شيام ڪمار عظيم السيشين ڊراما نگار ارڪمن چواڻي،“ ليکڪ کي سڀ کان اول، پاڻ کي ، پنهنجي من کي آنندميه ڪرڻ لاءِ لکڻ جڳائي . لکڻ وقت اِها هورا کورا ته، منهنجو لکيو ڪنهن جي خوشي جو ڪارڻ بڻبو، يا ڪنهن ٻئي جي ناخوشي جو سبب ثابت ٿيندو، بي سود ۽ اجائي آهي.” ساڳئي طور فرانسسي ادب جي ليجنڊ گستاوءُ فلوبيئر پڻ اهڙي قسم جي راءِ ظاهر ڪندي چيو هو، “ اگر اوهين سچ پچ “ادب” سان سنيهه رکو ٿا ته سڀ کان اول پنهنجي “ذات” لاءِ لکو، ۽ ڪلاسيڪي ساهت جو ڳوڙهو اڀياس ڪريو ....” نورالدين سرڪي جيتوڻيڪ شاعر ڪين هو پر سندس وجود ۾ شاعري موجزن هئي، هو اگرچه مصور ڪين هو پر سندس ذات سهڻن چٽن ، موهيندڙ چترن، ۽ دلڪش نظارن سان ٽمٽار هئي - ۽ مٿي ڄاڻايل اصول ۾ اٽل وشواس هئس.. مشهور ڏاهي ، فيلسوف ۽ انسان دوست البرٽ شويٽزر جي ضرب المثل چوڻي،“ فن پنهنجي جاءِ تي نه مصوري آهي، نه شاعري، ۽ نه ئي سنگيت ، پر تخليق جو اهو املهه عمل آهي جنهن اندر اهي ٽيئي ڏيک هڪ ٻئي جا ساٿ ڌڻي هوندا آهن،” تي سرڪي جو ويساهه ۽ ايمان هوندو هيو . اهڙي فنڪار جي روح اندر ان ، “ ٽمورتي” جو هردم ، هر جاءِ واسو رهي ٿو. هن جيتوڻيڪ گهٽ لکيو پر واهه جو لکيو. سندس لکڻي يا ترجمو ڪيل گرنٿ ، ٻولي جي لحاظ کان سليس، سلوڻا، ۽ سيبائتا ڪٿي سگهجن ٿا. انهن نثري صورتن ۾ شاعري جهڙي موهيندڙ - ۽ پاڻ ڏانهن ڇڪيندڙ رواني جون مڌر لهرون چڱيءَ پر پرجهي سگهجن ٿيون . مون کان هيل تائين ٽالسٽائي جو سنڌي زبان ۾ ترجمو ڪيل گرنٿ “ نيٺ ڇا ڪجي” ڪين وسريو آهي. ان ڏس ۾ وڇڙيل دوست برڪت علي آزاد جو پرنس ڪرو پاٽڪن جي ڪتاب جو ترجمو “ نوجوانن ڏانهن ” به ذهن جي پردي تي الائجي ڪٿان ڇُوهه مان نروار ٿيو آهي . اڻويهين صدي جي جڳ پرسڌ فرانسسي شاعر چارلس بادليئر جيڪو“ٻئي دور” واري رومانوي تحريڪ جي سرمور خالقن مان هيو ۽ شاعري ۾ ابهام، weirdness، علامتي رخ ۽ روپ جو موجد ليکبو آهي تنهن ادب جي ميدان ۾ ايڊگرايلن پو کي فرينچ زبان ۾ الٿو ڪري وڏو نانءُ ڪمايو. ڪيترن حلقن ۾ اڄ سوڌو سندس عظمت جو ڪارڻ ان لاجواب “ اُلٿو” سبب ڄاتو وڃي ٿو! ان کان علاوه ماضي جي، ڳُجهن ۽ ظاهر، پيچرن جا ناميارا ليکڪ ۽ محقق “ايڊورڊ فٽز جيرالڊ” ۽“ سر رچرڊ برٽن” به پنهنجين اصلوڪي لکيتن بجاءِ فارسي،۽ عربي، سنسڪرت جي ڪلاسيڪي شاهڪارن: “عمرخيام جون رباعيون” ۽ الف ليلوي داستان (Arabian Nights)، باغ جنت (Perfumed Garden) ڪام شاستر (KamaSutra) جي انگريزي الٿو سبب سموري ادبي جهان ۾ امرتا ماڻي چڪا آهن . پراچين يُگَ (سن 284 ق م) ۾ “ليويئس اينڊرونيڪس” هومر جي جڳ پرسڌ جنگ نامي “اوڊيسي” جو لاطيني (Latin) زبان ۾ ترجمو ڪري “لاطيني ادب” جي بنياد وجهڻ جو ڀاڳي ٿيو هو! ان ڪارڻ لاطيني سنسار ۾ امر ٿي ويو!! ان بعد “ايلزبيٿي دور” هيٺ سرٽامس نارٿ يوناني دانشور، ليکڪ پلوٽارڪ جي مشهور ڪتاب زندگيون (Lives) جو انگريزي زبان ۾ ترجمو ڪيو هو ؛ جنهن کان شيڪسپيئر گهڻو متاثر ٿيو هو؛ ۽ پنهنجي رومانوي رچنائن (ڊرامن) جو مواد کيس ان مان حاصل ٿيندو رهيو هو! يادون وجهه ملنديئي ڪنڊن، پاسن، سوڙهن لنگهن، درزن مان جهاتي پائڻ لاءِ بي تاب نظراينديون آهن! سرڪي سونهن جو شيدائي هيو؛ جيون ديوندر ستيارٿي جيان لوڪ رس ڳولها ، شاهه سائين جي الوهي راڳ جيان “روحن” کي شانتي جي امر دائري ۾ آڻي يڪجا ڪرڻ جي جتن ۾ ، ۽ سينٽ فرانسس آف اسيسي وانگر انسان جي شيوا ۾ ارپڻ ڪرڻ ۾ سڦل ڪرڻ جو ڪانکي هيو. ان جاکوڙ ۾ ڪيتري سڦلتا حاصل ٿيس ؟ اها ڪٿ سوڀو گيانچنداڻي ۽ محمد ابراهيم جويو ڪري سگهن ٿا . سندس شروعاتي جيون، چاليهن واري ڏهاڪي کان سياست ۽ دانشوراڻا pursuits سان شروع ٿيو هيو. هي اُهو دور هو جيڪو اڄوڪي بي ترس، بي عمل، بي قدر، ۽ بي ايمان جڳ کان يڪسر نرالو ۽ منفرد هو. جنهن يُگ َ ۾ انسان ساڳئي وقت شاعر، اديب، فيلسوف، ودوان، سياست دان، سماج سيوڪ وغيره هوندو هو ۽ سرڪي جي ذات اندر پڻ اِهي ٻهڳڻا گڻ جهجهي انداز ۾ موجود هئا. هُن جي سج جيان شفيق، پيار، خلوص، ۽ آدميت جي امرتا سان جهنجهيل جوت گهڻنئي جسمن کي اُجاريو ، ۽ اڪيچار روحن کي سر سبز بڻايو سرڪي جو يوگدان، خاص طور، سنڌي تهذيب جي سينڌ سنوارڻ جي ڏس ۾ ساراهه جوڳو رهيو آهي. هن جو ترقي پسند تحريڪ سان جهونو لاڳاپو، کاٻي ڌر سان چاليهن واري ڏهاڪي جي آخري سالن کان اڻ ٽٽ سنٻنڌ، پنجاهه جي ڏهاڪي کان سنڌي ادبي سنگت ، ۽ سنڌي ٻولي کي سرڪاري زبان جو درجو ڏيارڻ جي ڏسا ۾ اڻ ٿڪ جدوجهد، جنهن دوران اينٽي ون يونٽ تحريڪ ۾ ڀرپور ڀاڳ وٺڻ به شامل آهي. هن سموري هلچل ۾ هو اڪثر زير زمين ۽ قسمت جي ياوري سبب ڪڏهن ٻِرَ کان ٻاهر نڪري لاڳيتي جاکوڙ ڪندو پئي رهيو. سندس اهو گڻ کيس ٻين دانشورن کان مٿڀري حيثيت ڏياري ٿو. سرڪي جو، سياسي دشا ۾، هيٺئين طبقي (هاري، مزدور) ، هيٺئين وچولي طبقي - ۽ ٿورڙو وچولي طبقي تي چڱيرڙو اثر هيو، ڇو جو هن عام انسان جي ڏينهون ڏينهن پوڻي ٿيندڙ دردشا کي نه صرف گهرائي سان محسوس ڪيو بلڪه ان کي پنهنجي ذات جو به اڻ ٽٽ حصو بڻايو هو. پونجي پتي ۽ مٿيون طبقو ان “انساني” قدر کان وانجهيل هيو - ڇاڪاڻ جو ان ڪلاس ۾ ملاوٽ، پاکنڊ ۽ ڪپٽ ڀريل ٿئي ٿو. هن ڏاهي دوست جي جينيس هر وقت جهرڻي جيان “وهڪ” ۾ محسوس ٿيندي هئم. فن جو “ڪارج” ڪنهن خاص نڪتي ذريعي آفاقيت سان روشناس ڪرائڻ ۾ موجود رهي ٿو، هن يار جو ان ڪلئي تي ڀرپور ويساهه هيو! يادن جي جهروڪي مان سورهين صدي جو فرانس پنهنجي آب ۽ تاب سان اڀرندو ڏيکاري پيو ڏئي. پنجن نامور اديبن پاران(Pleiades) پليئڊ نالي ادبي تحريڪ جو آغاز ڪيو ويو هو، جنهن جو مقصد ڪلاسيڪيت ڏانهن اتهاسڪ موٽ جي ترغيب ڏيڻ هيو. ان جي ٽن صدين بعد (اڻويهين صدي) پليئڊ کان متاثر ٿي ادب ۾ رومانوي تحريڪ جي شروعات ڪيئي ويئي جن ۾ وڪٽر هيوگو ، بالزاڪ، اليگزينڊر ڊوما، جارج سئنڊ جهڙن جڳ مشهور اديبن پاڻ موکيو هو. ان تحريڪ نه صرف پليئڊ کان پريرڻا ورتي بلڪ ان اندر اقداري تبديلي آڻيندي ڪلاسيڪيت جي آخري دور جي ادبي تخليقن ۽ ان اندر موجود فني خامين ۽ موادي اوڻاين دور ڪرڻ لاءِ انقلابي عزم سان شروعات ڪيئي. نورالدين سرڪي به پنهنجي هم عصر دانشورن، قلمڪارن جي گڏيل جدوجهد، جانفشاني ۽ سهائتا سان سنڌي ادب جي ڪلاسيڪل ورثي (جيڪو شاهه لطيف، سچل، سامي، شاهه عنايت، بيدل، بيڪس ۽ ٻين ناميارن ۽ ٻهڳڻن تخليقڪارن کان پلئه پيو هو) کي جرڪائي دنيا آڏو نه صرف پيش ڪري پنهنجو فرض نڀايو هو بلڪ پنهنجي وطن جي سڀني صحتمند روائتن کي نين تقاضائن ۽ لاڙن پٽاندڙ ترقي پسند ۽ انسان دوست قدرن سان جوڙڻ لاءِ وڏو اُدم ۽ جدوجهد ڪئي، جنهن لاءِ کيس سنڌي ادبي سنگت، انجمن ترقي پسند مصنفين وغيره جا پليٽ فارم لاڳيتو ڪيترين ڏهاين کان استعمال ڪرڻا پيا .. ۽ انهن تحريڪن کي اڳتي وڌائڻ لاءِ انيڪ مشڪلون ۽ ڏولاوا به ڏسڻا پيا! سرڪي دنيا جي گهرائي اندر مسلسل لياڪا پائيندو رهيو .. جنهن سندس مشاهدي، آزمودي ۽ تجربي کي گهڻ پاسائي انداز ۾ مائيدار