صحرا جو هڪ وڏو آرٽسٽ، ع- ق شيخ
جنهن جي لوڪ گيت جهڙي زندگي
ڀارومل امراڻي سوٽهڙ
جڳ مشهور ناول نويس ۽ شاعر بورس پاسٽرڪ پنهنجي هڪ ليکڪ ۾ لکيو آهي ته؛ “جيتوڻيڪ فنڪار خود به ٻين وانگر فاني آهي، پر جيئري رهڻ جو جيڪو تجربو هو حاصل ڪري ٿو اهو لافاني آهي، پوءِ جي ايندڙ زمانن ۾ ماڻهو اهو تجربو حاصل ڪري سگهن ٿا، ڇو ته فنڪار جو ڪم کين ان ڳالهه جي اجازت ڏي ٿو ته هو سندس جيئرن ۽ ذاتي محسوسات جو ويجهڙائي کان اڀياس ڪن.
پر اسان وٽ ڪو راءِ چٽرجي نه آهي جيڪو مصور ڀنڊاري وانگر ع ق شيخ تي سوانح حيات جو ڪتاب لکي. ڪنڊي، ڪونڀٽ ۽ روهيڙي جي ڌرتي جي رهواسي ع ق شيخ جي ساري زندگي قلم ڪاغذ برش ۽ رنگ هئي، صحرا جي هن سچي مصور ۽ ارڏي قلمڪار کي پتو هو ته هن معاشري ۾ ڪهاڻي ۽ فنپاري جي اهميت پاروٿي ڀت جيتري به نه آهي” پر هن پوءِ به سچ جي اظهار، سونهن جي پڌرائي جي لاءِ قلم ڪتاب، برش ۽ رنگ کان ڀرپور ڪم ورتو. ع ق شيخ جي ڪم جو دائرو ايترو وسيح هو جيترو ٿر جو ريگستان وسيع آهي. هن جي محنتن جي طفيل سنڌ ۾ مصوري پروان چڙهڻ جي پنڌ پئي. جديد سنڌي ڪهاڻي جي منفرد اڻت جي لاءِ هن پنهنجي حصي ۾ ريشمي رنگ پيش ڪيا.
ع. ق شيخ ٿرپارڪر ضلعي جي (پراڻي) تعلقي ڇاڇري (هاڻوڪي تعلقي ڏاهلي) جي ڳوٺ گڊڙي ۾ 8 مارچ 1914ع تي وقت جي نامياري استاد ۽ حڪيم قادربخش شيخ جي گهر ۾ جنم ورتو. ٿر جي فطري آرٽ ننڍپڻ ۾ هن کي موهي وڌو، ڏينهون ڏينهن اڪن جي نيرن ڦلين ۽ واري جي ڌڙن مان وڏو اتساهه پائي وسڪاري ۾ واريءَ جا گهرڙا جوڙڻ کان وٺي پٽي تي مور چٽڻ تائين اندر جو آرٽس اڳتي قدم اڀري رهيو هو پر ڪنهن کي پروڙ ڪا نه پئي ته قادر بخش شيخ جو ننڍڙو پٽ اڄ جو عبدالله سنڌ جي تاريخ جو مهان مصور، سگهارو افسانه نويس سڀاڻي جو ع ق شيخ ٿيندو. هن جي ابتدائي تربيت سندس والد محترم قادر بخش ڪئي. پوءِ مختلف مرحلن ۽ حالتن سان هٿ جوڙ ڪندي ٽنڊي سومري، ٽنڊي الهيار، ميرپورخاص ۽ حيدرآباد جي اسڪول مان انگريزي درجا پاس ڪيا. انهي دوران هن ڊرائنگ جو امتحان به ڏنو جڏهن اڳتي ريگيولر تعليم جاري رکي نه سگهيو ته هن خانگي طور تعليم جو سلسلو برقرار رکيو، ايم اي، ايل ايل بي، ڊي ٽي سي، ڊي ايم، لائبريري سائنس ۾ پوسٽ گريجوئيٽ ڊپلوما جا امتحان ڏنا. شروعاتي ڏينهن ۾ ڪجهه وقت هن زراعت کاتي ۾ نوڪري ڪئي پوءِ جلد هن تعليم کاتي ۾ ڊرائنگ ٽيچر طور ڪم شروع ڪيو، پر هن جي اندر جو بي چين آرٽسٽ اڃان اُتاولو هو، مصوري کي سمجهائڻ کان وڌيڪ هن اڃان سمجهڻ ٿي چاهيو، مٽي جي پروهت ڪاپڙين سان روح جو رشتو جوڙڻ جي جستجو ڪري رهيو هو:
