ع ق شيخ : صحرا جو هڪ وڏو آرٽسٽ

صحرا جو هڪ وڏو آرٽسٽ، ع- ق شيخ

جنهن جي لوڪ گيت جهڙي زندگي

ڀارومل امراڻي سوٽهڙ

جڳ مشهور ناول نويس ۽ شاعر بورس پاسٽرڪ پنهنجي هڪ ليکڪ ۾ لکيو آهي ته؛ “جيتوڻيڪ فنڪار خود به ٻين وانگر فاني آهي، پر جيئري رهڻ جو جيڪو تجربو هو حاصل ڪري ٿو اهو لافاني آهي، پوءِ جي ايندڙ زمانن ۾ ماڻهو اهو تجربو حاصل ڪري سگهن ٿا، ڇو ته فنڪار جو ڪم کين ان ڳالهه جي اجازت ڏي ٿو ته هو سندس جيئرن ۽ ذاتي محسوسات جو ويجهڙائي کان اڀياس ڪن.
پر اسان وٽ ڪو راءِ چٽرجي نه آهي جيڪو مصور ڀنڊاري وانگر ع ق شيخ تي سوانح حيات جو ڪتاب لکي. ڪنڊي، ڪونڀٽ ۽ روهيڙي جي ڌرتي جي رهواسي ع ق شيخ جي ساري زندگي قلم ڪاغذ برش ۽ رنگ هئي، صحرا جي هن سچي مصور ۽ ارڏي قلمڪار کي پتو هو ته هن معاشري ۾ ڪهاڻي ۽ فنپاري جي اهميت پاروٿي ڀت جيتري به نه آهي” پر هن پوءِ به سچ جي اظهار، سونهن جي پڌرائي جي لاءِ قلم ڪتاب، برش ۽ رنگ کان ڀرپور ڪم ورتو. ع ق شيخ جي ڪم جو دائرو ايترو وسيح هو جيترو ٿر جو ريگستان وسيع آهي. هن جي محنتن جي طفيل سنڌ ۾ مصوري پروان چڙهڻ جي پنڌ پئي. جديد سنڌي ڪهاڻي جي منفرد اڻت جي لاءِ هن پنهنجي حصي ۾ ريشمي رنگ پيش ڪيا.
ع. ق شيخ ٿرپارڪر ضلعي جي (پراڻي) تعلقي ڇاڇري (هاڻوڪي تعلقي ڏاهلي) جي ڳوٺ گڊڙي ۾ 8 مارچ 1914ع تي وقت جي نامياري استاد ۽ حڪيم قادربخش شيخ جي گهر ۾ جنم ورتو. ٿر جي فطري آرٽ ننڍپڻ ۾ هن کي موهي وڌو، ڏينهون ڏينهن اڪن جي نيرن ڦلين ۽ واري جي ڌڙن مان وڏو اتساهه پائي وسڪاري ۾ واريءَ جا گهرڙا جوڙڻ کان وٺي پٽي تي مور چٽڻ تائين اندر جو آرٽس اڳتي قدم اڀري رهيو هو پر ڪنهن کي پروڙ ڪا نه پئي ته قادر بخش شيخ جو ننڍڙو پٽ اڄ جو عبدالله سنڌ جي تاريخ جو مهان مصور، سگهارو افسانه نويس سڀاڻي جو ع ق شيخ ٿيندو. هن جي ابتدائي تربيت سندس والد محترم قادر بخش ڪئي. پوءِ مختلف مرحلن ۽ حالتن سان هٿ جوڙ ڪندي ٽنڊي سومري، ٽنڊي الهيار، ميرپورخاص ۽ حيدرآباد جي اسڪول مان انگريزي درجا پاس ڪيا. انهي دوران هن ڊرائنگ جو امتحان به ڏنو جڏهن اڳتي ريگيولر تعليم جاري رکي نه سگهيو ته هن خانگي طور تعليم جو سلسلو برقرار رکيو، ايم اي، ايل ايل بي، ڊي ٽي سي، ڊي ايم، لائبريري سائنس ۾ پوسٽ گريجوئيٽ ڊپلوما جا امتحان ڏنا. شروعاتي ڏينهن ۾ ڪجهه وقت هن زراعت کاتي ۾ نوڪري ڪئي پوءِ جلد هن تعليم کاتي ۾ ڊرائنگ ٽيچر طور ڪم شروع ڪيو، پر هن جي اندر جو بي چين آرٽسٽ اڃان اُتاولو هو، مصوري کي سمجهائڻ کان وڌيڪ هن اڃان سمجهڻ ٿي چاهيو، مٽي جي پروهت ڪاپڙين سان روح جو رشتو جوڙڻ جي جستجو ڪري رهيو هو:
اي هوا ان سنک جي آواز تي هلندي ره
ڪٿي ته نئين بسنت جا پانڌيئڙا ترسندا

