جڏهن سماج ۾ دولت جي ڊوڙ هجي ته اهڙا حانڃا وجود پزير رهندا. هي سماج دنيا جي سج دهج ئي مقصد حيات سمجهي ڪري ان جي ڪشش ۾ ڦاٿل آهي ان سماج کي اٿارڻ لاء بنيادي ڪمن جي ضرورت آهي يعني هن سماج جي تعليم و تربيت. هي تعليمي نظام جنهن کي براڊ ميڪاولي جوڙيو جڏهن سلطنت عثمايه ٽٽي ته انگريز هتي قابض ٿيا انهن کي پنهنجي غلامي انهن جي ضنعتي ميدان ۾ نوڪرن جي ضرورت هئي انهن ان لحاظ سان تعليمي نظام مرتب ڪيو. هتي هڪ ٻي حقيقت آهي جنهن طرف ڪا توجه ناهي. اسان جي سامهون ڪئي شيون ٿينديون رهنديون آهن ليڪن اسان انهن تي بس هڪ عامينه نگاه رکندا آهيون. مثال اوهان ء اسان جي سامهون جي هڪ نؤن گهر ٺهندو آهي ته پهريان موجود هر شي اتان ڪيرائي ڊاهي ويندي آهي پوء نئين عمارت جون بنيادون کوٽيون وينديون آهن ء نئي سري سان ڀتون کنيون وينديون آهن. جڏهن هي ملڪ آزاد ٿيو هو ته ملت جي معمارن تي پهريون فرض اهو هو ته زمين جي آزادي سان گڏوگڏ انگريزن جي هر خي کان آزاد ٿين ها پنهنو تعليمي نظام جوڙن ها پنهنجو سياسي نظام جوڙن ها پنهنو عدالتي نظام جوڙن ها جڏهن ته ائين ناهي جو هنن کي نئين سر ڪا شي جوڙڻ گهرجي ها جڏهن ته اها هر شي موجود هئي ڇو جو پاڪستان جي ٺهڻ جو نعرو ئي لا الا الله هو. ليڪن اقتدار پرست ٽولي صرف اقتدار تي قبضو ڪيو آهي ء جيڪي طبقا پهرين ڏينهن ان طرف متصجو هيا جيئين مولانا مودودي جو اسلامي نظريو ليڪن جڏهن هنن ڏٺو ته اقتدار تي قابض ٻيا ٿي ويندا ته هو به ديني سياست تان دستبردار ٿي ويا ء مًربي ميڪاولي سياست ۾ جٽجي ويا. نتڳجو اهو نڪتو جو جي ان قوم جي بيدار و آگهي تي ڪم ٿيئي ها جنهن جا نتائج بيشڪ ديرپا نڪرن ها ليڪن اهي راهون ئي معدود ٿي ويون جنهن ملت ۾ الاهي اقدار اجاگر ٿين ها اها ملت مًرب زدگي جي بيماري ۾ ڏينهون ڏينهن ڪرندي پئي وڃي. هن وقت به هنن ستمن جو حل صرف اهو آهي ته هن سماج جي قدرن تي ڪم ڪيو وڃي پهريان کان موجود قدرن جي کڏ کوٽي وڃي. قرآن ۾ اجڙيل امتن تي ڪم ڪرڻ جو ڍنگ موجود آهي ان طرف ديني روش سان وڌجي ته نتائج خير خواه نڪري سگهن ٿا. انشاء الله. وسلام العارض احمد خان شينو عرف ڏاڏل شينو.
