يادگار ۽ تاريخي هنڌن جو مختصر جائزو...! ترجمو - فقير محمد سنڌي. اقوام متحده جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي اداري (يونيسڪو) پاران هر سال 18 اپريل تي سڄي دنيا ۾ يادگار ۽ تاريخي ماڳن جو عالمي ڏينهن ملهايو ويندو آهي، جنهن جو مقصد مختلف قديم تهذيبن، ثقافتي ورثن ۽ يادگارن کي محفوظ ڪرڻ ۽ ان بابت آگاهي فراهم ڪرڻ آهي. اهي ماڳ جيڪي پنهنجي ماضيءَ کي محفوظ ڪرڻ، پنهنجي مستقبل کي خوشحال بڻائڻ لاءِ اهم تاريخي ۽ سماجي قدر سمجهيا وڃن ٿا، انهن کي ورثي جي فهرست ۾ شامل ڪيو وڃي ٿو. ثقافتي ورثي جي فهرست مختلف سرڪاري ادارن ۽ قانون سازي طرفان ترتيب ڏنل آهي. سڄي دنيا ۾ ڪل 529 يادگار ۽ تاريخي ماڳ هن وقت يونيسڪو طرفان عالمي ورثي واري سائيٽن ۾ شامل آهن. هر سماج جون پنهنجون روايتون، ثقافتون ۽ تهذيبون هونديون آهن. ڪنهن به قوم يا ملڪ جي تهذيب ۽ ثقافت نه رڳو ان جي تاريخ جو عڪس هوندو آهي پر ان جي فن تعمير ۽ سماج جو به عڪاسي هوندو آهي. ورثي جي لحاظ کان به پاڪستان وٽ انمول ذخيرا آهن. پاڪستاني ثقافت ۽ ورثو مهر ڳڙهه کان انگريزن جي دور تائين دنيا جي قديم ترين تهذيب جو محافظ رهيو آهي. پاڪستان ۾ هيٺيان ڇهه هنڌ آهن جن کي يونيسڪو جي عالمي ورثي واري لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو آهي. اهي سڀئي ماڳ مختلف تهذيبن ۽ مختلف دورن سان تعلق رکن ٿا، جيڪي ملڪ جي ثقافتي سلطنت جي نمائندگي ڪن ٿا. مهين جو دڙو مهين جو دڙو سنڌو ماٿر ۾ قديم تهذيب جو مرڪز هو. پاڪستان دنيا جي انهن ملڪن مان هڪ آهي، جتي 5 هزار سال پراڻي تهذيب جا آثار موجود آهن. مهين جو دڙو 1922ع تي برطانوي آرڪيالاجسٽ سر جان مارشل دريافت ڪيو هو. شهر چڱيءَ طرح منظم هو، ان جون گهٽيون کليل ۽ سڌيون هيون، ۽ ان جي نيڪاليءَ کي چڱيءَ ريت سنڀاليو ويو هو. هي شهر، هڙپا کان 400 ميل، 2600 ق.م ۾ وجود ۾ آيو ۽ 1700 ق.م ۾ نامعلوم سببن جي ڪري غائب ٿي ويو. چيو وڃي ٿو ته سنڌو درياهه جو رخ تبديل ٿيڻ، ٻوڏن، زلزلن يا ٻاهرين حملي آورن جي ڪري هي شهر ست ڀيرا ڊهي ويو ۽ پوءِ وري اڏيو ويو، پر هاڻ اهو تباهه ٿي چڪو آهي. هڪ اندازي مطابق 30کان 40هزار ماڻهو هتي رهندا هئا. اهو 1980 ۾ يونيسڪو جي عالمي ورثي جي فهرست تي لکيل آهي . ٽيڪسيلا: راولپنڊي جي ويجهو، ٽيڪسيلا هڪ تاريخي شهر آهي، جيڪو گنڌارا دور جو آهي. ان وقت، اهو ٻڌمت ۽ هندومت جو هڪ اهم مرڪز سمجهيو ويندو هو. چيو وڃي ٿو ته سڪندر اعظم 326 ق.