آنڌ مانڌ جي مانڊاڻ سان ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ٽيچر جي نوڪري ڪرڻ دوران ننڍي کنڊ جي نامور اداري “سر جي اسڪول آف آرٽ” ۾ تربيت حاصل ڪرڻ جو موقعو ملي ويو، اهو عرصو سال 39-1938ع جو هو، هڪ سال جي تربيت ممبئي مان وٺي واپس موٽي آيو، پرچترڪاري چت کي ويراوير چوري ڇڏيو هو، وري ممبئي جي “اسڪول آف آرٽ” جو شاگرد ٿيڻ جو چارئي پهر سوچيندو رهيو، جنون جي حد تائين انهي سوچ ويچار ۾ 1942ع ۾ هٿين خالي ميرپورخاص کان ممبئي هليو ويو، اتي وڏي جاکوڙ ڪري “اسڪول آف آرٽ” ممبئي ۾ ٻيهر داخلا ورتائين، ممبئي ۾ رهڻ دوران اسڪول وقت کان پوءِ شام جو خانگي ڪم ڪار ڪندو رهيو، محنت مزدوري ڪرڻ جو سڀاءِ هڪ ٿريو هجڻ جي ڪري کيس ورثي ۾ مليو هو، انهي سان پوري ريت نڀاهه ڪري گذر سفر ۽ اسڪول جي في جو بندوبست ڪيائين. اهري طرح ڏک سک جي حالت ۾ ڏيڍ سال پڙهندو رهيو. مقدر جا پنهنجا لکيا آهن، هن جي ايڏي محنت باوجود فني تعليم پوري ڪرڻ جو خواب ساڀيان ماڻي نه سگهيو، والد صاحب جي بيماري جي سماچارن هيڻو ڪري ڇڏيو. ع ق شيخ پڙهائي اڌ ۾ ڇڏي جيئري پنهنجي جانب پيءُ جي سار لهڻ جي لاءِ موٽي آيو. پنهنجي لائق پٽ کي ڏسي ع ق شيخ جو والد ڏاڍو سرهو ٿيو. کيس بيماري پٽ جي وڇوڙي جي هئي، قادر بخش شيخ پنهنجي پٽ کان واعدو ورتو ته هاڻي هن کي ڇڏي نه ويندو، پنهنجي والد صاحب سان اهڙن قول قرارن تي ع ق شيخ هتي رهي پيو. ٻيهر ڪوشش ڪري گورنمينٽ هاءِ اسڪول ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ٽيچر واري نوڪري ورتائين. ميرپورخاص ۾ آرٽ جي لاءِ وڏو اتساهه پيدا ڪيائين، پر اتي گهڻو وقت نه رهيو، ڪجهه عرصي اندر سندس بدلي ٽريننگ ڪاليج فارمين حيدرآباد ۾ ٿي، جتي شروع ۾ ڪاليج ۾ رهيو، پر پوءِ کيس ڊرائنگ ٽيچرس ڪلاس ۽ ميوزم جو انچارج مقرر ڪيو ويو، جتي 25 سال پنهنجون خدمتون سرانجام ڏنائين، ملازمت دوران تعليم کاتي طرفان کيس 1960ع ۾ ويسٽ انگلينڊ اڪيڊمي آف آرٽس ۽ برسٽل يونيورسٽي برسٽل ۾ آرٽ جي وڌيڪ سکيا وٺڻ جي لاءِ انگلينڊ موڪليو ويو، انهي موقعي سان هِن جي پراڻي تمنا ٻيهر ڪر کنيو، بمبئي ۾ هن برصغير جي آرٽ جي تاريخ تي توجهه ڏنو هو، انگلينڊ ۾ اولهه جو آرٽ پوري ريت سمجهيو، ماني، ليونارڊو ڊاونجي وان گوگ، رينوا، مائيڪل اينجليو، بروگيل، ٽرنر، تلوس لوترڪ، ڪارا واگاگيو، ڊيگاس، روسو، گوگن، پڪاسو، ثاگال، پال گوگين، گويا، ريمبران سيزان تائين ڪيترن ئي آرٽسٽن جو اڀياس ڪيو.
علمي ۽ عملي زندگي ۾ محمد عثمان ڏيپلائي، غلام محمد گرامي، مراد علي مرزا، سائين محمد ابراهيم جويو، الياس عشقي، گل محمد کتري ۽ شيخ اياز جي قافلي جو ڪارڪن هو، “ڪلجڳ جي ڪاپڙين” کان هن جيڪو ڪجهه پاتو، اهو پنهنجن شاگردن ۽ ساٿين ۾ ورهائي ڇڏيو. علم، ادب ۽ آرٽ جو سدائين ڪنهن سخي سماٽ وانگر .“لاک پساهه” ڪندو هو. ظفر ڪاظمي، اڪبر سومرو، فتاح هاليپوٽو جهڙا آرٽس سندس رهاڻ مان رچي ريٽا ٿيا. سنڌي ادبي بورڊ، سنڌيالائجي، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جي اڪثر ڪتابن جا ٽائيٽل ع.ق شيخ ٺاهيا.
ع. ق . شيخ بهترين ڪهاڻيڪار هو، هن جون ڪيتريون ئي ڪهاڻيون مشهور ۽ مقبول ٿيون خاص طور “حيدرآباد”، “گلو باشا”، “نازو” آهن “حيدرآباد” ڪهاڻي ورهاڱي کان پوءِ وارين حالتن بابت لکيل آهي. جيڪا سنڌي ٻولي جي ڪجهه اهم ڪهاڻين منجهان آهي. ع.ق شيخ ريڊيو جي لاءِ گيتن ڀريون ڪهاڻيون به لکيون، جيڪي “کيهه کٿوري” ڪتاب ۾ شامل آهن.
ع ق شيخ کي سنڌ جي روشن خيال اديبن سان محمد ابراهيم جويي ملايو، پوءِ هي پنهنجي پوري زندگي ترقي پسند ادب ۽ آرٽ جي نظرئي تي اٽل رهيو، ع ق شيخ محمد ابراهيم جويي سان گڏجي سنڌي اديبن جي ڪوآپريٽو سوسائٽي ۾ اهم ڪردار ادا ڪيائين. سوسائٽي پاران 10 فيبروري 1975ع ۾ شيخ اياز جو هڪ ڪتاب ڇپرايو ويو. جنهن ۾ پبلشر وارو نوٽ ع ق شيخ لکيو هو. شيخ اياز هن جي پسند جي شاعرن منجهان هو، شيخ اياز کي پڙهندي هڪ غزل جي بند تي اچي بيهي رهندو هو ته؛
آئون سورج مکي، ڏينهن منهنجو ڏکي
تون ته اڀرين نٿو، اک ڇا تي کجي

