ڌاري آبادڪاريءَ جي ٻوڏ ۽ سنڌ جا ڪمزور انتظامي بند

ڌاري آبادڪاريءَ جي ٻوڏ ۽ سنڌ جا ڪمزور انتظامي بند​

نصير ميمڻ



پختونخواهه جي علائقن سوات ۽ بنير ۾ شروع ڪيل آپريشن کانپوءِ علائقي ۾ رهندڙ لکين پرامن رهواسي لڏپلاڻ ڪرڻ تي مجبور ٿي ويا آهن. اي اين پي، حڪومت انهن جو انگ 25 لک ڄاڻائي ٿي. معمول جيان حڪومتي نظامن جي بي اثر هجڻ سبب انساني لڏپلاڻ جي ان تمام وڏي لهر کي مناسب طريقي سان هينڊل ڪرڻ لاءِ ڪا به رٿابندي نه ڪئي وئي. ٿيڻ ته ائين کپندو هو ته آپريشن جي رٿابنديءَ سان گڏ انهن لکين ماڻهن جي آمد کي منهن ڏيڻ جي به رٿابندي ڪئي وڃي ها، پر ايئن نه ڪيو ويو. هونءَ ته مذهبي جنونين جي علائقي ۾ والار شرط ۽ امن معاهدي کان اڳ ئي علائقي ۾ هلندڙ ويڙهاند سبب ماڻهو لڏپلاڻ ڪري رهيا هئا. پر انهن جو انگ ايڏو وڏو نه هو. هميشه جيان انهن لڏيندڙن جي هڪ وڏي انگ سنڌ ڏانهن منهن ڪيو آهي ۽ اڄڪلهه سنڌ جي مختلف علائقن ۾ انهن لاءِ باقائدي ۽ بي قائدي ڪيمپون لڳڻ شروع ٿي ويون آهن. سنڌ سرڪار جي انتظامي اهليت کان چڱي ريت واقف هجڻ سبب سنڌ واسين ان معاملي تي وقت سر دانهڻ شروع ڪيو آهي. ڪجهه قومپرست ڌرين پاران ان لڏپلاڻ جو منهن سنڌ ڏانهن هجڻ ۽ سنڌ سرڪار پاران ان معاملي تي بنهه ٿڌو ۽ سهڪاري رويو رکڻ خلاف مظاهرن ۽ هڙتالن جو به سڏ ڏنو ويو آهي.

حيدرآباد ويجهو سوات ۽ بنير جي لڏي آيل خاندانن کي جماعت اسلامي طرفان ڪيمپون لڳائي ورسايو ويو آهي. جماعت جي هڪ سنڌي اڳواڻ ان بابت ميڊيا سان ڳالهائيندي چيو ته هو انساني همدرديءَ جي بنياد تي اهو سڀ ڪجهه ڪري رهيا آهن. ڪجهه ٽي وي چينلز تي پڻ ان لڏپلاڻ کي انساني سانحو قرار ڏنو پيو وڃي. سوال هي آهي ته آخر جماعتِ اسلامي، انساني همدرديءَ وارو اهو نيڪ ڪم پنجاب ۾ ڇو نٿي ڪري؟ جيڪڏهن جماعت اهڙيون ڪيمپون پنجاب ۾ لڳرائي ته ان سان متاثر ڪٽنبن کي سنڌ تائين پهچڻ جو وڏو سفر به نه ڪرڻو پوندو ۽ هو سفر جي اهنج ۽ خرچ پکي کان به بچي پوندا. سچ ته جماعتِ اسلامي سنڌ کي نقصان رسائڻ واري پنهنجي روايت کي ٻيهر ورجائي رهي آهي. ٻي ڳالهه ته سوات ۽ بنير مان انساني لڏپلاڻ ڪنهن قدرتي آفت يا حادثي ڪارڻ نه ٿي آهي، جنهن کي انساني معاملو قرار ڏجي، هي ته نج انتظامي معاملو آهي ۽ حڪومت جي ڪمزور رٿابنديءَ جو نتيجو آهي. تنهن ڪري متاثرن جي انهن جٿن کي سنڌ بجاءِ سرحد جي مختلف علائقن ۾ وڏين ڪيمپن ۾ ترسائڻ گهرجي. انساني بنيادن تي سڄي ملڪ جا ماڻهو کين جيڪا امداد اوڏانهن موڪلي سگهن اها واکاڻ جوڳي هوندي. هاڻ ته آمريڪا، برطانيا ۽ فرانس پڻ انهن متاثرن جي سهائتا لاءِ وڏيون رقمون فراهم ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. علائقي جي پرامن شهرين کي مذهبي جنونين جي ڪاررواين ۽ آپريشن کانپوءِ جنهن اذيت کي منهن ڏيڻو پيو آهي، ان لاءِ سڀ ڪنهن کي ساڻن همدردي آهي، پر کين اتان لڏائي سنڌ ۾ ورسائڻ کي انسانيت وارو معاملو بنائڻ اصولي طور غلط آهي. لکن جي انگ ۾ لڏيندڙن جو ڪيترو انگ سنڌ ۾ پهچي رهيو آهي، اهي ڪٿي پيا رهن، ڪير سندن ميزبان آهي، ۽ هو ڪيستائين هتي رهندا؟ انهن سوالن جا جواب ڪنهن وٽ به ناهن ۽ خاص طور تي سنڌ سرڪار وٽ به ناهن، جيڪا انهن سوالن جا جواب رکڻ لاءِ ذميوار آهي. سوات ۽ بنير مان ايندڙ جيئن ته پٺاڻ قوم سان تعلق رکن ٿا، تنهن ڪري ڪراچيءَ ۾ رهندڙ پٺاڻن جو هڪ وڏو انگ سندن سهائتا ڪندو هوندو.