م ۾ ٽيڪسلا تي قبضو ڪيو ۽ پوءِ پنج ڏينهن هتي رهيو، جنهن کان پوءِ راجا پورس سان وڙهڻ لاءِ جهلم پهتو. بڪٽريا جي يوناني حڪمران ڊيميٽريس 190 ق.م ۾ گنڌارا جو علائقو فتح ڪري ٽيڪسيلا کي پنهنجي گاديءَ جو هنڌ بڻايو. مهاراجا اشوڪ اعظم جي دور ۾ به،هن شهر ترقي ڪئي ۽ ٻڌ ڌرم جي سکيا جو مرڪز رهيو . هتي هڪ گوٿڪ طرز جو عجائب گهر آهي، جنهن ۾ پنجين صدي قبل مسيح جي گنڌارا آرٽ جا نمونا، 10,000 سڪا، زيور، مٽي جا ٿانوَ ۽ ٻيا نوادرات رکيل آهن. شهر جي اڪثر هنڌن کي 1980ع تي يونيسڪو جي عالمي ورثي جي فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. تخت بائي جا آثار: تخت بائي جو علائقو مردان کان سوات طرف اٽڪل 20 کان 25 منٽن جي مفاصلي تي آهي. شهر جي ساڄي پاسي ڪجهه ڪلوميٽرن تي پهرين صدي قبل مسيح جي ٻڌ ڌرم جا آثار آهن. اهي آثار قديمه ماڳ پهرين صدي عيسوي ۽ پنجين ۽ ڇهين صدي عيسوي جي وچ ۾ تعمير ڪيا ويا ۽ ٻڌ ڌرم جي تهذيب جا اهم مرڪز رهيا آهن. تخت بائي ۾ ٻڌ ڌرم جي ڪمپليڪس چئن مکيه ڌرين ۾ ورهايل هئي، پهريون اسٽوپا، ٻيو ڀڪشو خانقاه، ٽيون مندر ۽ چوٿون تانترڪ راهب جو. انهن آثار قديمه وارن ماڳن ۾ مهاتما ٻڌ جا مجسما ۽ تاريخي ننڊ( سليپنگ )جا اسٽوپا شامل آهن. تخت بائي جي آثار قديمه جي ماڳن کان علاوه، ڀرپاسي ۾ 13 کان 14 قديم ماڳ آهن، جيڪي ٻڌمت ۽ بادشاهه اشوڪ جي زماني کان وٺي آهن. ان جي تاريخي اهميت جي ڪري، ماڳ 1980ع ۾ يونيسڪو طرفان عالمي ورثو سائيٽ قرار ڏنو ويو. شاهي قلعو لاهور ۽ شالامار باغ: لاهور جو شاهي قلعو قديم دور جو آهي، پر ان کي مغل شهنشاهه اڪبر اعظم (1556-1605) رهائشي ۽ فوجي مقصدن لاءِ ٻيهر تعمير ڪرايو هو، جڏهن ته ايندڙ نسلن ان جي مرمت جو ڪم جاري رکيو. ان ڪري هي قلعو مغلن جي فن تعمير ۽ روايت جو هڪ شاندار نمونو آهي. قلعو 466 ميٽر ڊگهو ۽ 370 ميٽر ويڪرو آهي. قلعي جي چوڌاري هڪ وڏي ديوار آهي، جنهن ۾ ٽي وڏا دروازا آهن. ڀتيون ڳاڙهي سرن جون ٺهيل آهن، جيڪي مٽيءَ جون آهن. هن جي اندر جي ڪجهه مشهور هنڌن ۾ شيش محل، نولکھا محل، موتي مسجد ۽ عالمگيري دروازو شامل آهن. شيش محل فن تعمير ۽ مصوري جو هڪ شاهڪار نمونو آهي، جنهن جي ڀتين ۽ ڇت کي داغدار شيشي ۽ موزاڪ سان سينگاريو ويو آهي. مغل شهنشاهه