بڻايو. ابتدائي تعليم ۽ تجربو شڪارپور جهڙي خوبصورت ۽ سڀيتڪ آستان اندر حاصل ٿيس، اُنَ بعد ڪراچي شهر جي مهذب زندگي ۽ اوچي معياري سکيا مان پنهنجي تجربي کي وڌيڪ مڻيادار بنايائين. ان شهر جي ادبي، ثقافتي، تنظيمي، سياسي ۽ پنگتي سرگرمين ۾ عملي حصو وٺي ملڪي هلچل جنهن ۾ آزادي جي تحريڪ، عورتن جي اُنتي لاءِ اٿاريل آندولن ۽ انساني برابري جي ڏس ۾ ڏيهي، خواه پرديهي جدوجهد وغيره ۾ پاڻ موکيندي ڪداچت ڪين ڪيٻايائين. دنيا جي مختلف ڏيهن، اوڀر اولهه جي الڳ الڳ ملڪن اندر، رنگا رنگ ڪلچر جو اڀياس ۽ انڀو ڪندي ڀانت ڀانت جي نظرين (مذهبي خواه سماجي وغيره) جو ڳوڙهو مطالعو ڪيائين - ۽ ايئن پنهنجي تجربي کي ڳردار بڻائيندو رهيو - ۽ ان سموري جاکوڙ بعد، ۽ اُتم، حشوڪيولراماڻي، ڪيرت ، سوڀي وغيره جهڙن هم عصر دانشور سرجڻهارن جي سنگت ۽ سهيوڳ سان سندس جيون جي “ آدرش” جنم ورتو ۽ کيس نئون ٻلوان ۽ انسان دوست “رخ” عطا ڪيو . “مارڪسواد”جي متن ۾ پنهنجي اٽل وشواس کي عملي ميدان ۾ ڪڏي پرکيائين. ان ڪنڊن پکڙيل راهه تي هلندي انيڪ ڏولاون، تڪليفن - ۽ پيڙائن کي خوشي خوشي ڳلي لڳائي پنهنجي ڳاٽ اوچو رکيائين. هينئر “مارڪسواد ” سندس اندر جو آواز ۽ ضرورت بڻجي پيو هو. هن آڏو، ابتدا ۾ ، “مارڪسواد ” جي مڌر واڻي ، عمل ۽ نظرئي جي الڳ الڳ تال سان شروع ٿي هئي جيڪا اڳتي هلي هم آهنگ بڻجي ويئي. اهو سندس اُملهه اثاثو ۽ مڻيادار ميراث هئي - ۽ آهي! مونکي لڳندو هو ته سرڪي، ڪجهه پوئين ڏهائين کان، موجوده دور جي بي حس ۽ بي جان “جان” جو گهائل هو. ان حالت سان (Compromise)ڪندي سندس هنيانءُ هڄندو هو، آتما تي ضربون لڳنديون رهنديون هئس. گهڻي ڀاڱي، سندس آس پاس ماڻهو “ڪوري ڪاغذن” جيان ڀاسندا هئس: سوچ، ڪردار، ۽ عمل کان عاري! چوگرد ڦهليل اڻ کٽ پراسرار “ڀوڳڻا” جيڪا هن ڀيانڪ اُڏوهي کاڌل غير- روحاني عهد جي علامت بڻجي چڪي آهي؛ جنهن ۾ هرطرف ڏڦيڙ، نااتفاقي،عدم سهن شڪتي، هنسا وغيره راوڻ جيان ڏهيسري ٿيندي پئي وڃي ان حالت ۾ سرڪي پنهنجي فڪري جيون جو سفر طئي ڪندي انسان ذات جي “نرواڻ” لاءِ “عمل ۽ سوچ” جي سنگم جي جوت روشن ڪرڻ جو لاڳيتو اُدم ڪندو رهيو! ڏاهپ ۽ ادب جي وچ ۾ بڻايل ريکا (Borderline)کي پنهنجي اڻ ٿڪ اُدم، محنت، ڏات ۽ اڌڀت چيتنا سان مٽائڻ واري آتما کي جينئس (Genius)چئجي ته وڌاءُ ڪين ليکبو. سرڪي ادب جي ساڃهه ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو، ليڪن “اديب” جي حيثيت واري صف ۾ گهٽ سرسيرو هيو. پر “ڏاهپ ” جي ديوي جو منجهس دائمي واسو هو؛ انڪري اِها ريکا نه مٽائڻ جي باوجود جينئس جي “ڇهاءُ” جي سڳنڌ سان هٻڪاريل يقيني طور هيو. کيس مذهبي فرقابندي، سياسي ڌڙي بندي، نسلي مت ڀيد، ۽ فني ۽ ادبي صف بندي ڪڏهن راس نه آئي. اِهي سڀ ريکائون صحتمند سماجي اوسر، انساني عظمت، ۽ تخليقي عمل جي راهه جا ڳورا پٿر، ۽ هاڃيڪار عنصر ڀاسندا هئس. نئين نسل اندر وڌندڙ ماده پرستي، “مثبت سوچ ” جي ڏيواليپڻي، انساني قدرن جي جهڪي ٿيندڙ جوت منجهس “ڪُن” جهري ڪيفيت پيدا ڪندي رهندي هئي؛ ڇو جو اِهي اوگڻ سچ، خلوص ۽ سونهن جا ويري ٿين ٿا، ۽ بي انصافي، تشدد، ۽ ڪوڙ جا ٻانهن ٻيلي! سرڪي سونهن جو پر ستار هيو؛ اياز جيان جسماني واسنا جي ترپتي لاءِ (Flesh)جي “سڳنڌ ۽ سنگيت” سان پُرُ ڪنڊن، پاسن، لاهين، چاڙهين، منڊيندڙ ونگن، طلسمي ڏنگن جو ڪانکي ڪين هيو. هتڙي منهنجي من تي سترهين صدي عيسوي جي فرانس جا ٻه جينئس سرجڻهار جيڪس