اي هوا ان سنک جي آواز تي هلندي ره
ڪٿي ته نئين بسنت جا پانڌيئڙا ترسندا
آنڌ مانڌ جي مانڊاڻ سان ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ٽيچر جي نوڪري ڪرڻ دوران ننڍي کنڊ جي نامور اداري “سر جي اسڪول آف آرٽ” ۾ تربيت حاصل ڪرڻ جو موقعو ملي ويو، اهو عرصو سال 39-1938ع جو هو، هڪ سال جي تربيت ممبئي مان وٺي واپس موٽي آيو، پرچترڪاري چت کي ويراوير چوري ڇڏيو هو، وري ممبئي جي “اسڪول آف آرٽ” جو شاگرد ٿيڻ جو چارئي پهر سوچيندو رهيو، جنون جي حد تائين انهي سوچ ويچار ۾ 1942ع ۾ هٿين خالي ميرپورخاص کان ممبئي هليو ويو، اتي وڏي جاکوڙ ڪري “اسڪول آف آرٽ” ممبئي ۾ ٻيهر داخلا ورتائين، ممبئي ۾ رهڻ دوران اسڪول وقت کان پوءِ شام جو خانگي ڪم ڪار ڪندو رهيو، محنت مزدوري ڪرڻ جو سڀاءِ هڪ ٿريو هجڻ جي ڪري کيس ورثي ۾ مليو هو، انهي سان پوري ريت نڀاهه ڪري گذر سفر ۽ اسڪول جي في جو بندوبست ڪيائين. اهري طرح ڏک سک جي حالت ۾ ڏيڍ سال پڙهندو رهيو. مقدر جا پنهنجا لکيا آهن، هن جي ايڏي محنت باوجود فني تعليم پوري ڪرڻ جو خواب ساڀيان ماڻي نه سگهيو، والد صاحب جي بيماري جي سماچارن هيڻو ڪري ڇڏيو. ع ق شيخ پڙهائي اڌ ۾ ڇڏي جيئري پنهنجي جانب پيءُ جي سار لهڻ جي لاءِ موٽي آيو. پنهنجي لائق پٽ کي ڏسي ع ق شيخ جو والد ڏاڍو سرهو ٿيو. کيس بيماري پٽ جي وڇوڙي جي هئي، قادر بخش شيخ پنهنجي پٽ کان واعدو ورتو ته هاڻي هن کي ڇڏي نه ويندو، پنهنجي والد صاحب سان اهڙن قول قرارن تي ع ق شيخ هتي رهي پيو. ٻيهر ڪوشش ڪري گورنمينٽ هاءِ اسڪول ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ٽيچر واري نوڪري ورتائين. ميرپورخاص ۾ آرٽ جي لاءِ وڏو اتساهه پيدا ڪيائين، پر اتي گهڻو وقت نه رهيو، ڪجهه عرصي اندر سندس بدلي ٽريننگ ڪاليج فارمين حيدرآباد ۾ ٿي، جتي شروع ۾ ڪاليج ۾ رهيو، پر پوءِ کيس ڊرائنگ ٽيچرس ڪلاس ۽ ميوزم جو انچارج مقرر ڪيو ويو، جتي 25 سال پنهنجون خدمتون سرانجام ڏنائين، ملازمت دوران تعليم کاتي طرفان کيس 1960ع ۾ ويسٽ انگلينڊ اڪيڊمي آف آرٽس ۽ برسٽل يونيورسٽي برسٽل ۾ آرٽ جي وڌيڪ سکيا وٺڻ جي لاءِ انگلينڊ موڪليو ويو، انهي موقعي سان هِن جي پراڻي تمنا ٻيهر ڪر کنيو، بمبئي ۾ هن برصغير جي آرٽ جي تاريخ تي توجهه ڏنو هو، انگلينڊ ۾ اولهه جو آرٽ پوري ريت سمجهيو، ماني، ليونارڊو ڊاونجي وان گوگ، رينوا، مائيڪل اينجليو، بروگيل، ٽرنر، تلوس لوترڪ، ڪارا واگاگيو، ڊيگاس، روسو، گوگن، پڪاسو، ثاگال، پال گوگين، گويا، ريمبران سيزان تائين ڪيترن ئي آرٽسٽن جو اڀياس ڪيو.