انديشو اهو آهي ته اهي ماڻهو رڳو ڪراچيءَ تائين محدود نه رهندا، پر سڄي سنڌ ۾ پکڙجي ويندا. ان جو هڪ سبب اهو به آهي ته ڪراچيءَ ۾ تازو پٺاڻن ۽ اردو ڳالهائيندڙن وچ ۾ وڳوڙ ٿيا آهن، جن ۾ پٺاڻن جو تمام گهڻو جاني ۽ مالي نقصان ٿيو آهي. ان کانسواءِ اردو ڳالهائيندڙن جي نمائنده تنظيم ايم ڪيو ايم ڪجهه عرصي کان ڪراچيءَ ۾ طالبانائيزيشن جون دانهون ڪندي رهي آهي، جنهن ڪري اتي وڏي انگ ۾ ماڻهو ترسائڻ ۽ کين ورسائڻ لاءِ ماحول سازگار ناهي. ڪجهه ڌرين جو خيال آهي ته طالبانائيزيشن بابت دانهون بي بنياد آهن ۽ معاملو دراصل ڪراچيءَ تي سياسي ۽ انتظامي قبضي جو آهي. ان دليل کي هڪ طرف رکندي ان حقيقت کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌ ۾ وڌيڪ ڌرين جي آمد سنڌ واسين لاءِ هر لحاظ کان خطرناڪ آهي. خاص طور تي جڏهن هيءَ وڏي انساني آمد اهڙي وقت ٿي رهي هجي، جڏهن آدمشماري مٿان آهي، سنڌ جي اصل وارثن کي گهرجي ته هو پاڻ کي ٿورائيءَ ۾ بدلجڻ کان بچائڻ لاءِ ڪنهن هڪ به وڌيڪ ماڻهو جي سنڌ آمد جي ڀرپور مخالفت ڪن. سنڌ جو گهرو کاتي وارو وزير سنڌ اسيمبلي ۾ چئي چڪو آهي ته سنڌ ۾ 15 لک غير قانوني پرڏيهي ترسيل آهن ۽ جيڪڏهن اتحادي ڌريون راضي ٿين ته انهن کي ڏيهه نيڪالي ڏئي سگهجي ٿي. اچرچ جي ڳالهه آهي ته جن پرڏيهين کي ”غير قانوني“ ڪوٺيو پيو وڃي، تن کي ڪڍڻ لاءِ وري قانون جي نه پر اتحادين جي اجازت جي ضرورت آهي!