ع. ق . شيخ جي اميدن جو سج ڪٿي رهيو!؟ اهو ڪڏهن اڀريو يا نه!؟ هن راز جي ڪهاڻي پنهنجي ريت ۾ لڪل رهي. ع ق شيخ زندگي جا آخري ڏهاڙا ڏاڍا اڪيلائي ۾ گذاريا.
مان ديس ۾ پرديسي، مان ساٿ سان بي ساٿي
اي دوست نه پڇ، منهنجي وقت اڪيلائي،
هن ساز ۾ او سائين، سو گيت هيا ليڪن،
ڪٿ ان جا ٻڌڻ وارا!؟ ڇا تي وڄي شهنائي!
انهن ڏکن، ڏاکڙن، المين، اڪيلائين ۽ اداسين باوجود گڊڙي جي چيڪي مٽي تي جنم وٺندڙ هن آرٽسٽ ۽ اديب پنهنجي پوري زندگي “لوڪ گيت” وانگر گذاري. زندگي جي پوئين ڏهاڪي ۾ هن کي ٿر گهڻو ياد ايندو هو، ريگستان ۾ “اڪ مڪڙ” سان کيڏندڙ معصوم ٻار جي تمنا وانگر هن ٻيهر ٿر موٽڻ ٿي چاهيو پر موٽي نه سگهيو. 15 آگسٽ 1991ع تي سنڌ جو هي سٻاجهو آرٽسٽ ۽ اديب لاڏاڻو ڪري ويو. ٿر ڀٽائي جي انهن سٽن سان رنو؛
پاسا پولڙين، ٻانهون سر ٻيئي
اکيون نڪ اريج ري ٽمايم ٽيئي
ڏور ٿيا ڏيهي، پرين پائر وٽ ۾.

