سنڌ سلامت جا دوستو؛ ادي نثار ناز جي هن سوال کي آءُ الڳ سان انڪري موڪليانٿو جو بحث علمي آهي، ممڪن آهي ته ٻيا دوست به ان تي روشني وجهن ۽ ممڪن آهي ته ڪا نئين ڳالهه سامهون اچي ... نثار ابڙو ________________________________________ وويڪ يا ضمير ادا ناز! حق موجود دوست، هونءَ آءُ ڪو هندي زبان جو ڄاڻو ته ڪونه آهيان، بس مڙئي ٿوري گهڻي سنڌي لکڻ سکي ورتي اٿم پر تنهن هوندي به اوهان جي سوال جو جواب ڏيڻو ئي پوندو... ”وويڪ“ لفظ جي معني آهي، ڏاهپ، عقلمندي، صحيح ڄاڻ يا وري پرک به چئي سگهجي ٿو ... ضمير لفظ کي هنديءَ ۾” انتر آتما“ يا وري عام سنڌيءَ ۾ اندر جو آواز چئي سگهجي ٿو ... سائين نثار صاحب جيئن مون سمجهيو آهي ته ٻنهي لفظن (وويڪ يا انتر اتما) جي آخرت ساڳي آهي ... جيئن جيئن انسان علم وارو، تجربي وارو ٿيندو ويندو آهي تيئن تيئن سندس هڪ شخصيت ٺهندي ويندي آهي ... ان شخصيت جي بنياد تي اسان کيس ڏاهو، عالم يا امين بڻائيندا آهيون ... هر شخص پنهنجي ان ڏاهپ، علم ذريعي ڪي اصول ۽ حدبنديون قائم ڪندو آهي ... هاڻ جڏهن ڪنهن اهڙي انسان کي اهو چئبو ” هل ته ڪنهنجي گهر جي چوري ڪري اچون“ ته هو اهو جواب ڏيندو ” نه يار منهنجو ضمير ان ڳالهه کي نٿو مڃي ... يا وري ايئن چوندو ته اندر جو انسان کيس اهڙي اجازت نٿو ڏئي“ ... مطلب ته علم، ڏاهپ يا تجربا انسان جي اندر جو آواز ٿي پوندا آهن جنکي اسين ”ضمير“ به چوندا آهيون ... يا وري ايئن چئجي ته وويڪ ئي ضمير ٿي پوندو آهي ... وڌيڪ، اوهان پاڻ وويڪ رکو ٿا ... جي آءُ غلط هجان ته درست ضرور ڪجو ... ” اي ڌڻي تون علم عطا ڪر“ سدائين گڏ
مٺا نثار ابڙا زبردست علمي ڄاڻ ونڊڻ جون مهربانيون انتر آتما يا ضمير يا بحث هيٺ ايندڙ لفظ وويڪ ٽئي هڪڙو لفظ آهن، پر ڪڏهن ڪڏهن هندي فلمن ۾ وڏن يوگين کي انتريامي ڪري سڏيو ويندو آهي آيا اهو انتريامي اڃان ڪا ٻي شيءَ آهي، هندي زُبان جيئن ته ڪافي پُراڻي ۽ قديمي زبان آهي، هندي زبان جي صورتخطي به ايتري ئي پُراڻي ئي آهي، پر اسان جي سنڌي زبان آهي ته موئن جي دڙي جي تهذيب وانگر انتهائي پُراڻي پر اسان جي سنڌي صورتخطي جنهن کي ابوالحسن واري رسم الخط چيو ويندو آهي ان صورتخطي جي عمر اڃان سئو سال به ڪونه آهي، اها انگريزن جي مهرباني آهي جو انهن اها صورتخطي اسان سنڌين جي حوالي ڪئي۔ اسان جي سنڌي صورتخطي ۾ ڪافي اهڙا اکر آهن جن جو اُچار هڪجهڙو آهي، مثال طور (ت) (ط)، س ، ص، ث، ح، هه ،ذ، ز، ظ، ض ڇا ائين نٿو ڪري سگهجي جو انهن ڀرتي وارن اکرن کي ڪنهن هڪ دڳ تي پهچائي انهن مان جان ڇڏائي وڃي۔ مونکي خبر آهي مان پنهنجي وويڪ واري ٽاپڪ کان هٽي ويو آهيان پر ڳالهه مان ڳالهه نڪتي آهي ته مجبورن اها ڳالهه لکي ويٺس۔ بهرحال اهڙي قسم جا علمي يا ادبي ليڪچر لکڻ جا توهان ته ماشا الله وڏا ماسٽر آهيو۔ توهان مان اسان کي گهڻو ڪُجهه سکڻ جو موقعو ملي رهيو آهي۔ الله سائين توهان کي سلامت رکي آمين
ڪڏهن هندي فلمن ۾ وڏن يوگين کي انتريامي ڪري سڏيو ويندو آهي آيا اهو انتريامي اڃان ڪا ٻي شيءَ آهي .... ادا ناز، اوهانجي مٿي ڏنل ” انتريامي“ لفظ جي معني (منهنجي سمجه آهر) ٿيندي، اندر جي حال جو ڄاڻو، دلين جا راز ڄاڻيندڙ، يا وري ايئن چئجي ته لِڪَ يا غيب کي ڄاڻيندڙ ... ڀائڙا، بيشڪ ڪي انسان الله جي حڪم سان اندر جو حال به ڄاڻي وٺندا آهن، جڏهن ته اها خاصيت صرف ۽ صرف سهڻي رب جي آهي ... ” توکي معلوم سڀ ڪا“ الله پنهنجي پياري پيغمبر حضرت عيسي عليه السلام کي اهڙي خصوصيت سان نوازيو هو، هو گهرن جي اندر ديڳڙين ۾ پچندڙ کاڌو به ماڻهن کي ٻڌائيندو هو ... يا وري قرآن شريف جي روشنيءَ ۾ حضرت خضر کي الله جي حڪم سان اهڙي طاقت هئي جو هو غيب ڄاڻي وٺندو هو جو جڏهن الله جو پيارو ۽ جلالي رسول حضرت موسا عليه السلام ساڻس گڏ سفر تي نڪتو ته هن اهڙي قسم جا ڪجه واقعا ڪيا جو الله جي پياري نبيءَ کي به خبر نه پئي ... بعد ۾ حضرت خضر رضي الله تعالا عنه انهن واقعن جي تشريح ڪئي ... سورت بقر7ه جي آيت الڪرسي (255) ”ڪير آهي جو ڪنهنجي سفارش ڪري سگهي منهنجي اجازت کان بغير، هر شئي ڄاڻي ٿو جو ڪجه انهن جي اڳيان آهي يا جو ڪجه انهن جي پٺيان آهي ... ڪو به سندس علم مان ذري برابر به حاصل ڪري نٿو سگهي، ان جي مرضيءَ کان بغير ...“ هندي زُبان جيئن ته ڪافي پُراڻي ۽ قديمي زبان آهي، هندي زبان جي صورتخطي به ايتري ئي پُراڻي ئي آهي، پر اسان جي سنڌي زبان آهي ته موئن جي دڙي جي تهذيب وانگر انتهائي پُراڻي .... ادا سائين؛ اوهان جو چوڻ بلڪل سچ آهي ته سنڌي زبان، موئنجي دڙي جيتري ئي پراڻي آهي، بلڪ آءُ ته چوندس ته ان کان به آڳاٽي آهي ... جو موئنجي دڙي جي تاريخ پنج يا ڇهه هزار سال ٿيندي پر سنڌ ڌرتيءَ جي تاريخ ته ان کان به اڳ جي آهي ... ٿورڙو اسلامي تاريخدانن جي هن خدشي تي غور ڪجي ته جڏهن ڏاڏو آدم عليه السلام سرزمين سرانديپ تي اچي لٿو ۽ ڏاڏي حوا جي ڳولها ۾ سنڌ کان ٿيندو، ايران کان گذرندو شام ۽ فلسطين واري زمين کان ڦرندو اچي مڪي پهتو ۽ مڪي ۾ ميدان عرفات جي وچ ۾ جبل رحمت وٽ اچي ڏاڏي حوا سان مليو ...