پس منظر ۽ ڪارج (2003ع)
3- موزون آکاڻين ذريعي جڙيل پهاڪا ۽ چوڻيون (2004ع)
4- اُترادي پھاڪا ۽ چوڻيون. (2006ع)
5- گل شڪر (نئين سر لکيل) (2011ع)
6- لاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون.( 2015ع)
7- ڳوٺاڻو ڳُـڙ (نئين سر لکيل) 2015ع
8- ماڳن مڪانن جي نالن تي مشتمل پهاڪا ۽ چوڻيون.(2016ع)
9- طبي پهاڪا ۽ چوڻيون (2016ع)
10- چونڊ سنڌي چوڻيون (ترتيب ۽ تدوين)
2017ع
11- پهاڪن ۽ چوڻين بابت مقالا ۽ مضمون (ترتيب)
2017ع
12- ٿري پهاڪا ۽ چوڻيون.(2017ع)
13- گهاگهر منجهه ساگر. (2018ع)
14- پهاڪن جي پاٻوهه (سنوار سڌار) 2018ع
15- شاهه جي شاعريءَ جو پهاڪاتي پهلُو. (2018ع)
16- نصيحت آموز آکاڻين وارا پهاڪا ۽ چوڻيون.(2019ع)
وغيره شامل آهن.

پھاڪا ۽ چوڻيون (اڻ ڇپيل)

1- چوڻين ۽ پهاڪن تي مشتمل مضمون ڇپائيءَ ھيٺ
2- تاريخي واقعن منجھان نڪتل چوڻيون ۽ پھاڪا ڇپائيءَ ھيٺ
3- پھاڙي پهاڪا ۽ چوڻيون ڇپائيءَ هيٺ.

ڏٺو وڃي ته پهاڪن ۽ چوڻين کي ڪٺو ڪري ان کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ تمام ڏکيو ڪم آھي جنهن جي لاء انجنيئر عبدالوهاب سهتو واقعي تعريف جي لائق آھي.
۽ مان نه ٿو سمجهان ته سنڌي پهاڪن چوڻين ۽ ورجيسين تي جيترو ڪم سائين عبدالوهاب سهتي ڪيو آھي شايد ئي ڪنهن ٻئي ڪيو هجي. سندس لکڻيون ڄاڻ جي کاڻ آھن.
ان کان علاوه انجنيئر عبدالوهاب سهتي تمام بهترين نقاد پروفيسر نذير احمد سومري جو تنقيد ۽ مضمونن تي مشتمل ڪتاب " تنقيدون ۽ تجزيا" ۽ ٻيو ڪتاب " موهيو مون کي جن" جيڪو شخصيتن ۽ خاڪن تي مشتمل آ انهن ٻنهي ڪتابن کي ترتيب ڏئي ڇپرايا آھن.
اهي ٻئي ڪتاب پروفيسر نذير احمد سومري جي وفات کان بعد انجنيئر عبدالوهاب سهتي صاحب سمورو مواد سهيڙي ان کي ڇپرايو هو.
سائين عبدالوهاب سهتي سان پهرين ملاقات آرٽس ڪائونسل آف پاڪستان لاڙڪاڻي ۾ ٿي هئي پاڻ هڪ ادبي پروگرام ۾ شرڪت جي لاء آيل هئا.
آئون ان پهرين ئي ملاقات ۾ سندس ڪردار ۽ گفتار تي موهت ٿي ويس. ان کان بعد سائين سان منهنجون ملاقاتون، ساڻس رستي هلندي يا وري ڪنهن ادبي پروگرام ۾ ٿيون. تازو مان ۽ منهنجا ماسات اظھر سومرو ۽ صفدر ڪنهن ڪتاب جي مهورت کان واپسي تي اچي رهيا هياسين ته روڊ جي ٻئي پاسي کان گاڏي ۾ سائين عبدالوهاب سهتو اچي رهيا هئا ته ماسات اظھر چيو ته هلو ته سائين سان ملئون اسان ٿورو اڃان اڳتي وڌياسين ته سائين ڏسي اسان کي هٿ جي اشاري سان چيو اوهان اتي بيهو آئون پاڻ اوهان ڏانهن اچان ٿو پوء سائين گاڏي کي سائيڊ تي بيهاري اسان سان مليا.