شاهجهان 1641ع کان 1642ع جي وچ ۾ لاهور ۾ شالامار باغ تعمير ڪرايو. اهو پڻ ڏکڻ ايشيا ۾ سڀ کان خوبصورت باغ سمجهيو ويندو آهي. 16 هيڪٽرن جي ايراضيء تي پکڙيل، باغ فارسي ۽ اسلامي روايتن جو هڪ خوبصورت ميلاپ آهي. هن مستطيل باغ جي چوڌاري هڪ اونچي ڀت ٺاهي وئي آهي. باغ ٽن حصن ۾ ورهايل آهي ۽ ٽنهي جي اوچائي هڪ ٻئي کان مختلف آهي، ان ۾ 410 چشما ۽ 5 آبشار آهن. مڪليءَ جو قبرستان: ٺٽي ڀرسان مڪلي جو تاريخي قبرستان سڄي دنيا ۾ پنهنجي الڳ سڃاڻپ رکي ٿو. هن قبرستان سان صديون پراڻي تهذيب وابسته آهي 10 ڪلوميٽرن جي ايراضيءَ ۾ پکڙيل هن قبرستان ۾ 14هين کان 18هين صدي تائين پنج لک قبرون آهن. اهو مسلم دنيا جي وڏن قبرستانن مان هڪ آهي، جنهن ۾ مغل، ترخان ۽ سما دور جا مقبرا آهن. هتي جي مقبرن جي خاص ڳالهه انهن جي خوبصورت خصوصيت آهي، جن تي قرآني آيتون ۽ خوبصورت نقاشي ٿيل آهن. انهن مقبرن تي نقاشي ۽ نقش نگاري ايتري ته منفرد آهي جو هر ڪو انهن کي ڏسندو آهي ته, ڪاريگرن جي ڪاريگريءَ کي خراج تحسين پيش ڪندو. مقبرن جي اڏاوت ۾ سنڌي ٽائلس ۽ ڳاڙهي سرون استعمال ڪيون ويون آهن، جڏهن ته مزارن تي گنبذ پڻ ڳاڙهي سرن سان ٺاهيا ويا آهن. اهي تمام اعلي معيار جي تعميراتي مواد استعمال ڪندي ٺاهيا ويا آهن جيڪي انهن کي تمام مضبوط بڻائي بيٺل آهن . هن ماڳ کي 1981ع ۾ يونيسڪو پاران عالمي ورثو قرار ڏنو . قلعو روهتاس: روهتاس قلعو، جهلم جي ويجهو پوٺوهار ۽ ڪوهستان نما زمينن جي وچ ۾ ٺهيل آهي، جنهن جو بنياد افغان بادشاهه فريد خان (شير شاهه سوري) 1542ع ۾ رکيو. اٽڪل پنجن سالن ۾ مڪمل ٿيو، قلعو ترڪي ۽ هندستاني فن تعمير جو هڪ ميلاپ آهي. قلعي جي اڏاوت ۾ عام سرن بدران وڏا پٿر ۽ چونا استعمال ڪيا ويا. اهي ڳرا پٿر به بلند ڀتين ۽ منارن ڏانهن کڻي ويا. 400 ايڪڙن واري قلعي جي تعمير ۾ هڪ وقت ۾ ٽي لک مزدورن شرڪت ڪئي. قلعي کي اندروني طور ٻن حصن ۾ ورهايو ويو، جنهن لاءِ 1750 فوٽ ڊگھي ڀت ٺاهي وئي، جيڪا قلعي جي دفاعي حصي کي عام حصي کان الڳ ڪري ٿي. قلعي جا ڪل ٻارهن دروازا جنگي حڪمت عملي کي نظر ۾ رکي ٺاهيا ويا، جيڪو فن تعمير جو نادر مثال آهي. قلعي جو سڀ کان وڌيڪ نمايان، شاندار ۽ ناقابل تسخير حصو ان جي ڀت آهي، جنهن تي 68 برج، 184 ٽاور، 6881 ڪونز ۽ 8556 مرحلا( ڏاڪڻيون )ٺهيل آهن . يونيسڪو ان کي 1997ع تي عالمي ورثي ۾ شامل ڪيو .