علمي ۽ عملي زندگي ۾ محمد عثمان ڏيپلائي، غلام محمد گرامي، مراد علي مرزا، سائين محمد ابراهيم جويو، الياس عشقي، گل محمد کتري ۽ شيخ اياز جي قافلي جو ڪارڪن هو، “ڪلجڳ جي ڪاپڙين” کان هن جيڪو ڪجهه پاتو، اهو پنهنجن شاگردن ۽ ساٿين ۾ ورهائي ڇڏيو. علم، ادب ۽ آرٽ جو سدائين ڪنهن سخي سماٽ وانگر .“لاک پساهه” ڪندو هو. ظفر ڪاظمي، اڪبر سومرو، فتاح هاليپوٽو جهڙا آرٽس سندس رهاڻ مان رچي ريٽا ٿيا. سنڌي ادبي بورڊ، سنڌيالائجي، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جي اڪثر ڪتابن جا ٽائيٽل ع.ق شيخ ٺاهيا.
ع. ق . شيخ بهترين ڪهاڻيڪار هو، هن جون ڪيتريون ئي ڪهاڻيون مشهور ۽ مقبول ٿيون خاص طور “حيدرآباد”، “گلو باشا”، “نازو” آهن “حيدرآباد” ڪهاڻي ورهاڱي کان پوءِ وارين حالتن بابت لکيل آهي. جيڪا سنڌي ٻولي جي ڪجهه اهم ڪهاڻين منجهان آهي. ع.ق شيخ ريڊيو جي لاءِ گيتن ڀريون ڪهاڻيون به لکيون، جيڪي “کيهه کٿوري” ڪتاب ۾ شامل آهن.
ع ق شيخ کي سنڌ جي روشن خيال اديبن سان محمد ابراهيم جويي ملايو، پوءِ هي پنهنجي پوري زندگي ترقي پسند ادب ۽ آرٽ جي نظرئي تي اٽل رهيو، ع ق شيخ محمد ابراهيم جويي سان گڏجي سنڌي اديبن جي ڪوآپريٽو سوسائٽي ۾ اهم ڪردار ادا ڪيائين. سوسائٽي پاران 10 فيبروري 1975ع ۾ شيخ اياز جو هڪ ڪتاب ڇپرايو ويو. جنهن ۾ پبلشر وارو نوٽ ع ق شيخ لکيو هو. شيخ اياز هن جي پسند جي شاعرن منجهان هو، شيخ اياز کي پڙهندي هڪ غزل جي بند تي اچي بيهي رهندو هو ته؛
آئون سورج مکي، ڏينهن منهنجو ڏکي
تون ته اڀرين نٿو، اک ڇا تي کجي
ع. ق . شيخ جي اميدن جو سج ڪٿي رهيو!؟ اهو ڪڏهن اڀريو يا نه!؟ هن راز جي ڪهاڻي پنهنجي ريت ۾ لڪل رهي. ع ق شيخ زندگي جا آخري ڏهاڙا ڏاڍا اڪيلائي ۾ گذاريا.