هن ۾ مون ڪڏھن به وڏائي نه ڏٺي. نه ته اڪثر اديبن کي مون ڏٺو آھي هڪ ڪتاب ڇپجڻ کان بعد ۾ پاڻ کي هوا ۾ اُڏامندو محسوس ڪندا آھن.سائين عبدالوهاب سهتو ننڍن سان به ائين ئي پيار ۽ محبت سان ملندو آھي جيئن پنهنجي ھم عمر وارن سان.
عبدالوهاب سهتي جو اخلاق، انڪساري، ڪشاده دلي ۽ هر آئي جو احترام ۽ خلوص سان آڌرڀاءُ ڪرڻ سندس اهڙا گڻ آهن، جيڪي مون تمام گھٽ ماڻهن ۾ ڏٺا آھن.
رب سائين کيس اڃان به زور قلم گهڻو عطا ڪري ته جيئن پڙھندڙن کي پڙھڻ لاء اڃان به گهڻو ڪجھ ملي سگهي.

(ھلال پاڪستان -اڱارو 22 آڪٽوبر 2019ع)

 

انجنيئر عبدالوهاب سهتو

مٺل جسڪاڻي


هونئن ته هر ليکڪ جي لکڻ جو پنهنجو انداز آهي ئي، پر انجنيئر عبدالوهاب سهتو جو پنهنجو نجو اسلوب آهي. هن جا ويهارو کن ڪتاب آهن، جن مان شروعاتي ٽي ڪتاب ڪهاڻين جا مجموعا آهن ۽ ۱۲ ڪتاب پهاڪن ۽ چوڻين/ورجيسين تي مشتمل آهن. اهي ۱۵ ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. رهيل ڇپجڻ جي مرحلي ۾ آهن. پهاڪن ۽ چوڻين تي مشتمل سندس ڪتاب، سندس تخليق نه، تحقيق ۽ ترتيب تي مشتمل آهن. بظاهر تمام سولو، پر حقيقت ۾ اهڙو ڏکيو ڪم، جيڪو ٻيا نه ڪري سگهيا آهن، اهو عبدالوهاب سهتو ڪري رهيو آهي. هن اڪيلي جيترو ڪم ڪيو آهي، ايترو ڪنهن ٻئي ڪيو به آهي، ته اهو لڪل ڇو آهي؟ ظاهر ڇو نه آهي؟ جيڪڏهن ڪنهن ٻئي کان اهڙو ڪم نه پڳو آهي، ته انجنيئر عبدالوهاب سهتو کي جس هجي.
انجنيئر عبدالوهاب سهتو سان سوال جواب ڪندي معلوم ٿيو ته سندس ڄمڻ جو هنڌ ڳوٺ ڄام نورالله آھي. ان وقت تعلقو ڪنڊيارو، ضلع نوابشاھ ۾ ھيو. ھاڻي ضلع نوشھروفيروز آھي. محمد بچل سھتو جي فرزند ارجمند انجنيئر عبدالوهاب سهتو جي جنم تاريخ پنجين مئي اوڻويھ سؤ اوڻھٺ عيسوي سال آهي. تفصيل ٻڌائيندي ٻڌايائين ته؛ ”مون ڳوٺ بابت ھڪ مضمون لکيو آھي؛ ”ڄائم جنھن ڄام ڳوٺ ۾“. سو ڪينجھر رسالي جي ڳوٺ نمبر ۾ شايع ٿيل آھي. منھنجي بلاگ تي پڻ رکيل آھي. اگر ڪير مطالعو ڪرڻ گھري ته اتي معائنو ڪري سگھي ٿو“. هن ٻڌايو ته ”پرائمريءَ جا پنج درجا، سال ۱۹۶۴ع کان ۱۹۶۹ع، گورنمينٽ پرائمري اسڪول ڄام نورالله، تعلقو ڪنڊيارو، ضلع نوابشاھ، مون پنھنجي ڳوٺ منجھ ئي پڙھيا، جو اسان جي ڳوٺ ۾ ھيو ئي، بلڪ اڄ تائين آھي ئي، پرائمري اسڪول. ڪنڊيارو، ھاڻي ته ڳوٺ سان ڳنڍيو پيو آھي، ان وقت ميل کن پنڌ تي ھيو. اتي سرڪاري اسڪول ھيو. جتي