بوسوئي(Jacques Bossuet) (1627) ۽ موٿي فينيلون (Motha Fenelon) (1661) هري آيا آهن. پهريون سونهن ڀرئي ادب جي رچنا ۽ ڏاهپ جي مثالي نڪتن جي تخليق جي لحاظ کان اُتمتا جو پتلو هيو؛ پر اخلاقي پستي، ۽ ڪردار جي بڻانس ۾ ٻڏل ڪمزورين سببان حيواني (Bestial) طبيعت جو مالڪ هو! ان جي ڀيٽ ۾ فينيلون جو رچنائون نه صرف آفاقيت ۽ اتم انساني قدرن سان ٽمٽار هيون بلڪ سندس ذاتي چريتر انگريز فيلسوف برڪلي (Berkley) جي چوڻي جيان، “ آسماني ڇت هيٺيان سڀني انساني وصفن ۽ خوبين سان سينگاريل” هيو! اياز ۽ سرڪي جي وجود اندر هنن ٻنهي عظيم انسانن جون آتمائون، اتفاقي طور، ڪيئن نه ڌڙڪنديون پسي سگهجن ٿيون! فن متعلق سندس رويو هميشه هاڪاري، تعميري، ۽ صوفياڻو، ڀڳتي سوچ جي قريب تر رهيو آهي. سنديس نظر ۾ هر تخليق : شاعري، ادب، سنگيت، سنگتراشي، چترڪاري، نرت ڪلا بلڪه انساني “وجود” جو “گيان ۽ ڪرم” يوگي عمل به تخليق جي دائري ۾ سموئجي سگهن ٿا؛.......... انهن سڀني “عملي” صورتن کي هڪٻئي سان سهڪار ڪرڻ جڳائي . گوناگون تخليقي ڏسائن ڏانهنactive لاڙي سندس ڪردار ۾ اچرجدائڪ شڪتي اتپن ڪري ڇڏي هئي سرڪي جي ذات، سندس حياتي جي پوين ڏهاڪن ۾، پنهنجي آدرشن جي اندر- جن جي شڪتي اڻ ڪٿ ٿئي ٿي .. وڌندي ۽ ويجهندي رهي. سندس ڪلپنا جي شڪتي پڻ بڙ جي وڻ جيان بلوغت اختيار ڪندي چوڏس اُسرندي رهي. سندس جيون هڪ ساڃهه ڀريل ، فراخ دل ۽ فراخ نظر ڏاهي جيان گذريو. هر رنگ روپ ڌرم ۽ مسلڪ سان جڙيل انسان، سياست ادب جا ڪانکي، سماج سيوڪ وغيره وٽس، گهڻو ڪري، هر وقت ايندا رهندا هئا. گهرجائن جي به اڻاٺ ڪين هوندي هئي. سڀڪو سندس ڏات ۽ بات جون سُرڪيون ڀريندو رهندو هو. ڪيلاش پتي جيان سندس دائمي استان پيراڊائيز بلڊنگ جي پهرين منزل هو جتان سونهن، ساڀيا، ڏاهپ ۽ فن جي اجهل لاٽ درياهه جي نرمل ماٺيڻي وهڪري وانگيان وهندي رهندي هئي. هو انهن ڏهاڙن ۾ پنهنجي ذات اندر انجمن جيان لڳندو هو، ۽ منجهس تنظيمي صلاحيتون، وقت جيان، اڻ لکي طور وڌنديون ۽ ڦهلجنديون ڏيکاري ڏينديون هيون. اهو سمورو“ مهان ڪرم ” سندس گيان، ڌيان، ۽ اڻ ٿڪ تپسيا جي نتيجي مان اتپن ٿيو هو .. منهنجي لکيت جي انداز کي هرگز ڌرمي معنيٰ نه ڏني وڃي. انساني سوچ جو “سنسار” بنيادي طور، پهريائين ديني ۽ مابعدالطبيعاتي درجن، ۽ وقت جي اڻ مئي ور وڪڙ ڀلائيندڙ، گپت ۽ پڌري پيچرن تان ڊگهو، اڻانگو ۽ ٿڪائيندڙ سفر جهاڳيندي هينئر فطرت جي صاف شفاف سندر موهيندڙ لاڀدائڪ “ڏيک”۽ انساني ذهن ۽ جسم جي ساڻس سڀاوڪ، بنيادي، ازلي ڳانڍاپي جي رشتي جي گهري مشاهدي ۽ درجابندي تي اچي رسيو آهي! ان “سنسار” جي هن جنڪشن تي رسائي وڏن ٻليدانن، جاکوڙ، ۽ رت ولوڙ بعد ممڪن ٿي سگهي آهي! سرڪي پنهنجي اوائلي عمر کان ان جاکوڙ، ٻليدان، ۽ رت ولوڙ جو هڪ عمدو مثال آهي. بدقسمتي سان ڪيترا ماڻهو اڻ ڳڻين ڏاکڙن بعد اهڙي Achievements کان منهن موڙي، ويرتا جي گهٽتائي سبب يا آپ سوارٿيپڻي جي ڌڪاريل خواهش ڪارڻ ٻيهر ان ور وڪڙ، گپت ۽ ٻوساٽيندڙ آَ- نام گفائن ڏانهن ڌِڪجي ترڪي پون ٿا. يا هينئن چئي سگهجي ٿو ته گهڻو ڪري، هتڙي ئي موجوده جنم ۾ - چهري تي نقاب اوڍي يا بنا نقاب جي –ماڻهو “موت” ۽ “جنم جنمانتر”(Transmigration) جي سوڙهي ۽ اڻ – وسهندڙ “چڪر” ۾ داخل ٿيڻ کان سواءِ ، “پنر جنم”(Re-incarnation) جي سک ۽ دک جي ڀوڳڻا ڀوڳيندا ڏيکاري ڏيندا رهن ٿا! شيخ اياز، غلام رباني ۽ فتاح ملڪ، ان ناڪاري عمل جا ڏکوئيندڙ مثال