مان ديس ۾ پرديسي، مان ساٿ سان بي ساٿي
اي دوست نه پڇ، منهنجي وقت اڪيلائي،
هن ساز ۾ او سائين، سو گيت هيا ليڪن،
ڪٿ ان جا ٻڌڻ وارا!؟ ڇا تي وڄي شهنائي!
انهن ڏکن، ڏاکڙن، المين، اڪيلائين ۽ اداسين باوجود گڊڙي جي چيڪي مٽي تي جنم وٺندڙ هن آرٽسٽ ۽ اديب پنهنجي پوري زندگي “لوڪ گيت” وانگر گذاري. زندگي جي پوئين ڏهاڪي ۾ هن کي ٿر گهڻو ياد ايندو هو، ريگستان ۾ “اڪ مڪڙ” سان کيڏندڙ معصوم ٻار جي تمنا وانگر هن ٻيهر ٿر موٽڻ ٿي چاهيو پر موٽي نه سگهيو. 15 آگسٽ 1991ع تي سنڌ جو هي سٻاجهو آرٽسٽ ۽ اديب لاڏاڻو ڪري ويو. ٿر ڀٽائي جي انهن سٽن سان رنو؛
پاسا پولڙين، ٻانهون سر ٻيئي
اکيون نڪ اريج ري ٽمايم ٽيئي
ڏور ٿيا ڏيهي، پرين پائر وٽ ۾.
ع. ق. شيخ طبيعت جو نهٺو نماڻو هو. هن پنهنجي هٿن سان ڪڏهن ڪنهن کي نه ڏکويو. لفظ ڳالهائيندو هو يا ماکي جا ڦڙا، هن جي ٻولي شفقت ۽ مٺاس سان ڀرپور هوندي هئي. آرٽ ۽ ادب تي هن جون ڪيتريون ئي ڳالهيون سندس شاگردن ۽ ساٿين کي اڄ به ياد آهن. ع ق شيخ وٽ وڏي لائبريري هئي، وڏو وقت مطالعي ۾ گذاريندو هو. تاريخ جو به وڏو ڄاڻو هو، هن “تاريخ اسلام” ۽ “تاريخ اندلس” جهڙيون ناياب تحريرون پڻ ڏنيون. پڙهڻ جي معاملي ۾ فرانز ڪافڪا جو قول ورجائيندو هو ته؛ “جيڪو ڪتاب تنهنجي ذهن کي هٿوڙو هڻي سوچڻ تي مجبور نه ڪري اهو ڪتاب نه پڙهه.”
ڪاش ڪوئي ع. ق شيخ جي ڪتابن کي ميڙي گڊڙي جي قديم مندر وٽ ع. ق شيخ لائبريري جوڙائي ته جيئن ٿر جي سادن ماروئڙن کي عالمي پد جو انسان دوست مواد پڙهڻ جي لاءِ ملي. ڇاڇري ۾ ع. ق شيخ جي نالي سان آرٽ ڪاليج قائم ڪرائي، ته جيئن ٿر مان آرٽ جو صلاحيتون نکري نروار ٿين. مٺي ۾ ع ق شيخ جي تصويرن جي نمائش ڪرائي، ته جيئن ع. ق شيخ جي ڪم جو تسلسل ڀٽن مان ٻيهر جڙي پوي.
جديد سنڌي شاعري جي وڏي نانءَ شيخ اياز ع ق شيخ جي مهانتا کي محسوس ڪندي پنهنجي ڪوتا جو ڪتاب “واٽون ڦلن ڇانئيون” جي ارپنا ع ق شيخ جي نالي ڪندي لکيو آهي ته؛
شال سڀاڻي جهول ڀري
جي به لُري ۾ لوچي ويا،
تن کي ڪوئي ياد ڪري!