انگريزي پڙھڻ لاءِ ويس. ڇھون ۽ ستون درجو گورنمينٽ ھاءِ اسڪول ڪنڊيارو، اٺون ۽ نائون درجو نورمحمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد، مئٽرڪ سال ۱۹۷۵ ڌاري ڊي سي ھاءِ اسڪول نوابشاھ مان ڪئي. اٺين درجي ۾ ڪجھ دوستن سان اڻبڻت ٿي، ڪجھ حيدرآباد ۾ پڙھڻ جو آسرو ۽ شوق ٿيو ته اوڏانھن آيس. منھنجو ننڍو چاچو، ڀلي رکيو سھتو، ان وقت اريگيشن کاتي جي مسو ڀرڳڙي سب ڊويزن ۾ جونيئر ڪلارڪ ھيو. بيراج ڪالونيءَ ۾ ڪوارٽر ھيس. شادي ٿيل نه ھيس، ڇڙو رھندو ھيو. مان ساڻس اتي وڃي رھيم. مون کي اٺين درجي منجھ، سندس آفيس جي ڀرسان واري اسڪول، نور محمد ھاءِ اسڪول ۾ داخلا وٺرائي ڏنائين. ماني مٺارام ھاسٽل منجھ، استادن جي ميس ۾، کائيندا ھياسين. جڏھن اتان بدلي ٿيو، ته وقتي طور ھاسٽل ۾ به رھيس. جڏھن ھڪ ھنڌ ٿانيڪو ٿيو ۽ نوابشاھ منجھ پوسٽنگ ٿيس ته ميٽرڪ مون اچي نوابشاھ جي ڊي سي ھاءِ اسڪول مان ڪئي. نتيجي طور فرسٽ ييئر ۽ انٽر (پري انجنيئرنگ) گورنمينٽ ڊگري ڪاليج نوابشاھ منجھان سال ۱۹۷۷ع ۾ ڪئي. بي اِي (سول) جا پھريان ٻه سال به اتان ڪياسين. پويان ٻه سال ڄام شورو منجھان ڪياسين. سال ۱۹۸۴ع ۾ اتان ڊگري وٺي، نوڪريءَ جي تلاش کي لڳاسين“.
هڪ سوال جي جواب ۾ چيائين ته؛ ”سائين منھنجا! مون بي اي (سول) سال ۱۹۸۴ع ۾ ڪئي. ان وقت انجنيئرنگ جو جاب ھٿ ڪرڻ لاءِ، گرئجوئيشن جي ڊگري ئي ڪافي ھوندي ھئي. ضرورت به نه ھئي ۽ اڳتي وڌيڪ پڙھائي ڪرڻ جي سگھ به نه ھئي. تنھن ھوندي به، سال ۱۹۹۳ع ۾، ايم اي (سنڌي) شاھ لطيف يونيورسٽي خيرپور منجھان ڪئي، سال ۱۹۹۶ع ۾، جڏھن مان حيدرآباد واري آفيس ۾ پوسٽيڊ ھيس، ايم اِي (انوائرنمينٽ) لاءِ فارم ڀريو ھيم، جيڪو منظور ٿيو ۽ فيس به جمع ڪرايم. ڪلاس شروع ٿيڻ وارا ھيا جو منھنجي بدلي، جيڪب آباد ٿي وئي. اتان، شام وارا ڪلاس ڄام شوري ۾ اٽينڊ ڪرڻ ڏکيا ھيا. ٻيو ته فيلڊ جي نوڪريءَ دوران، وڌيڪ پڙھائيءَ لاءِ وقت ڪڍڻ، ناممڪن ھوندو آھي. انجنيئرنگ ۾ ماسٽرس نه ڪرڻ جو سبب اھو ھيو“.
رهائش جي حوالي سان سُڌ ڏيندي جواب ڏنائين ته؛ نوڪريءَ جي سلسلي ۾ پهرين سال ۱۹۸۴ع بعد ۾ سال ۱۹۹۰ع ڌاري لاڙڪاڻي منجھان شادي ڪرڻ سبب، هو لاڙڪاڻي جو رهواسي ٿي ويو. جڏهن ته سال ۱۹۹۴ع کان سال ۱۹۹۹ع تائين حيدرآباد بدلي ٿي وڃڻ سبب لڏي به ويو، پر سال ۲۰۰۰ع ڌاري وري واپس لڏي اچي لاڙڪاڻي شھر منجھ رھائش اختيار ڪئي.