ع. ق. شيخ طبيعت جو نهٺو نماڻو هو. هن پنهنجي هٿن سان ڪڏهن ڪنهن کي نه ڏکويو. لفظ ڳالهائيندو هو يا ماکي جا ڦڙا، هن جي ٻولي شفقت ۽ مٺاس سان ڀرپور هوندي هئي. آرٽ ۽ ادب تي هن جون ڪيتريون ئي ڳالهيون سندس شاگردن ۽ ساٿين کي اڄ به ياد آهن. ع ق شيخ وٽ وڏي لائبريري هئي، وڏو وقت مطالعي ۾ گذاريندو هو. تاريخ جو به وڏو ڄاڻو هو، هن “تاريخ اسلام” ۽ “تاريخ اندلس” جهڙيون ناياب تحريرون پڻ ڏنيون. پڙهڻ جي معاملي ۾ فرانز ڪافڪا جو قول ورجائيندو هو ته؛ “جيڪو ڪتاب تنهنجي ذهن کي هٿوڙو هڻي سوچڻ تي مجبور نه ڪري اهو ڪتاب نه پڙهه.”
ڪاش ڪوئي ع. ق شيخ جي ڪتابن کي ميڙي گڊڙي جي قديم مندر وٽ ع. ق شيخ لائبريري جوڙائي ته جيئن ٿر جي سادن ماروئڙن کي عالمي پد جو انسان دوست مواد پڙهڻ جي لاءِ ملي. ڇاڇري ۾ ع. ق شيخ جي نالي سان آرٽ ڪاليج قائم ڪرائي، ته جيئن ٿر مان آرٽ جو صلاحيتون نکري نروار ٿين. مٺي ۾ ع ق شيخ جي تصويرن جي نمائش ڪرائي، ته جيئن ع. ق شيخ جي ڪم جو تسلسل ڀٽن مان ٻيهر جڙي پوي.
جديد سنڌي شاعري جي وڏي نانءَ شيخ اياز ع ق شيخ جي مهانتا کي محسوس ڪندي پنهنجي ڪوتا جو ڪتاب “واٽون ڦلن ڇانئيون” جي ارپنا ع ق شيخ جي نالي ڪندي لکيو آهي ته؛

شال سڀاڻي جهول ڀري
جي به لُري ۾ لوچي ويا،
تن کي ڪوئي ياد ڪري!