آهن. ٻيءَ سٿ ۾ سرڪي، تنوير عباسي، نهرو، نراد چوڌري، حيدر بخش جتوئي ۽ نواب اڪبر بگٽي وغيره اسان آڏو سرخرو بيٺل ڏيکاري ڏين ٿا! سرڪي جي مهانتا سندس ڇڊين لکڻين کان وڌيڪ سندس اُتم سوچ، ۽ اُن جي عملي پهلو ۾ موجود آهي جيڪو پنجاهه واري ڏهاڪي کان شروع ٿي آئنده جي ٽن چئن ڏهاڪن تائين جوڀن ۾ رهيو. ان بعد ويندڙ وير جيان ان ۾ آهسته روي ايندي رهي جنهن جا انيڪ سبب آهن، جنهن جي وچور ۾ وڃڻ مناسب ڪونهي. پنهنجي چوگرد ڦهليل .. سنڌ جي حوالي سان .. سماجي رشتن جي تاڃي پيٽي جي گهري ڄاڻ، ڪلاسيڪي ۽ جديد .. ڏيهي خواهه پرڏيهي ... ادب جو گيان، ان جي ڇنڊ ڇاڻ، فن جيCharms جو ادراڪ منجهس جهجهو هيو. هتڙي سندس حيات جي خاڪي جي بجاءِ “ذات” جي تخليقي سفر جو چتر پيش ڪرڻ چاهيان ٿو. سرڪي پنهنجي “دور” جي ڪک مان پيدا ٿيو هو. سندس روح مڌهوش ڪندڙ سڳنڌ سان پُر رومان لاءِ سڪندو رهيو؛ پر، پلئه ڇا پيس؟ بن ۾ اڪيلو ڀٽڪندڙ يوگي وارو “يوگ” ۽ “ آتما ”!! انڪري سندس زندگي جو ڊرامو، “ تخليقي مواد ” کان وڌيڪ وزني ۽ معتبرآهي. مٿي ڄاڻايل “ منفر دور” ۽ سندس “بي مثال ذهن” کيس هُنَ ۽ هِنَ زماني جي “ڏاهن” جي سدا ٻهه ٻهه انڊلٺ سان اڻ ٽٽ ناتي ۾ پوئي ڇڏيو هو: گوبند مالهي، جي ايم سيد، سجاد ظهير، حشو ڪيولراماڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، شيخ اياز، حيدر بخش جتوئي، شيخ عبدالمجيد سنڌي، امام علي نازش، ڊاڪٽر رحمان علي هاشمي، اديب الحسن رضوي، انيس هاشمي، رضا ڪاظم، هري دلگير، جمال الدين بخاري، جمال ابڙو، سوڀوگيانچنداڻي، محمد ابراهيم جويو، محمود علي قصوري، عابد حسن منٽو،“اُتم”، عينشي وديارٿي، مونس، دراب پٽيل، پوهومل، حفيظ شيخ وغيره . سنديس حيثيت جي باري ۾ پنهنجي اظهاريل راءِ کي وڌاءُ انڪري ڪين چوائڻ پسند ڪندس جو ساڻس منهنجو ذاتي تعلق .. ادب، نظريه ۽ سياست .. جي حوالي سان پنجاهه واري ڏهاڪي جي آخري ورهين کان شروع ٿيو هو. سن 1956.57ع ۾ مان ڪراچي آيل هيس. سنڌي ادبي سنگت جي حوالي سان آءُ ان ادبي تنظيم جو سکر اندرجوانئٽ سيڪريٽري ۽ رشيد ڀٽي سيڪريٽري هوندا هئا سون. پوهومل ۽ حفيظ شيخ سان اڳيئي سنٻنڌ جڙيل هيو. پوهوءَ کيس منهنجي سلسلي ۾ اڳ ئي آگاه ڪيو هوندو .. ۽ شايد ساڳي ئي ڏينهن صدر ۾ پيراڊائيز سينيما ڀرسان South Chinaريسٽورنٽ ۾ مانجهاندي تي اِن ٽمورتي(پوهو، سرڪي، حفيظ) سان نه صرف “خيالن” جي اکٽ ڏي وٺ ٿي بلڪه اڻ ٽٽ ياري Comradeshipجو آغاز ٿيو. يم دوت جو تخم ڪيني، حسد، نفرت ۽ نسلي برتري جي “ڪريل” اونهاين مان اُڀريو هوندو انڪري اهڙا نفيس، پيارڀريا ۽ آفاقي سنگم مُور ڪين وڻنيس. وقت جي اڻ گهڙيل ۽ بي اننت “ ٽيشڻن” تي اِها اصلي، خالص ۽ سوڀيا ۾ رتل ٽمورتي هڪٻئي کان وڇڙندي رهي! اِهو زندگي جو سڀ کان وڏو الميو آهي. ان کان به وڏو الميو اِهو آهي ته غير خالص، غير حقيقي، ۽ زمين جي جڙن کان وانجهيل ٽمورتيون ”امرتا“ ماڻين ٿيون! سرڪي جي بي وقتائتي وڇوڙي جي پرچاڻي لاءِ آءُ ۽ منهنجي پتني جڏهن سندس گهر ويا سون ته هن جي نياڻي ڀريل آواز ۾ مون کان پڇيوهو، “ انڪل، اوهان يقيني طور “پنرجنم” (Reincarnation) ۾ وشواس رکندا هوندوَ؛ مون کي ٻڌائي سگهندوَ ته بابا هن وقت ڪهڙي حالت يا صورت ۾ هوندو؟” مون کيس دلداري ڏيندي وراڻيو هو، “مان “جنم چڪر” جي متي ۾ قطعي وشواس ڪين رکندو آهيان. البته تنهنجو پتا، هڪ “ڪرم ۽ گيان يوگي” انسان هو. اهڙا انسان امرتا ماڻيندا آهن. هو هر وقت تنهنجي ۽ سڀني جي آڏو پنهنجي “ اُتم آدرشن” ۾ زنده جاويد رهندو!” سرڪي هڪ نرم خُو (Slow motion)، دريا جي هلڪي رواني جيان آهستگي سان گفتگو ۾ يقين رکندڙ انسان هيو جنهن جي ڪنارن تي مڌر سُرن جو گمان ٿيندو هو، مون سندس لهجي ، آواز، ۽انداز ۾ فتاح،رباني۽ سوڀي جي آبشاري، يا جهرڻي جهڙي وڄندڙ تندي ، تيزي ۽ بلندي ڪڏهن ڪون ڏٺي! ڪڏهن ايئن گمان ٿيندو هو ته شايد خدا کيس جوڙڻ وقت صنف نازڪ جي قطار شامل ڪرڻ بجاءِ، الاجي ڪهڙي پورُ ۾ اچي اوچتو ٻيءَ مخالف ڌر جي صف ڏانهن ڌڪي ڇڏيو هوندو! اگر پنرجنم ۾ وشواس ڪيو وڃي، جيئن مغرب جي ٻن مشهور ڪتابن Story of Bridy Murphy ۽ Confessions of Adger Cassy ۾ ڄاڻايو ويو آهي ، ته گوسوامي گيتاداس نٿاسنگهوي چواڻي – جيڪو اڳوڻن جنمن جي ڄاڻ رکڻ جو دعويدار آهي- سرڪي اڳوڻي جنم ۾ نرم گفتار، شاهاڻي رفتار، اُجري ڪردار رکندڙ سيبتي، ٻاجهاري ۽ سٻاجهڙي سندر ناري هوندي هئي جنهن جا نوراني پاَڇاوان سندس موجوده هن عصري جنم ۾ چٽائي سان بکندا ڏيکاربا هئا! پاڪستان اندر پنجاهه واري ڏهاڪي کان اڄ تائين سول ۽ فوجي ڳانڍاپي جي بڇڙاين هن ڌرتي جي اڪثر روشن ۽ سگهارن ذهنن کي موقعه پرستي جي دنيا ڏانهن ڇڪيندي ناڪاري، عوام دشمن، ۽ ”ڌرتي ماءُ“ سان بيوفائي واري سياست اختيار ڪرڻ جي ترغيب ڏني آهي؛ جنهن جي نتيجي ۾ سچ، سونهن، چڱائي ۽ ايمان جي سوالن جي اهميت ٻئي، بلڪه ٽئين درجي تي وڃي رسي آهي. مٿي ڄاڻايل “بحراني دور” اندر ڳاڻ ڳڻيا ذهن جهڙوڪ محمد ابراهيم جويو، جي ايم سيد، سوڀو گيانچنداڻي(پر هينئر نه! ڇو جو “عوامي ڪوس” جي ڪانکي ڊڪٽيٽر پرويز مشرف کان، سندس اسلام آباد ۽ ڪوئٽه ۾ “فٽ” ٿيل “ادبي ڇاڙتن” جي سهائتا ذريعي “ناڻي جي ٿيلهي” بطور انعام حاصل ڪري پنهنجو “قد” گهٽائي پاڻ کي لوئي ڇڏيو اٿس. هتڙي مونکي فرانس جو ناميارو شاعر ۽ ليکڪ پيري بيرانگر(Pierre Baranger- 1780) هنيانءُ تي هري آيو آهي. هو پنهنجي باغياڻا نظمن ڪارڻ ڪيئي ڀيرا، ڪامريڊ سوڀي جيان، جيل ياترائون ۽ ڀوڳڻائون ڀوڳي چڪو هو. هن جي وجود ۾ موجود “باغي آتما” کي زير ڪرڻ خاطر “آرنيلسٽ” حڪمران گهراڻي کيس گهڻيئي انعام اڪرام آڇيا پر هُنَ پُر وقار انداز ۾ ٿڏي ڇڏيا. ان کان علاوه اسيمبلي ۾ چونڊجڻ بعد ان سيٽ تان به، ڪردار جي آلودگي کان بچڻ خاطر، استعيفا ڏيئي ڇڏيائين .. ۽ ڪنڌ نه نمايائين. جولائي ۾ تبديلي دوران نئين بادشاهت،ان بعد ٻيو دفعو وجود ۾ آيل شهنشاهيت طرفان پيش ٿيندڙ سڀني اعزازن، انعامن کي، ڳاٽ اوچو ڪري، ٿڏيندو رهيو.. تانجو سن 1857 ۾، ڪسم پرسي جي حالت ۾، وڃي موت سان همڪنار ٿيو! سندس شهرت لازوال لکڻين ۽ لاثاني مضبوط ڪردار سببان، فرانس کان ٻاهرپڻ يعني سموري يورپ ۾ مشڪ جيان ڦهلجي چڪي هئي! هيءُ ته ماضي بعيد جو واقعو آهي ليڪن ماضي قريب ۾ فرانس جي جڳ پرسڌ فلسفي، اديب ۽ دانشور جين پال سارتر پڻ ”اصول“ کي سامهون رکندي ادب جو وڏو انعام“نوبل پرائز” ٺڪرائي ڇڏيو هو. ان ناچڱي ڳالهه تي گهرو سوچيندي هتڙي مونکي فرانس جو اوڻويهين صدي جي آخري پُرشور اڌ وارو ادبي دور من تي هري آيو آهي. ان زماني جي ادبي ڪهڪشان ۾ جارج سئنڊ، ايوان ترگنيف، گستاوءُفلوبيئر، ٿيوفائل گاتيئر، ايڊمنڊ گانڪور، وڪٽرهيوگو، مارسيل پرائوسٽ، پال بورگيٽ، لي ڪانتي لزتي، اسٽيفن ملارمي، اناطول فرانس، سينٽ بوئي، بادليئر، جيولس لماتري، رينان، ايم ٽين، پال ورلين، ڪوپي، انفئسي ڊوڊي پنهنجي نوراني روشني سان انسان ذات ۾ علم، ادب ۽ تهذيب جي جوت ڦهلائي رهيا هئا. ان ڪهڪشان جي پريت لڙي ۾ عظيم ايملي زولا ۽ منفرد، اڌڀت، ۽ راجا اندر جهڙي ڏيا ۾ رتل، مهان ڪهاڻيڪار گاؤدي موپسان پڻ گيان، ڌيان ۽ مريادا جي جوت جون لاٽون سموري سنسار اندر ڦهلائيندا رهيا هئا. انهن پُر آشوب ڏينهن ۾ فرانس جي ادبي اڪيڊمي عظيم “زولا” کي “ڪراس آف ليجن آف آنر” جي اعزاز ڏيڻ کان انڪري انڪار ڪيو هو ڇو جو هن نيم سرڪاري رسالي “ريويو ڊي ڊيو مانڊيس” اندر پنهنجون لکڻيون ڪڏهن ڪين ڇپايون هيون، ايڪڊمي جي ”سرڪاري ٺپي،، وارن عملدارن سان ميل جول ڪين رکيو هو، ۽ اُڏوهي کاڌل سماج جي سرڪاري ڪامورن کان هميشه پاڻ کي دور رکندو رهيو هو، ان ڪارڻ اهو اعزاز هڪ “ٺرڪائو” اديب کي ڏيئي نوازيو ويو هو! موپسان جي “باغي روح” کان اهو ڪڌو عمل سٺو نه ويو ۽ هن هڪ بيان ذريعي احتجاج ڪندي اظهاريو، “هيءَ ڪڌي حرڪت اعزاز جي بي حرمتي جي برابر آهي،“ اِهو ڪيڏو نه نيچ عمل آهي.” ان بيان ۾ وڌيڪ اضافو ڪندي ڄاڻايو هئائين، “مان جيستائين حيات آهيان “ريويو ڊي ڊيومانڊيس” ۾ ڪداچت ڪين لکندس. مان ايڪڊمي جي ميمبري ڪڏهن قبول ڪين ڪندس ۽ اگر ڪنهن وقت، ان اعزاز جي آڇ ٿي ته اها ڪدا چت قبول نه ڪندس.” ان بعد ٻه ڀيرا کيس اهو اعزاز آڇيو ويو پر، هن فلوبيئر ۽ زولا جي آدرشن جو مثال قائم ڪندي ان کي ٿڏي ڇڏيو هو! پاڪستان جي “ايڪڊمي آف ليٽرس”به فرانس واري اڳوڻي ايڪڊمي جو (Proto- type) آهي . هتڙي فرق اهو آهي جو سنڌ ۾ ڪامريڊ (سوڀوگيانچنداڻي) ۽ بلوچستان ۾ عبدالله جان جمالديني کي ايڪڊمي جي سانچي ۾ فٽ ڪرڻ لاءِ نهايت فينستائي سان سندن ڪنڊون، پاسا،قد ڪاٺ ٺيڪ ڪري ۽ پر ڪٽي (Trim) ڪري ٺپي ٺوڪي قالب مان ٻاهر ڪڍيو ويو هو! اعزاز ملڻ کان پوءِ Man from outer space) ( وانگر عجيب مخلوق بڻجي چڪا هئا! جنهن جا هٿ ڌرتي جي ڌڱن ،۽ ان جي اولاد جي “معصوم” رت سان لال هجن ؛ انهن نردئي هٿن مان “اعزاز” قبول ڪرڻ ڪيڏو نه ڳرو اَنياءُ آهي پنهنجي“آدرش”سان، پنهنجي“نظرئي” سان، زمين جي دکي انسانن (Wretched of the earth) سان، جن سان ورهين کان ڪمٽمينٽ رهي هجي - ۽ آخر ۾ پنهنجي جنني “ماتر ڀومي” سان! هتڙي مون کي نواب اڪبر بگٽي ياد اچي پيو؛ جنهن کي جڏهن کان ڄاڻ پيئي ته حميده کهڙو – ورهين کان سندس گهري دوست ۽ روشن فڪر خاتون – مٿي ڄاڻايل “نردئي هٿن” هيٺ وزارت قبول ڪيئي هئي- ان وقت ئي ساڻس سمورا ناتا ۽ رشتا ٽوڙيندي دير ڪين ڪيائين ، ۽ مرڻ گهڙي تائين پنهنجي “پرتگيا” جو پالن ڪندو رهيو!!)، ۽ نورالدين سرڪي وغيره اهڙا اُتم انسان آهن جن تي مٿي ذڪر ڪيل ڪَٽُ ڪين چڙهي سگهي .. ڪنول جيان نرليپ رهيا آهن. هڪ لڱا گستاوءُفلوبيئر موپسان جي ماءُ “لوري” کي دانشور جي فرضن تي ويچاريندي لکيوهو،“هن سنسار ۾ سڀ کان اوچو “ڪرم” پنهنجي آتما جي بلندي ۾ سمايل آهي. سچي دانشور جو فرض آهي ته هو پاڻ کي سماجي، سياسي بڇڙاين کان “ڪنول” جيان نرليپ رکي.” ادب ۾ ترقي پسندي، ۽ غير ترقي پسندي ( مان رجعت پسندي ڪين چوندس، جيئن اڪثر اظهاريو ويندو آهي) جي وچ ۾ ڪڍيل “ڪلپنائي سَنڌو” لڇمڻ ريکا جيئن گهرو، چٽو، ۽ مستحڪم ڪونهي؛ ۽ نه وري انهن جي درميان ڪا No man’s land آهي. انڪري بعض اوقات حدون اورانگهڻ ۾ لَکا ئي ڪين پوي ! ان سموري خيال آرائي جي باوجود ادب جي انهن ٻنهي روين، تحريڪن، ۽ لاڙن وچ ۾ “پڪي ياري” ڪڏهن ڪين جُڙي ۽ جنمي سگهي، بلڪه صاف، چٽو ۽ غير ترديدي antagonism ، رامائڻي ڏهيسر جيان، هر سميهءِ موجود رهيو