انجنيئر عبدالوهاب سهتو وڌيڪ ٻڌايو ته؛ ”لکڻ جي شروعات سائين سکيو خان چنو جي رهبري ۽ رهنمائي ۾ ۱۹۷۸ع کان ڪئي، کيس ڪينجھر ادبي ايوارڊ سال ۱۹۹۷ع ۾ پڻ مليو“. هن ٻئي سوال جي جواب ۾ ٻڌايو ته؛ ”علمي ادبي ماحول، اسان جي ڳوٺ ۾ نه ھيو. البته نوابشاھ ۾ رھڻ دوران، ٿورو گھڻو ماحول مليو. جنھن ۾ پڙھڻ سان دلچسپي وڌي. پوءِ لکڻ ڏانھن به لاڙو ٿيو. اسان جي خاندان ۾، منھنجي پيءُ جو مامو عالم ھيو. پير جھنڊي جي مدرسي منجھ پڙھيو ھيو. ان جو اثر سڄي ڳوٺ تي پيل ھيو. مولانا عبدالخالق ڪنڊياروي جي نالي سان مشھور ھيو. ٽريننگ ڪاليج فار مين ۾ فقه جو ٽيچر ھيو. سال ۱۹۴۶ع ڌاري وفات ڪيائين. سندس لکيل قرآن مجيد جي پھرين ٻن پارن جو تفسير ”معارف القرآن“ نالي سان ڇپيل آھي. معارف نالي سان نوابشاھ منجھان سال ۱۹۳۶ع کان ۱۹۳۶ع ڌاري رسالو به جاري ڪيائين. جنھن جا چوويھ شمارا نڪتا ھيا“. هن وڌيڪ ٻڌايو ته؛ ”موجودھ وقت ۾، لکڻ پڙھڻ جي حساب سان، مٽن مائٽن منجھان، مان ئي سرگرم آھيان. منھنجو ھڪڙو ننڍي ھوندي جو ڪلاسي ڊاڪٽر عبدالرزاق گھانگھرو، جيڪو مھراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ڄام شورو ۾ بيسڪ سائنس جو چيئرمين آھي، سو پڻ ديني ڪتابن ۽ مقالن جي تاليف ۽ تصنيف ۾ سرگرم آھي“.

انجنيئر عبدالوهاب سهتو ھن وقت ايس اي (سپرنٽينڊنگ انجيئر) پبلڪ ھيلٿ انجنيئرنگ طور پروموٽ ٿيو آھي. پوسٽنگ جي انتظار ۾ آھي. ان کاتي ۾ ۱۹۸۴ع کان وٺي ڪم ڪري پيو. سندس موجب؛ ”انجنيئرنگ جي جاب لاءِ بي اِي ئي ڪم آئي. ايم اي (سنڌي) ڪم جي ناھي“. مون پڇيو ته؛ ”ماضي ۽ حال جي تعليمي سرشتي کي ڪيئن ڀيٽيو ٿا؟ ماضي ۾ ڪهڙا مثبت پاسا هئا، حال ۽ مسقبل لاءِ ڇا تجويز آهي؟