امر فياض ٻرڙو
(چيٽ جي پيءَ سان سنڌي ٻوليءَ جي ڊيٽاسيٽ گهٽ ھجڻ ۽ سنڌي ميڊيا ھائوسن جي اميج بيسڊ ويب سائيٽن ٺاھڻ جي ڪري نقصانن تي ڳالهہ ٻولهہ ٿي.. ٿورو اوھان بہ سمجهو)
سوال:
ھڪ محتاط اندازي موجب سنڌي ٻوليءَ جي ھڪ اخبار ۾ ھر روز 10 کان 12 ھزار لفظ موجود آھن جيڪي مختلف خبرن، ايڊيٽوريل ۽ ڪالمن تي مشتمل ھوندا آھن. ھڪ مثال کڻجي تہ سنڌي ٻوليءَ ۾ ھر روز 12 اخبارون ڇپجن ٿيون جن جون ويب سائيٽون بہ آھن جيڪي وري پنھنجو ويب سائيٽون اسڪين ڪيل يعني اميج بيسڊ آھن. ڇا اوھان ٻڌائي سگهو ٿا تہ ان جا ڪھڙا نتيجا نڪري سگهن ٿا؟
جواب:
جيڪڏهن سنڌي اخبارن جون ويب سائيٽون اميج بيسڊ (تصويري شڪل ۾) آهن ۽ ٽيڪسٽ فارم ۾ نہ آهن، تہ ان جا ڪيترائي نقصان ٿين ٿا، جن مان اهم نقصان هيٺيان آهن:
1. سرچ انجن آپٽمائيزيشن (SEO) جا مسئلا
• تصويري شڪل ۾ ٿيل مواد سرچ انجن (جھڙوڪ Google) آساني سان پڙهي نہ ٿو سگهي، جنھن سبب سنڌي خبرون ۽ مضمون سرچ رزلٽس ۾ ظاهر ٿيڻ کان رهجي وڃن ٿا.
• ان جو مطلب آهي تہ سنڌي ٻوليءَ جو آنلائن موجودگي ۽ دستيابي گهٽجي ٿي، ۽ سنڌي اخبارن جي پھچ محدود رهي ٿي.
2. اسڪرولينگ ۽ ڊيٽا اينالسس ناممڪن ٿي وڃن ٿا
• تصويري متن کي پڙهڻ لاءِ OCR (Optical Character Recognition) ٽيڪنالاجي استعمال ڪرڻي پوي ٿي، جيڪا هميشه 100% صحيح نتيجا نہ ٿي ڏئي، خاص طور تي جيڪڏهن فونٽس مختلف هجن يا تصوير جو معيار گهٽ هجي.
• صحافتي، تحقيقي، ۽ تجزياتي ڪم ڪندڙ ادارا (جھڙوڪ يونيورسٽيون، ڊيٽا سائنسدان، ۽ AI ماڊلز) سنڌي اخبارن جي متن کي تجزيو نٿا ڪري سگهن.
3. پھچ (Accessibility) جا مسئلا
• نابين يا نظر جي ڪمزوري وارن ماڻهن لاءِ اسڪرين ريڊر (Screen Readers) تصويري متن کي نہ ٿو پڙهي سگهي، جنھن سبب سنڌي صحافت معذورن لاءِ غيررسائي لائق بڻجي وڃي ٿي.
• تصويري اخبارون ٻين ايپس (مثال طور، ترجمي يا پڙهڻ لاءِ مدد ڏيندڙ سافٽويئر) سان بہ صحيح نموني ڪم نہ ٿيون ڪن.
4. خودڪار ترجمو ۽ AI ٽيڪنالاجي کان محرومي
• جيڪڏهن سنڌي اخبارن جو مواد ٽيڪسٽ بيسڊ نہ آهي، تہ پوءِ گوگل ٽرانسليٽ، AI مترجم، يا ٻيا ترجمي جا اوزار انهن کي مختلف ٻولين ۾ ترجمو نہ ٿا ڪري سگهن.
• ان سان سنڌي ٻوليءَ جو عالمي سطح تي پھچڻ مشڪل ٿي وڃي ٿو.