جنهن مان ثابت ٿيو ته زمين ته موجود هئي پر اڃان قوم نه هئي ... جا ممڪن آهي ته ڏاڏي جي ڪنهن پڙ پوٽي پنهنجي خاندان سميت اچي وسائي هجي ... سنڌي زبان لاءِ، علم لسان جي تاريخ جي ڏاهن جا ٻه رايا آهن هڪڙن جو چوڻ آهي ته موجوده سنڌي زبان، سنسڪرت جي پراڪرت آهي يا سنسڪرت جي ڪک مان جنم ورتو آهي، ٻين ڏاهن جو خيال آهي ته جيتوڻيڪ سنڌي زبان ۾ پراڻي سنسڪرت جا ڪجه اثر ضرور آهن پر سندس زمين ان کان به آڳاٽي آهي ۽ ڪيترائي اکر يا لفظ سنڌي زبان جا نج پنهنجا آهن جي ممڪن حد تائين دراوڙن کان به اڳ جا آهن .... اسان جي سنڌي صورتخطي ۾ ڪافي اهڙا اکر آهن جن جو اُچار هڪجهڙو آهي، مثال طور (ت) (ط)، س ، ص، ث، ح، هه ،ذ، ز، ظ، ض ڇا ائين نٿو ڪري سگهجي جو انهن ڀرتي وارن اکرن کي ڪنهن هڪ دڳ تي پهچائي انهن مان جان ڇڏائي وڃي ..... ادا ناز، هي به هڪ علمي ۽ ٻوليءَ جي ماهرن جو بحث آهي ته قومي زبان وقت ۽ حالتن سان ڪيئن اڳتي وڌي ۽ ترقي ڪري ... هونءَ ته دنيا جي هر زبان جي اکرن ۾ ڪا نه ڪا ڪمي يا غلطي آهي پر تنهن هوندي به انهن قومن جو گذارو ٿئي پيو ... انگريزي زبان جو مثال وٺو ته K” “ موجود آهي پر انجاءِ تي C” “ کان به ”س“ جي اچار جو ۽ ”ڪ“ جي اچار جو ڪم پڻ وٺن ۽ وري ساڳي جاءِ تي ”Q “ به موجود آهي، جنهنکان ڪڏهن ”ڪ“ جو ته ڪڏهن ”ق“ جي اچار جو ڪم وٺن عربي زبان به ته پراڻي ۽ قرآن جي زبان آهي پر پوءِ به ” پ، ٽ“ ۽ ٻين ڪجه اکرين جو ته اچار آهي ئي ڪونه ۽ انگريزي جي “V” کي وري ”ف“ سان اچارين ۽ ان۾ به س، ص، ث موجود آهن ... مطلب ته جيڏانهن ڏسبو ته ڪا نه ڪا ڪمي يا خامي نظر ايندي ... ادا سائين آءُ جڏهن برطانيا جي صوبي اسڪاٽلينڊ جي شهر ايڊنبرگ ۾ رهندو هوس ته دل چيو ته ڇونه ايڊنبرگ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا وٺان ۽ شوق هو ته علم لسانيات ۾ ڪا ڊگري حاصل ڪريان ... يونيورسٽيءَ ۾ هليو ويس ... پڇا ڪرڻ تي خبر پئي ته هو سامهون وڏي عمارت علم لسانيات جي آهي ... اوڏانهن ويس ته ڇا ڏسان؛ اها پوري عمارت علم لسانيات جي هئي، اهو ڪو ادارو نه پر بلڪ پوري جو پوري فيڪلٽي هئي ... جنهن ۾ ساز ۽ آواز جي پرک جا اوزار ۽ ٻيا تجربيگاه هئا ... وڏا ڪشادا ڪمرا، آفيسون، باغ وغيره ... لڳو ٿي ڄڻ ڪنهن سائنسي مضمون جي ڪا وڏي جامع هجي ... سنڌ جي يونيورسٽن ۾ ته الله پناهه، علم لسانيات جو ڪو هڪ ڪتاب ايم اي ليول تي پڙهايو ويندو آهي ۽ ٻيا وڃي ٿيا خئير ... اسانجي ادارن جي بجيٽ ئي ايتري ٺاهي ويندي آهي جو سال جون پگهارون ۽ ٻيا خرچ ڇڪي تاڻي پورا ڪيا ويندا آهن ... باقي رهيون ترقي يافته ملڪن جون يونيورسٽيون ۽ تعليمي ادارا ... ماشاء الله؛ ڏينهن ته ڏينهن رات جو به ڪم ڪن ۽ پنهنجي ضروريات جي شين کي ايئن سنڀالين جيئن ماءُ پنهنجي ٻار کي سنڀاليندي آهي ... کوجنا ۽ تحقيق تي ڪروڙين ڊالر خرچ ڪنٿا ... باقي دوست؛ اسين ويچارا سنڌي سٻاجهڙا، پيٽ پاليون ۽ اهو به اهڙين حالتن ۾ جو نه ڪاروبار هلن نه وري زراعت ۾ ڪا نواڻ ۽ نه وري ڪو اوهي يا واهي، سياسي نظام ته ڍڳو پير پيران ... يا وري علمي ۽ لساني واڌارن لاءِ جدوجهد ڪريون ... سنڌ جو پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ ڄڻ سنڌين لاءِ باه ۽ ڀت آهي ... جي وڙهي آزادي وٺجي ته سامهون ظالم فوج جنهن بنگالين جا ٽيهه لک ماڻهون ماريا ۽ لکين عورتن جي لڄالٽ ڪئي ۽ جي عدم تشدد جي ذريعي آزاديءَ جي جدوجهد ڪجي ته سامهون غير مهذب ۽ غير اصولي قومون جي اسانجون شراڪتدار آهن، جي موچڙي جي زبان کان سواءِ ٻي ڪا زبان سمجهن ئي ڪونه ... ادا ناز، واڳ ڌڻيءَ وس آءُ ڪا پاڻ وهيڻي ... اندر ۾ وڍ آهن ... ٻاهر ٻاڦ نه نڪري ... الله ڏاهي مَ ٿيان ڏاهيون ڏک ڏسن ... الله اوهان دوستن کي سلامت رکي جو سنڌ ۾ رهي ڪري به پاڻ سنڀاليو ويٺا آهيو ... باه ۽ بارود جي مٿان ويٺا آهيون ... الله پناه ۾ رکي ... اچو ته سڀ سنڌي گڏجي هيءَ دعا گهرون ... سائين سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار دوست مٺا، دلدار عالم سڀ آباد ڪرين ... آمين سدائين گڏ
ماشاالله مٺا نثار ابڙا، ايترو پيارو ۽ علمي ڄاڻ سان ڀرپور بالا نشين ليڪچر خاص ڪري انهيءَ موضع تي اڳ ۾ ڪونه پڙهي سگهيو آهيان، اڄ مُنهنجي ڄاڻ ۾ ايترو ته ايترو ته اضافو ٿيو آهي، جنهن کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ مُنهنجي اختيار ۾ ڪونهي ۔ اهڙي قسم جا ليڪچر سنڌ سلامت تي هميشهه هلڻ گهرجن۔ سنڌ سلامت جي سڀني دوستن کي وينتي آهي ، ته هن مضمون کي هيئين سان هنڊائين۔ الله توهان کي سلامت رکي۔