“ جواب ۾ چيائين ته؛ ”اسان کي جن استادن پڙھايو، اھي پنھنجي شغل سان سچا ھيا. فقط استاد ھيا. ٻيو ڪجھ نه ھيا. نه منجھن ٻي ڪا لالچ يا لوڀ ھيو. پنھنجي شاگرد کي ٽيوشن پڙھائڻ، عيب سمجھندا ھيا. ڇا ته سندن پڙھائڻ جو انداز ھيو. صاف سٿري پوشاڪ ۾ صاف سٿرا ٿي ڪلاس منجھ ايندا ھيا، ڪو به لفظ ٻٽي معني وارو نه ڳالھائيندا ھيا. رڳو ڏنڊي تي راڄ نه ھين. نصيحت ڪري ڄاڻندا ھيا. ڳالھائڻ ٻولھائڻ، اٿڻ ويھڻ، ھلڻ چلڻ جو ڇا ته ڍنگ ھين، جيڪو اڄ جي استادن ۾ ڪونھي. اھي شوق منجھان استاد ٿيندا ھيا، ھاڻوڪا شايد مجبوريءَ کان استاد ٿين ٿا. مڙني اسڪولن ۾ استاد موچارا ھيا. ڪنھن ۾ به گھٽتائي نه ھئي“. هن چيو ته؛ ”ميرٽ جي موت کان پوءِ، پڙھائي به فوت ٿي وئي آھي. ميرٽ کي جيستائين پوريءَ طرح بحال نه ٿو ڪجي، تيستائين تعليم جو ٻيڙو ٻڏل ئي ھوندو. جڏھن شاگرد کي خبر آھي؛ مون وارو پڙھڻ نه اڄ (امتحان ۾) ڪم جو آھي، نه سڀاڻي (نوڪري وٺڻ وقت) ڪم جو آھي، ته پوءِ اھو محنت ڇا لاءِ ڪندو؟ استاد به مٿن مغزماري ڇو ڪندو. مائٽ به سندن پڙھائيءَ تي زور ڇو ڏيندا؟ جتي رشوت جو راڪاس، ناچ وجھيو ويٺو نچي، اتي سڌاري جي توقع رکڻ عبث آھي“.
مون پڇيو ته؛ ”اوهان ڪهاڻي ڇڏي، يا ان ڏانهن لاڙو گهٽائي لوڪ ادب، اهو به پهاڪن ۽ چوڻين جو ڪم ڇو هٿ ۾ کنيو؟ ڪو خاص سبب؟“ هُن وراڻيو؛ ”ڪھاڻي ڇڏڻ جو وڏو سبب، ڪھاڻيءَ تي مغز ماري ھيو. ڪوڙي پلاٽ کي اھڙو بڻائڻو ھيو، جو سچ جو گمان ٿئي. گھڻا ئي جھد ڪيم پر آخر ڪوڙن قصن ۽ ڳالھين کان بيزار ٿي پيم. ان ڪري راھ مٽيم. لکڻ جي عادت نه مٽيم. لکڻ جاري رھيو. اتي ئي اتي، پھاڪن ۽ چوڻين ڏانھن لاڙو ٿيو. اھي سچ ۽ حقيقتن تي مبني آھن. مٿن، جوڙڻ ڪرڻ لاءِ، ڪوڙ گھڙڻا نه ٿا پون. موضوع به اڻ کٽ آھي. منھنجي حياتي کٽي سگھي ٿي، موضوع ڪو نه کٽائي سگھبو. اھي پھاڪا، عوام جي مک منجھان نڪتل آھن. ھر ڪو کين پنھنجو سمجھي ٿو. ڀلي پھاڪا فحش ئي ھجن، ته به ھر ڪنھن کي منجھانئن ڪو نه ڪو نقطو مليو وڃي. چاکائو ذھنن کي ذھني آسودگي مليو وڃي. مون کي به ان موضوع ۾ ذھني آسودگي ملي ٿي. واندي کان ورتڻ چڱي ھوندي آھي. ٻئي ھنڌ مٿو کپائڻ کان، انھن تي ويچار ڪرڻ ۾ ذھني طراوت ملندي آھي. وقت گذري ويندو آھي، خبر ئي نه پوندي آھي“.