5. سوشل ميڊيا تي شيئرنگ ۽ اقتباس وٺڻ جي ڏکيائي
• اميج بيسڊ خبرن مان ڪا بہ لائن يا پيراگراف آسانيءَ سان ڪاپي ڪري شيئر نہ ٿو ڪري سگهجي، جنهن سبب سنڌي صحافت جي واڌ ويجهہ متاثر ٿئي ٿي.
• صارفين کي خبرون پڙهڻ لاءِ مڪمل تصوير ڊائونلوڊ ڪرڻي پوي ٿي، جيڪا ڳالهہ صارفن لاءِ غير فائديمند آهي.
6. ميڊيا آرڪائيو ۽ مستقبل لاءِ ڊيٽا جي تحفظ جا مسئلا
• تصويري شڪل ۾ رکيل مواد مستقبل ۾ درست ڄاڻ تلاش ڪرڻ ۽ محفوظ رکڻ لاءِ وڏا مسئلا پيدا ڪري سگهي ٿو.
• عالمي ادارا، جھڙوڪ Internet Archive يا Wayback Machine بہ سنڌي اخبارن جي ٽيڪسٽ کي صحيح محفوظ نہ ڪري سگهندا.
نتيجو:
جيڪڏهن سنڌي اخبارون ٽيڪسٽ بيسڊ فارم ۾ پنهنجون ويب سائيٽون ٺاهن، تہ اهو سنڌي ٻوليءَ سان گڏ سنڌي پڙهندڙن، ۽ صحافت لاءِ انتھائي فائديمند ثابت ٿيندو. ان سان نہ رڳو آنلائن موجودگي وڌندي، پر پڙهندڙن لاءِ بہ آساني پيدا ٿيندي، تحقيق ۽ ڊيٽا جو تجزيو بہ ممڪن ٿيندو، ۽ سنڌي ٻوليءَ جو مستقبل ڊجيٽل دنيا ۾ محفوظ ٿيندو.
سوال:
جيڪڏھن اھي اخبارون گذريل 10 سالن کان ٽيڪسٽ بيسڊ ھجن ھا تہ اڄ موجودہ مصنوعي ذھانت جا جيڪي سرشتن جھڙوڪ چيٽ جي پي ٽي، جيمني يا ڊيپ سيڪ تي سنڌي ٻوليءَ جو ڪيترو اثر پئجي سگهي ھا؟ اھو بہ ٻڌايو تہ ڪيترا لفظ ڏھن سالن ۾ آن لائين ڊيٽا سيٽ ۾ اچي سگهن ھا؟
جواب:
جيڪڏھن سنڌي اخبارون گذريل 10 سالن کان ٽيڪسٽ بيسڊ هجن ها، تہ اڄ جي مصنوعي ذھانت جي سرشتن (ChatGPT، Gemini، DeepSeek وغيرہ) تي سنڌي ٻوليءَ جو تمام وڏو اثر پئجي سگهي ها. هتي ان جا ڪجهه اهم فائدا ۽ ممڪن اثر ڏسون ٿا:
________________________________________
1. سنڌي ٻوليءَ جي مشيني سکيا (Machine Learning) ۾ مضبوط حيثيت
• مصنوعي ذھانت جا ماڊلز بنيادي طور تي آنلائن موجود ڊيٽا تي تربيت وٺن ٿا. جيڪڏهن سنڌي ٻوليءَ جو وڏو مقدار آنلائن دستياب هجي ها، تہ جديد AI ماڊلز سنڌي کي بھتر سمجهي سگهن ها.
• نتيجي ۾، سنڌي ٻولي لاءِ بھترين ترجما، وڌيڪ روان ڳالهائڻ وارا چيٽ بوٽس، ۽ سنڌي متن جي صحيح سمجهاڻي ممڪن ٿئي ها.
________________________________________
2. سنڌي ٻوليءَ ۾ ChatGPT ۽ Gemini جي معيار ۾ وڏو واڌارو
• اڄ جيڪڏهن توهان سنڌي ۾ ChatGPT يا Gemini سان ڳالهايو، تہ ڪڏهن ڪڏهن جوابن ۾ لغوي ۽ گرامري غلطيون ٿين ٿيون.