جڏهن حڪومت اڳواٽ رهندڙ پرڏيهين کي ڪڍڻ کان لاچار آهي ته هاڻي ايندڙ نون پناهگيرن کي ڪهڙي طرح سنڌ مان نيڪالي ڏئي سگهندي. سنڌ سرڪار سان مسئلو اهو آهي ته کيس سنڌ جي مفادن کان وڌيڪ اتحادين جا مفاد ۽ انگل عزيز آهن، جيئن ته سنڌين جي نمائندگي ڪي به اتحادي نه پيا ڪن تنهن ڪري انهن جي مفادن جي ڳڻتي ڪنهن کي به ناهي. پختونخواهه مان لڏي ايندڙ لکين ماڻهو جڏهن سنڌ ۾ پير کوڙيندا ته مسئلو رڳو سندن معاشي بار جو نه هوندو پر مسئلو ان کان به گهڻو وڌيڪ هوندو. معاشي معاملو ته بنهه واضح آهي ته 70 سيڪڙو وسيلا مهيا ڪرڻ جي باوجود سنڌ کي موٽ ۾ مس 22 سيڪڙو نصيب ٿئي ٿو، جنهن جو وڏو حصو به انهن ماڻهن تي خرچ ٿئي ٿو، جيڪي سنڌ ۾ رڳو ڪمائي ڪرڻ اچن ٿا ۽ سنڌ ۾ کائڻ پيئڻ کان پوءِ جيڪو ڪمائن ٿا، اهو پنهنجن گهرن ڏانهن اماڻن ٿا. ان طرح سنڌ جي معيشت تي ڌاري آبادي هر لحاظ کان بار آهي. وفاقي حڪومت سڄي ملڪ توڙي پرڏيهه مان اچي سنڌ ۾ رهندڙ انهن لکين ماڻهن لاءِ هڪ رپيو به پنهنجي حصي مان نٿي ڏئي، تنهن ڪري هر نئين ايندڙ ڌاريي جو بار سنڌ جا اصلوڪا رهواسي کڻن ٿا، جيڪي پاڻ غربت ڪارڻ ٻچا وڪڻڻ، گڙدا وڪڻڻ ۽ آپگهات ڪرڻ تي مجبور آهن. معاشي معاملو رهيو هڪ طرف، پر ٻاهرين آبادڪاريءَ سبب سنڌ مٿان جيڪي سياسي ۽ سماجي اثر پئجي رهيا آهن، اهي وڌيڪ گهرا آهن. ٻاهران اچي سنڌ ۾ رهندڙ قومن هاڻي عملي طور سنڌ کي والاري ورتو آهي، نه رڳو اهو ته غير سنڌين وٽ وزارتون ۽ اهم حڪومتي عهدا آهن پر اهي سنڌ جي لکين ايڪڙ زرعي ۽ شهري زمين تي به قابض آهن ۽ ننڍا وڏا ڪاروبار توڙي ٻيا معاشي وسيلا به سندن ڪنٽرول ۾ آهن. سياسي لحاظ کان حالت اها آهي ته جنهن ڌر جو جڏهن موڊ ٿئي ٿو، اها ڪراچيءَ تي دعويداريءَ جو اعلان ڪري ٿي. موٽ ۾ سنڌين جي ڪا قومپرست ڌر اڀرو سڀرو اخباري بيان جاري ڪري ٿي ڇڏي، جنهن کي ڪير به ڪن ڏيڻ لاءِ تيار ناهي. سنڌ جي سڀ کان وڏي شهر ڪراچيءَ ۾ رهندڙ لکين سنڌي شهر جي انتظامي ۽ سياسي معاملن ۾ هڪ بي اثر اقليت ۾ تبديل ڪيا ويا آهن. نه سندن ووٽن سان چونڊيل حڪومت سندن سياسي ثقافتي حقن جي حفاظت لاءِ ڪجهه ڪرڻ جي اهليت ڏيکاري سگهي آهي ۽ نه اقتدار کان ٻاهر ويٺل ڌريون کين ڪا آٿت ڏئي سگهيون آهن. ان وايو منڊل ۾ سوات ۽ بنير مان لکين ماڻهن جي آمد تي سنڌ واسين کي هر طرح سان احتجاج ڪري ان لڏپلاڻ کي روڪرائڻ گهرجي. ڪا خبر ناهي ته سنڌ ۾ لڏي ايندڙ اهي ماڻهو ڪير آهن، انهن ۾ ڪيترا اهڙا متاثر آهن جيڪي امن ٿيڻ شرط گهرن ڏانهن واپس وڃڻ گهرندا ۽ ڪيترا اهڙا آهن جن لاءِ سنڌ سڻڀو ٽڪر آهي، جنهن کي هو ڪڏهن به وات مان نه ڪڍڻ چاهيندا. سنڌ سرڪار سندن آمد لاءِ مختلف هنڌن تي رجسٽريشن لاءِ ڪئمپون لڳائڻ جو اعلان ڪيو آهي. سنڌ سرڪار کي اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته هڪ ڀيرو انهن پناهگيرن جي آمد لاءِ سنڌ جون سرحدون ايئن کوليون ويون ته پوءِ انهن جي رجسٽريشن سنڌ سرڪار جي شايد وس ۾ نه رهي.