هڪ ٻئي سوال ”اوهان چوڻين ۽ پهاڪن جي حوالي سان تمام گهڻو ۽ سٺو ڪم ڪيو آهي، ان تي پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ ڪڏهن ذهن ۾ آيو، نه آيو، سنجيدگي سان پي ايڇ ڊي ڏانهن لاڙو ڇو نه ٿيو؟“ جي جواب ۾ چيائين ته ”مون پھاڪن ۽ چوڻين تي ان لاءِ توجھ ڏنو جو ڪھاڻين جي اندر، استعمال ٿيل ٻوليءَ کي ڪردارن جي اصل ٻولي ڳالھرائڻ واسطي ليکڪ کي اوڏانھن توجھ ڏيڻو ھوندو آھي. پر انھن جي ڪٺي ڪرڻ ۾ ايترو محو ٿي ويم جو ڪھاڻين جي گھڙڻ لاءِ نه فرصت رھي، نه وري ايترو دماغ بچيو. اڃا به ان ئي ميدان ۾ آھيان. نڪرڻ لاءِ ھيءَ عمر ٿوري آھي. ميدان تمام وسيع ۽ اڻکٽ آھي“. هن چيو ته ”ايم اي (سنڌي) ڪئي ئي ان لاءِ ھيم جو پھاڪن ۽ چوڻين جي موضوع تي سنڌيءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڪرڻ جو ارادو ھيو. ايم اي بعد، جڏھن خيرپور يونيورسٽيءَ ۾، ڊاڪٽر ادل سومرو صاحب جن جي رھبريءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ، ”ذاتيون ۽ قومون؛ پھاڪن ۽ چوڻين جي تناظر ۾“ جي عنوان سان فارم ۽ سيناپسس جمع ڪرايم ته رد ڪيا ويا. سفارش وغيرھ جو زور ڏيڻ يا ڏيارڻ جي منڍئون ھير نه ھئي، سو اھا رٿا راھ ۾ رھجي وئي. پي ايڇ ڊي جو خيال دل مان لاھي ڇڏيم. اھا ٻي ڳالھ آھي ته ان عنوان تي مون ڪافي ڪم ڪيو ھيو، جيڪو، اگر حياتي رھي ۽ سرير ۾ سڪت باقي بچي ته پورو ضرور ڪبو. وڌيڪ جيڪا رب جي مرضي“.
شادي متعلق پڇڻ تي ٻڌايائين ته؛ ”شادي، ڳوٺان نه ڪئي اٿم. ڇو جو اتي ڏي-وٺ جو رواج ھيو. مون وٽ پاءُ پاڻي ڏئي سڱ وٺڻ لاءِ ڪجھ نه ھيو. منھنجي نوڪريءَ جو گھڻو عرصو ۽ خاص طور تي جواني/ جوڀن وارو حصو، لاڙڪاڻي ۾ گذريو آھي. جنھن سببان لاڙڪاڻي منجھان، ارينجڊ شادي ڪئي اٿم. منھنجو سھرو پڻ، ذات جو سھتو ھيو. ان به اتان (قنبر مان) شادي ڪئي ھئي، جڏھن ته پاڻ حيدرآباد جو ھيو. نتيجي طور، منھنجي شادي به؛ نه عزيزن منجھان آھي، نه ئي وري پيار جي رچايل آھي. منھنجي ٽن سؤٽن، جيڪي زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام جا ملازم آھن، به لطيف آباد حيدرآباد مان ارينجڊ شادي ڪئي آھي. مون سان به ساڳيو مسئلو ھيو، تنھنڪري انھن وانگر ٻاھران ڪئي آھي“.
انجنيئر عبدالوهاب سهتو نوڪري به ڪندو رهيو، لکڻ پڙهڻ به جاري رکيو، گهر تي به ڌيان ڏنائين، مٽي مائٽي ۽ ياري دوستي ۾ به نڀائيندو رهيو، علمي ادبي سرگرمين ۾ به حصو وٺندو رهيو، اولاد جي تربيت لاءِ پڻ وسان نه گهٽايائين. مون چيو ”اوهان جي اولاد بابت ڪجهه ٻڌائڻ پسند ڪريو ته...“، پاڻ وراڻيائين؛ ”منھنجو ھڪڙو پٽ، ماشاءَالله، بي اي (سول) ڪرڻ کان پوءِ ايم اي (اسٽرڪچر) ڪئي. ھاڻي سول ايوي ايشن کاتي جي انجنيئرنگ شعبي ۾ ايگزيڪيوٽو گروپ ون ۾ سرڪاري ملازم آھي. ٻئي نمبر تي نياڻي آھي، جنھن بي بي اي (فنانس) ڪئي آھي. ٽيون نمبر ٻار پٽ آھي، جيڪو سول انجنيئرنگ جي آخري سال منجھ مھراڻ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ پڙھي ٿو. ٽيون پٽ ميٽرڪ ۾ آھي ۽ چوٿون ٻن سالن جو آھي. مولا جو گنج آھي. رب کين پنھنجي ھنجئون گنجئون ڏيندو. ڇو جو ڏئي ته رب، اب ڇا ڏيندو؟“