آهي. مونکي هتي فرانس جي اڻويهين صدي جي “رومانوي ادبي تحريڪ” جو ٻيو دور ياد اچي رهيو آهي جنهن جو سرمور ناميارو شاعر ۽ اديب ٿيوفائل گاتيئر ۽ ٻيا هئا. ان تحريڪ ٻي “سهڻي” ادبي شاخ جو بنياد وڌو جنهن کي Parnassian School يا تحريڪ ڪوٺيو ويو. ان اسڪول جي فڪر جا پانڌيئڙا، يا “بي پَريا” اُڏام ڀريندڙ سرجڻهار شاعري ۾ content بجاءِ هيئت جا هيراڪ هئا، ۽ “ادب برائي ادب”جي لاڙي جا باني مباني به هئا. ان تحريڪ ۽ اُن جي دلچسپ، دلڪش، ۽ وچتر شاخن مان نثر، خاص طور نظم جي ڀاڳ ۾ ڪيئي ناليرا فنڪار هڪٻئي پٺيان ايندا رهيا جن جي “منفرد” “ڇرڪائيندڙ” ۽ “وسميهءِ ” ۾ وجهندڙ رچنائن، ادب جي دنيا ۾ “ڪُنَ”، “ گجگوڙ”، ۽ ”لاوا“ جهڙي اُٿلَ پُٿلَ پيدا ڪيئي جنهن جا current۽ under- current اڄ ڏينهن تائين محسوس ڪري سگهجن ٿا. اِهي سرجڻهار،عام طور،شاعري جي ذريعي ڪنهن قسم جي پيغام، جذبي جي اظهار، يا مقصديت جي پرچار جي بلڪل خلاف هئا. کين“فن” اندر اهڙي رَوِش اختيار ڪرڻ کان سخت چڙ ۽ نفرت هئي. سندن زور اسلوب جي ڇرڪائيندڙ صورت گري، لفظن کي الڳ، وچتر، ۽ اڌڀت معنائن جا وستر پهرائڻ، ۽ اظهار جي مروج، موسيقي جي طور طريقن جي پيمانن کي ڀڃي ڀورا ڪري نت نين راهن جي تعمير وسيلي انهن مان پنهنجا پنهنجا الڳ پيچرا، گس، ۽ دَڳَ ٺاهڻ جي تجربن اندر پوشيده هو! فنڪارن جي ان وڏي سَٿَ ۾ فرانس جا چار عظيم “روماني” شاعر: چارلس بادليئر، پال ورلين، آرٿر ريمبو، ۽ اسٽيفن ملارمي، منهنجي راءِ مطابق، سڀ کان اُتاهين جڳهه والارين ٿا. دنيا جي ادب ۾ ابهام، علامت نگاري، اُلٽي گنگا وهائڻ، ڊاڊاازم، سريئلسٽ وغيره لاڙن، روين، ۽ پيمانن جو نه صرف تعارف بلڪه لاڳو ڪرائڻ جي جس جا به اَهي “چارئي يار” ڀاڳي آهن. هنن جي اصلوڪي ”عرق ريزي“ پنن تي اوتڻ بجاءِ مان منجهن جذب ٿيڻ جو جتن ڪندي، سندن رخ، انداز، سوچ اپنائيندي، ڪجهه “شيون” جوڙي پيش ڪرڻ جو ساهس ڪيان ٿو: ملارمي جي ڪاري مَسُ اُڀ تي اُڏري لَغڙ اُڏائي پڃاري کان پاڻ پڃائي ڀَلا کائِي گيتَ پيو ڳائي ملارمي جي ڪاري مَسُ ٺاٺاري جي ٺڪ ٺڪ تي ورلين ويٺو راڳ سڻائي ڌُوڙ ڌئي جيان ڇائي پائي رڻ جي اُس ۾ پاڻ ڀِڄائي بُود ۾ ڀرجي بادليئر يارو طوفانن جي بي طوفاني ۾ ٻيڙيون کيهي، جهانجهه وڄائي ڪپڙا لاهي گيت پيو ڳائي آب ۽ داڻو من ويڳاڻو ڳنڍ ۾ ناهي ڪوئي ناڻو هاءِ حياتي ريمبو ڪاڻو ورلين ڪري ڪيسان ماڻو ملارمي آ ساڻو ساڻو آب ۽ داڻو من ويڳاڻو ريمبو رُٺو راهه ۾ ورلين کاڌي گولي وهائي پنهنجو رتَ ڀريائين چُسڪي مَڌُ جي اِجها، اِها آهي غير- ترقي پسندي! نورالدين سرڪي۽ حفيظ شيخ کي اِها رومانيت،“پرناسِيئن تحريڪ” يا ان جا گونچ ۽ شاخون، غير- ترقي پسندي ڪڏهن ڪين آئڙيون. اِهو ئي ڪارڻ هو جو ميراجي، ن .م. راشد جي روح پرورلئه، تال، موسيقي -- ۽ لفظن جي نڪور سونهن سان سرچي ڪين سگهيا. ايڊگرايلن پو ۽ محمد حسن عسڪري جي پراسرار اونهائي، ۽ اَ- پار ڄاڻ به ڀانءِ ڪين پئي. شاهه، سچل، سامي جي الوهي سونهن، اَ-پار بي باڪي، ۽ ويدانت ۾ سمايل انساني واس جي سڳنڌ، ساڃهه، ۽ سواد جون سرڪيون ڀريندي ۽ ڀرائيندي جيون جو سفر، خوشي خوشي طئه ڪندا رهيا. اهوئي سبب هو جو سندن (حفيظ ۽ سرڪي) منفرد اسلوب، ۽ اثرائتي چوڻي ۾ خوبصورتي، بي ساختگي، نرملتا، ۽ من کي ڇهندڙ سادگي، مينهن - ڦڙن جيان، پاڻ ڏي ڇڪيندڙ هئي؛- ۽ ان کان علاوه ان اندر سدا موجود “چٽائي” پڙهندڙ ۽ ٻڌندڙ لاءِ ڪداچت ٿڪائيندڙ ڪين هوندي هئي! سنڌي ڪتاب