صدر آصف علي زرداري اهو چئي چڪو آهي ته سوات رڳو شروعات آهي ۽ آپريشن جو دائرو وزيرستان ۽ ٻين علائقن ۾ به وڌايو ويندو، جڏهن ٻين علائقن مان به ايئن لکين ماڻهو لڏڻ شروع ٿيا ته انهن جي گهڻائي سنڌ جو منهن ڪندي ۽ جڏهن روزانو سوين بسن، ٽرينن ۽ ٻين رستن کان ڪٽڪ اچڻ شروع ٿيا ته وزير اعليٰ صاحب جي آجيان وارين ڪئمپن تي ڪيترا ماڻهو رجسٽريشن لاءِ ۽ ڪيترائي سڌو سنئون صوبي جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويندا. ان تي سنڌ سرڪار ڪيئن ڪنٽرول ڪندي؟ اڳي ئي هندستان مان هلايل ٽرين وسيلي آيل ڪيترائي ماڻهو پاسپورٽن سوڌو سنڌ ۾ رهيا پيا آهن، انهن مان ڪيترن کي سنڌ سرڪار واپس اماڻي سگهي آهي؟ تنهن ڪري سنڌ حڪومت کي گهرجي ته بجاءِ سنڌ ۾ انهن لاءِ آجيان ڪئمپون لڳائڻ جي اها امداد متاثرين کي پختونخواهه موڪلي ڏئي. سنڌ سرڪار کي شايد اهو اندازو ناهي ته انهن لکين ماڻهن جي آمد سڀاڻي سنڌ ۾ ڪهڙن نون سماجي ۽ سياسي ٽڪرائن کي جنم ڏيندي. رڳو ڪجهه هفتا اڳ سنڌ واسين کليل اکين سان اهو منظر ڏٺو ته پهريون ڀيرو نسلي جرڳو ڪوٺائي سنڌ ۾ رهندڙ پختونن کي ڪٺو ڪيو ويو. حيرت انگيز طور تي ان ۾ قومپرست پارٽين جا ڪجهه اڳوڻا اڳواڻ ۽ حڪومت ۾ ويٺلن جا نمائنده به شريڪ ٿيا. ڪجهه نه ٿو چئي سگهجي ته سنڌ ۾ ان قسم جي مهم جوئي کي ڪهڙا هٿ اڀاري رهيا آهن ۽ نوان ايندڙ لکين ماڻهو ان قسم جي سرد جنگ کي ڪنهن وقت کليل ٽڪراءَ ۾ تبديل ڪرڻ جو ڪارڻ بڻجي سگهن ٿا. سنڌ حڪومت اڳي ئي اتحادين جي فڪر ۾ ڦاٿل آهي ۽ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڌاڙيلن ۽ ڀوتارن جي اتحاد اڳيان پڻ لاچار بڻيل آهي. اها سڀاڻي ان قسم جي ڪنهن نئين تڪرار ٿيڻ جي صورت ۾ سنڌ واسين کي ڪهڙو بچاءُ فراهم ڪندي؟ ان لاءِ ڪنهن غلط فهمي يا خوش فهميءَ ۾ رهڻ جي ضرورت ناهي، سنڌ جي وزيرن کي ته مائٽن کي غيرقانوني ترقيون ڏيارڻ ۽ ڪانٽريڪٽي ملازم رکائڻ کان واندڪائي ناهي، اهي هنن مسئلن تي سنڌين لاءِ ڇا ڪندا!؟