 

شيخ، ع. ق:

نامياري مصور، ڪهاڻيڪار ۽ تاريخدان ع. ق شيخ جو پورو نالو عبدالله ولد قادر بخش شيخ هو. سندس جنم 8 مارچ 1914ع تي ڳوٺ گڊڙو، ٿرپارڪر ۾ ٿيو. هن پرائمري تعليم ڳوٺ ٽنڊي سومري ۽ مئٽرڪ گورنمينٽ هاءِ اسڪول ٽنڊي الهيار مان پاس ڪئي. ڊرائنگ جي ٽريننگ 1938ع ڌاري بمبئيءَ جي سر جي. جي اسڪول آف آرٽ مان، بي. اي ۽ ايم. اي سنڌ يونيورسٽيءَ مان، ايل. ايل. بي سنڌ لا ڪاليج حيدرآباد مان ۽ لائبرري سائنس ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان پوسٽ گريجوئيشن ڪيائين. ع. ق. شيخ، نامور مصور ۽ ڪهاڻيڪار طور شهرت ماڻي. مصوريءَ ۾ زندگيءَ جا حقيقي رنگ ڀريندڙ ۽ ڊزائينگ جا اعليٰ نقش ۽ نگار رنگن ۽ برشن وسيلي ڏئي وڏي مقبوليت ماڻيائين. سندس تصوير ڪشيءَ جون لياقتون ڏسي، ڊسٽرڪٽ انسپيڪٽر آف اسڪولز ٿرپارڪر پاران کيس پنهنجي ضلعي ٿرپارڪر ۾ ڊرائنگ ٽيچر مقرر ڪيو ويو. سندس والد پنهنجي وقت جو ناميارو استاد ۽ قابل حڪيم هو، جيڪو تعليم کاتي مان اعليٰ عهدي تان رٽائر ٿيو هو. ع. ق. شيخ ديني تعليم پنهنجي گهر ۾ حاصل ڪئي هئي.
ايليمينٽري ٽريننگ ڪاليج فار مين حيدرآباد ۾ رهڻ دوران هن پنهنجي تعليم کي وڌايو ۽ اليمينٽري ڪاليج حيدرآباد کي مصوريءَ جي هڪ اعليٰ تربيت گاهه بڻايو، جتان سنڌ جا ناميارا مصور: ظفر ڪاظمي، علي اڪبر سومرو ۽ فتاح هاليپوٽو (شرجيل) پڻ وٽائنس فيضياب ٿيا.
ع. ق. شيخ نوڪري ۽ تعليم دوران پنهنجو علمي، ادبي مطالعو ۽ مشاهدو به جاري رکيو، جنهن ڪري آرٽسٽ سان گڏوگڏ بطور اديب به هن کي وڏي سڃاڻپ ملي. ع.ق شيخ جي ٺاهيل لاتعداد تصويرن کي سنڌ توڙي ٻاهر گهڻو پسند ڪيو وڃي ٿو. ع. ق شيخ کي سندس اعليٰ صلاحيتن جي بنياد تي نارمل ڊرائنگ ڪاليج مان رٽائر ٿيڻ کانپوءِ حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول ۾ رکيو ويو، جتي پڻ سندن خدمتون ساراهڻ جوڳيون رهيون. هو مصوريءَ واري شوق سبب 1942ع ۾ بمبئي ويو، پر ڏيڍ سال کانپوءِ پيءُ جي بيماريءَ جو ٻڌي سنڌ موٽي آيو. ع. ق شيخ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان مراد علي مرزا جي چوڻ تي گيتن ڀريون ڪهاڻيون لکي تمام گهڻي شهرت ماڻي. هن اٽڪل 25 سال انچارج آرٽ ٽيچر ٽريننگ سينٽر اينڊ آرٽ ٽيچر ٽريننگ ڪاليج فار مين حيدرآباد جي حيثيت ۾ خدمتون سرانجام ڏنيون. سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۾ هڪ آرٽسٽ طور ٻن سالن کان مٿي ڪم ڪيائين. سندس ڪتابن ۾ ’تاريخ اندلس‘، ’تاريخ اسلام‘، ’روح رهاڻ‘ ۽ ’کٿوري کيهه‘ ڇپيل آهن.
سنڌ جي هن نامياري مصور، ڪهاڻيڪار ۽ تاريخ نويس، 65 ورهين جي ڄمار ۾، 15 آگسٽ 1991ع تي وفات ڪئي. سندس هڪ ڌيءَ نجمه شيخ اديبه آهي. شيخ اياز جي شاعريءَ جي مختلف ڪتابن جا ٽائيٽل ع. ق. شيخ جا ٺاهيل آهن. محمد ابراهيم جويي، شيخ اياز ۽ مراد علي مرزا سان سندس تمام گهاٽي دوستي هوندي هئس.

انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا تان ورتل

 

ناميارو مصور ۽ اديب ع. ق شيخ

ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل

ع. ق شيخ جو پورو نالو عبدالله ولد قادر بخش شيخ هو، پر پاڻ هميشه ع. ق شيخ سڏائڻ پسند ڪندا هئا.
شيخ صاحب ضلعي ٿرپارڪر جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ گڍڙو ۾ 8 مارچ 1914ع تي ڄائو هو، سندن والد محترم قادر بخش پرهيزگار ۽ متقي هو. سندن مشغلو، حڪمت هو ۽ تعليم و تدريس سان به سندس واسطو هو. اهو ئي سبب هو جو شيخ صاحب جي ابتدائي تربيت ۽ نشو و نما پنهنجي والد محترم جي زير نگراني ٿي ۽ قرآن شريف جو درس ۽ ديني تعليم به وٽانئن ورتائين. ان بعد پرائمري تعليم ٽنڊو سومري ۽ ٽنڊوالهيار ۾ ورتائين.
شيخ صاحب جو ننڍي هوندي کان ئي فن ۽ ادب ڏانهن لاڙو هو. شيخ صاحب جڏهن هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هو. ان وقت انٽرميڊيئيٽ ڊرائنگ گريم امتحان پاس ڪري ورتو هئائين. پر پوءِ پاڻ تعليم جاري نه رکي سگهيو، جنهن ڪري يونيورسٽي مان ريگيولر شاگرد جي حيثيت ۾ ڪو به امتحان پاس نه ڪري سگهيو. پر بعد ۾ نوڪري دوران خانگي طور ايم اي، ايل ايل بي، ڊي ٽي سي، ڊي ايم جا امتحان پاس ڪري ورتائين. لائبريري سائنس ۾ پوسٽ گريجوئيٽ ڊپلوما پڻ حاصل ڪيائين. پهريان ٻه ٽي سال زراعت کاتي ۾ نوڪري ڪيائين پر جيئن ته سندن ذهني رجحان فن مصوري ڏانهن هو انهي ڪري جيئن ئي کين موقعو مليو ته ضلعي ٿرپارڪر ۾ ڊرائنگ ماستري وٺي آرٽ ۽ ڊرائنگ تي توجهه ڏيڻ لڳو. نوڪري دوران کيس هندستان جي مشهور اداري سر جي اسڪول آف آرٽ ۾ داخلا ملي ويئي، تنهن ڪري ممبئي ۾ هڪ سال 39- 1938ع رهي، ٽريننگ وٺي موٽي آيو. شيخ صاحب کي فن مصوري سان والهانه عشق هو. انهي ڪري واپس اچڻ کانپوءِ به اسڪول آف آرٽ ممبئي ۾ وڃڻ لاءِ سوچيندو رهندو هو. ايترو وڃڻ جو اتساهه هئس جو 1942ع ۾ هٿين خالي هتان ممبئي لاءِ روانو ٿيو، نيٺ وڏي ڪوشش کانپوءِ اسڪول آف آرٽ ممبئي ۾ کين ٻيهر داخلا ملي ويئي، اتي پڙهڻ سان گڏوگڏ واندڪائي ۾ ڪم ڪري پئسا ڪمائيندو هو ته جيئن اسڪول فيءَ به ڏيئي سگهي ۽ پنهنجو گذر سفر به ڪري سگهي. اهڙي طرح ڏيڍ سال کن پڙهندو رهيو. اوچتو کيس والد صاحب جي سخت بيماري جو اطلاع مليو، جنهن ڪري هو واپس پيءُ کي ڏسڻ لاءِ موٽي آيو، پڻس کيس ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ جلدي صحتياب به ٿي ويو پر پوءِ اسرار ڪري کيس ممبئي وڃڻ نه ڏنائين اهڙي طرح شيخ جي فني تعليم مڪمل ڪرڻ جو خواب پورو نه ٿي سگهيو، ٻيهر