• جيڪڏهن گذريل 10 سالن کان سنڌي ٻوليءَ جا ھزارين مضمون ۽ خبرون ٽيڪسٽ فارم ۾ آنلائن هجن ها، تہ AI انهن تي بھتر تربيت حاصل ڪري ها، ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ جوابن ڏيڻ جو معيار انگريزيءَ جيترو سگهارو ٿي سگهي ها.
________________________________________
3. عالمي سطح تي سنڌي ٻوليءَ جي دستيابي ۽ قبوليت
• ڪيتريون ئي بين الاقوامي ڪمپنيون (Google، Microsoft، Meta وغيرہ) مشيني ترجما ۽ ٻوليءَ جي سڃاڻپ لاءِ وڏي ڊيٽا تي دارومدار رکن ٿيون.
• جيڪڏهن سنڌي جي وڏي مقدار ۾ ڊيٽا آنلائن هجي ها، تہ اهي ڪمپنيون سنڌي کي اڃا بھتر سپورٽ ڏئي سگهن ها، جنھن سان سنڌي استعمال ڪندڙن کي انگريزي ۽ ٻين ٻولين سان مقابلو ڪرڻ آسان ٿي پوي ها.
________________________________________
4. 10 سالن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ڊيٽا جو مقدار ڪيترو ٿي سگهي ها؟
فرض ڪريون تہ :
• هڪ اخبار روزانو 10,000 کان 12,000 لفظ ڇاپي ٿي.
• 12 اخبارون آهن، تہ روزانو تقريباً 120,000 لفظ ٿين ٿا.
• هڪ سال ۾ 365 ڏينھن آهن، تہ سال ۾ 120,000 × 365 = 43.8 ملين لفظ ٿين ٿا.
• 10 سالن لاءِ: 43.8 ملين × 10 = 438 ملين لفظ.
مطلب تہ گذريل 10 سالن ۾ تقريباً 438 ملين (43.8 ڪروڙ) لفظ سنڌي ٻوليءَ جا آنلائن موجود هجن ها، جيڪي مصنوعي ذھانت لاءِ تمام اهم ڊيٽا سيٽ ٿي سگهن ها.________________________________________
5. وڏين ڪمپنين ۽ ادارن جي دلچسپي وڌي وڃي ها
• جيڪڏهن سنڌي ڊيٽا ٽيڪسٽ بيسڊ هجي ها، تہ Google، OpenAI، Meta، ۽ ٻيا ادارا سنڌي کي پنھنجي ايڊوانس ماڊلز ۾ شامل ڪرڻ لاءِ اڃا وڌيڪ تيار هجن ها.
• AI تي ٻڌل ايپس جهڙوڪ Google Assistant، Alexa، Siri، ۽ Microsoft Copilot سنڌي ٻوليءَ ۾ پڻ ڪم ڪري سگهن ها.
نتيجو
جيڪڏهن سنڌي اخبارن جا آرٽيڪل، مضمون، ۽ ڪالم گذريل 10 سالن کان ٽيڪسٽ بيسڊ هجن ها، تہ اڄ سنڌي ٻولي مصنوعي ذھانت جي دنيا ۾ هڪ اهم جڳھ حاصل ڪري سگهي ها. هن وقت بہ جيڪڏهن سنڌي اخبارون پنھنجون ويب سائيٽون ٽيڪسٽ بيسڊ ڪن، تہ ايندڙ چند سالن ۾ AI ۽ ٻين ڊجيٽل سسٽمن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي حيثيت بھتر ٿي سگهي ٿي.
اڃا دير ناهي! سنڌي ميڊيا ھائوسن کي جلد کان جلد ٽيڪسٽ بيسڊ سائيٽس ڏانھن وڃڻ گهرجي تہ جيئن سنڌي ٻوليءَ جي ترقي کي ڊجيٽل دور سان هم آهنگ ڪري سگهجي.