پاڪستان جي تيزيءَ سان تبديل ٿيندڙ سياسي صورتحال ۾ سنڌ واسين کي پنهنجي وجود ۽ ڌرتي بچائڻ لاءِ هر لحاظ کان منظم ٿيڻ جي ضرورت آهي. سنڌ واسين کي هاڻي اها ڳالهه هر فورم تي چٽي طرح چوڻ گهرجي ته سنڌ ۾ رهندڙ ڌاريا ڀلي اهي ڪهڙي به ٻولي ڳالهائيندا هجن ۽ ڪنهن به قوميت سان تعلق رکندا هجن، کين سنڌ مان نيڪالي ملڻ گهرجي. ان کان اڳ جو ڌاريون قوتون سنڌ تي ايتري والار ڪري وڃن جو سنڌ واسي سندن نيڪاليءَ جو مطالبو ڪرڻ جهڙا به نه رهن، ان عمل خلاف ڀرپور جدوجهد ڪرڻ گهرجي. بدقسمتي سان 1973ع جو آئين ملڪ جي شهرين کي ڪنهن هڪ حصي مان وڃي ڪنهن به ٻئي حصي ۾ رهڻ ۽ روزگار ڪرڻ جو حق ڏئي ٿو، اهو آئين هاڻي ساڍا ٽي ڏهاڪا پراڻو ٿي چڪو آهي، ان ۾ ڪيئي معاملا پهرين ڏينهن کان ننڍين قومن کي قبول نه هئا ۽ هاڻي ته نين حالتن ۽ حقيقتن جي روشني ۾ 1973ع جي آئين کي بنا ردوبدل بحال ڪرڻ وارا مطالبا ڪرڻ ڪوتاهه نظري ۽ سياسي اياڻپ آهي. پاڪستان ۾ رهندڙ مظلوم قومون هاڻي جنهن نئين سماجي ۽ سياسي معاهدي جي ڳالهه ڪري رهيون آهن. ان ۾ 1973ع جو آئين ڪو به لاڀ نه ڏئي سگهندو. ملڪ جي ٻين حصن ڏانهن لڏپلاڻ ۽ اتي وڃي آباد ٿي سگهڻ وارو معاملو هاڻي سنڌ واسين کي بنهه قبول ناهي، تنهن ڪري سنڌ مان نه رڳو پرڏيهين کي نيڪالي ملڻ گهرجي، پر ٻين صوبن مان اچي رهندڙن لاءِ به ڪي ضابطا جوڙڻ جي ضرورت آهي، جنهن ۾ ورڪ پرمٽ، ووٽ جو حق نه ڏيڻ ۽ ملڪتيون خريد نه ڪري سگهڻ وارن معاملن کي سنجيدگي سان ڏسڻ جي ضرورت آهي. اها بدقسمتي جي ڳالهه آهي ته سنڌ واسي پرامن جدوجهد وسيلي ٻين صوبن مان ايندڙن کي ووٽ جو حق نه ڏيڻ ۽ ملڪيتون خريد ڪرڻ جو حق نه ڏيڻ جو مطالبو ڪن ٿا ته ان کي ڪير به نه ٿو ٻڌي. پر جڏهن بلوچستان واسي هٿياربند جدوجهد ڪن ٿا ته گوادر ۾ ان قسم جا ضابطا لاڳو ڪرڻ لاءِ حڪومت سوچ ويچار ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃي ٿي.

سنڌ ۾ هاڻي ڌاري آبادڪاري ۽ وسيلن تي والار سموريون حدون اورانگهي چڪي آهي ۽ سنڌ ۾ ان خلاف شديد عوامي ردِ عمل موجود آهي. اهو فيصلو ملڪ جي ڪرتا ڌرتائن کي ڪرڻو آهي ته هو سنڌ واسين جي ان پرامن جدوجهد کي مان ڏين ٿا يا سنڌين کي ايترو ڀت سان لڳائڻ گهرن ٿا، جتي سڀاڻي ٽڪراءَ جهڙيون حالتون پيدا ٿي وڃن. جيڪا ڳالهه نه سنڌ لاءِ بهتر آهي نه ملڪ لاءِ. پاڪستان هن وقت تاريخ جي جنهن دور مان گذري رهيو آهي اتي ان جي مستقبل لاءِ ضروري آهي ته ان کي هڪ مهذب ۽ انصاف ڀري فيڊريشن طور هلائڻ لاءِ بنيادي فيصلا ڪجن ۽ ملڪ جي اصلوڪين قومن جي بقا ۽ تاريخي حقن لاءِ احترام وارو رويو اختيار ڪجي.

روزاني ڪاوش