ڪوشش ڪري گورنمينٽ هاءِ اسڪول ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ماستري ورتائين. ڪجهه عرصي بعد سندس بدلي ٽريننگ ڪاليج فارمين ۾ ٿي، جتي شروع ۾ ڪاليج ۾ رهيو، پر پوءِ کين ڊرائنگ ٽيچرس ڪلاس ۽ ميوزم جو انچارج مقرر ڪيو ويو، ملازمت دوران سنڌ تعليم کاتي طرفان کيس 1960ع ۾ انگلينڊ موڪليو ويو، جتي ويسٽ آف انگلينڊ اڪيڊمي آف آرٽس برسٽل يونيورسٽي برسٽل ۾ آرٽ جي وڌيڪ سکيا ورتائين. ع. ق شيخ جي سڄي زندگي علم حاصل ڪرڻ ۽ علم و ادب، فن مصوري ۽ مختلف مصنوعات تي لکڻ ۾ گذري. پاڻ ڪڏهن واندا نه ويٺا. رٽائرمينٽ کانپوءِ پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ اعزازي سروس بجا آڻيندا رهيا، تان جو 15 آگسٽ 1991ع تي خالق حقيقي سان وڃي مليا.
ع. ق شيخ، ناميارو مصور ۽ اديب هئڻ سان گڏوگڏ، افسانوي ادب ۾ به خاص دلچسپي رکندو هو. سندس ڪيترا افسانا شايع ٿي چڪا آهن، جن ۾ حقيقت نگاريءَ جو عڪس نظر اچي ٿو. سندس پنجاهه کان مٿي افسانا مهراڻ، نئين زندگي ۽ ٻين رسالن ۾ شايع ٿيل آهن. ڪيترا ڊراما به لکيائين، جيڪي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان نشر ٿيا. ساڳئي وقت کيس ڊزائين ۾ به مهارت حاصل هئي. سنڌالاجي، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۽ ٻين ڪيترن ادارن جي ڪتابن ۽ ٽه ماهي مهراڻ رسالي جون ڪور ڊزائينون، ع. ق شيخ جي فني مهارت جو زندهه ثبوت آهن.شيخ صاحب جي اها عام عادت هئي جو هو رات جو دير تائين ڪتاب پڙهڻ ۽ لکڻ ۾ مشغول رهندا هئا. سندن ذاتي لائبريري ۾ مختلف موضوعن تي پنج هزار کان مٿي ڪتاب هئا. سندن لائبريريءَ ۾ موجود ڪتابن مان اهو بلڪل واضح نظر اچي ٿو ته سندن علمي ذوق جو گهڻو لاڙو مذهب، ادب، انگريزي ادبيات ۽ فن مصوري ڏانهن هو.
پاڻ ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف هو. جن مان خاص ڪتاب ”کهه ۽ کٿوري“ تاريخ سلام ۽ ”داستان اندلس“ آهن. سندن اڻ ڇپيل مسودن ۾ برسٽل جي ڊائري نظم ۽ ٻيا به تحقيقاتي مسوده پيا آهن.
ع. ق شيخ مرحوم جي پرڪشش شخصيت جي ڪري سندن حلقه احباب تمام وسيع هو. شخصي طور پاڻ ملنسار ۽ نماڻي طبيعت جا مالڪ هئا، پاڻ ڪڏهن به ڪنهن کي نه رنجائيندا هئا. سدائين ننڍن وڏن سان خوش اخلاقي سان ملندا هئا، سڀني سان کين بي لوث پيار هو. سندن روزمره جي زندگي وڏي منظم هئي.
شيخ صاحب جي خاص دوستن ۾ محمد عثمان ڏيپلائي مرحوم، غلام محمد گرامي مرحوم، رشيد ڀٽي، مراد علي مرزا، سائين محمد ابراهيم جويو، الياس عشقي، يار محمد پنهور، گل محمد کتري ۽ شيخ اياز جا نالا قابل ذڪر آهن.