سنڌي شاعريءَ ۾ وطن دوستي ڊاڪٽر هدايت پريم وطن دوستيءَ جو اظهار حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ڪلام ۾ موجود آهي. لطيف سائين سنڌ کي ۽ ساري عالم کي آباد ڪرڻ جون دعائون گهريون آهن. سُر مارئي، سر سارنگ وطن دوستيءَ جا بيمثال مظهر آهن. شاهه لطيف کان آخوند گل تائين قديم شاعرن سنڌ وطن کي نه وساريو آهي. خليفي گل کان شيخ اياز تائين ۽ اياز کان اياز گل تائين، جديد شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ وطن پرستي ۽ سنڌ دوستيءَ جا جذبات بخوبي بيان ڪيا آهن. ون يونٽ جي دور۾ (1955ع کان 1971ع) تائين، جڏهن سنڌ تي ڏکيا ڏينهن آيا ته سنڌي شاعريءَ ۾ قوميت جو لاڙو نهايت پرجوش نموني اڀريو. هونئن ته سنڌي شاعري ويهين صديءَ جي فڪري لاڙن کان متاثر ٿيندي رهي آهي، جن ۾ مکيه طور سوشلزم، ڪميونزم، ماڊرن ازم، وجوديت، تجريديت، ترقي پسندي، حقيقت پسندي (ريئلزم) سر ريئلزم وغيره وارا لاڙا ڳڻي سگهجن ٿا. سموري دنيا جون قومون پنهنجي ديس جا ڳڻ ڳائين ٿيون. جديد ادب توڙي ترقي پسند ادب، وطن دوستيءَ جي جذبن سان سرشار آهي. سنڌ جي جديد شاعرن ۾ شيخ اياز جو نانءُ سڀ کان مٿي آهي. اياز کي وطن دوستيءَ جي ڏوهه ۾ ڳري سزا ڀوڳڻي پئي ۽ جيل جي سختي پڻ سهڻي پئي. رشيد ڀٽي، جيڪو اياز جو ويجهو ساٿي هو، لکي ٿو: اياز سنڌ جي قومي ۽ بين الاقوامي مسئلن کي لکڻين جو موضوع بنايو. حسام الدين راشديءَ جي تاريخي تحريرن ۽ بصيرت افروز مباحثن کان متاثر ٿي، هن سنڌ جي تاريخ کي هڪ نئين ۽ تعميري انداز ۾ پنهنجن تحريرن ۾ پيش ڪيو. هڪ ڪتاب ”جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“ جوا نتساب به راشدي صاحب جي نالي ڪيو. ”جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“ ۽ ڪلهي پاتم ڪينرو“ ڪتاب 1963ع ۾ ڇپيا هئا، انهن ڪتابن ۾ قومي جاڳرتا ۽ جدوجهد جي جذبي اڀارڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي وئي. (1) شيخ اياز جي ڪلام ۾ سنڌ دوستي جابجا نظر اچي ٿي. ڪجهه سٽون مثال طور هت پيش ڪجن ٿيون: - مرنداسين ته مٽيءَ مان پنهنجي ڦٽندا سرخ گلاب. - تو تان واريان جند، منهنجي مٺڙي سنڌي. - ڪڏهن ڪرندي ڪاڪ، ڪڏهن ملندو مينڌرو. - ڌرتي منهنجو ديس، مگر مان سنڌڙي جندڙيءَ لايان وو. - سنڌڙي تنهنجو ساهه اياز، مري نه ٿيڻو آهي. - سنڌڙي تنهنجو نانءُ وتو ڄڻ ڪاريهر تي پير پيو. - هي پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ پر سنڌ اياز نه مرڻي آ. - جتي لڪ لڳي، جت اڪ تپن، سو ديس مسافر منهنجو ڙي، - سنڌ ديس جي ڌرتي تو تي پنهنجو سيس نوايان، مٺي ماٿي لايان. ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين، توکي چشمن چايان. ورهاڱي کانپوءِ سنڌي شاعريءَ جا ڪيئي دور گذريا آهن. جيئن روايتي شاعريءَ جو دور، طبقاتي نظرياتي دور، قوم پرستيءَ وارو دور، ترقي پسندي وارو دور ۽ جديد شاعريءَ جو دور. انهن ڄاڻايل دورن ۾ وري قوم پرستيءَ وارو دور حاوي هو، جنهن جو اثر اڃا تائين ڇانيل نظر اچي ٿو. (2) جيئن ته ون يونٽ 1955ع ۾ ٺاهيو ويو ۽ ائين اولهه پاڪستان جي ننڍين قوميتن جو تشخص ختم ڪري، سندن پيرن ۾ ون يونٽ جا زنجير وڌا ويا. 1958ع ۾ مارشل لا لڳائي وئي ۽ زنجير اڃا به مضبوط ڪيا ويا. 1968ع تائين هر طرف خوف ۽ هيبت ڇانيل رهي. اهڙي وقت ۾ شيخ اياز چيو: جاڳ ڀٽائي گهوٽ! سنڌڙي ٿي توکي سڏي، مرن پيون مارئيون، قابو آهن ڪوٽ، اچ ته تنهنجي اوٽ، ڏاڍن کي ڏاري وجهون. سنڌ جي شاعرن جي ڪلام کي ڇپجڻ کان روڪيو. ويو اديبن ۽ شاعرن جي محفلن کي منعقد ٿيڻ کان روڪيو ويو. ادبي سنگت جي هلچل کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. اياز جي مجموعي ”ڀنئور ڀري آڪاس“ تي پابندي وڌي وئي. جنهن تي تاج بلوچ نظم چيو: وري دار سينگار جي ٿي، اجهو ڪوئي منصور ڦاهيءَ چڙهيو وري رت پرستيءَ جا الزام آيا، ثنا خوان حسن و جواني جي تهمت لڳي وري دار سينگار جي ٿي اجهو ڪوئي منصور ڦاهيءَ چڙهيو اها ڪا نئين ڳالهه ناهي هي دستور آهي پراڻو ائين ئي ٿيو آهي، ازل کان ابد تائين ٿيندو ئي رهندو اڳي ڀي ته منصور ڪيئي، ڌري حق پرستي جي تهمت سدا دار تي چاڙهيا ويا سهي ڏنگ ڏاهپ سندا. ائين ئي هي ڪونڌر ته ڪسندا رهيا، مگر حق پرستيءَ ۾ اڳرن کان اڳرا رهيا. ڪري ٿا سگهو بند جسمن کي بيشڪ مگر روح تي حسن ۽ حق جي رهندي حڪومت ڀلي دار سينگاريو، ڳڻي ڳولي منصور ڦاهيءَ تي چاڙهيو اوهان کي به دنيا مڃيندي اسان کي به دنيا مڃيندي. قوم پرست دور واري تحريڪ دوران ڪيترن ئي سنڌي رسالن تي پابندي هنئي وئي. ان جي باوجود به سنڌ جو شاعر ون يونٽ خلاف باغيانه آواز بلند ڪندو رهيو. (3) شيخ اياز ڌرتيءَ جي دردن جي نشاندهي ڪئي. انهن دردن جي دوا لاءِ هن قوم کي دڳ ۽ نوان نوان گس ڏنا. اياز جي اندر ۾ هڪ حساس انسان موجود هو، جنهن کي پنهنجي ديس ۽ ديس واسين سان ٿيندڙ ويساهه گهاتين ۽ ڏاڍاين تي احتجاج ڪرڻ کان ڪو به روڪي نه سگهيو. اياز پنهنجي قوم کي پسماندگيءَ جي دور ۾ سجاڳيءَ جو هر هر سڏ ڏيندو رهيو. ون يونٽ دوران جيڪي سنڌي قوم ۽ ٻوليءَ تي راتاها هنيا ويا، انهيءَ جي پوري سڌ سنڌي قوم تائين پهچائي ۽ وقت جي حڪمرانن خلاف پنهنجي مزاحمت جاري رکي. اياز چيو: ڀٽ ڌڻي! او ڀٽ ڌڻي، او منهنجا ڀٽ ڌڻي، تنهنجو ڏيهه ڏڪاريل، جنهن ۾ ناهي قرب ڪڻي. اياز سنڌي قوم کي ننڊ مان جهنجهوڙي جاڳايو: هي بيت اٿئي، هي بم گولو، جيڪي به کڻين، جيڪي به کڻين! ايوبي دور جي آمريت پنهنجي ننگي روپ ۾ نروار ٿي، اختيار ۽ اقتدار جي صاحبن پنهنجي پوري سگهه ان تي صرف ڪئي، ته جيئن سنڌ پنهنجي ذهني ۽ سياسي غلاميءَ مان اڀري نه سگهي، پر ان جي باوجود سنڌ جو شاعر خاموش ٿي نه ويٺو. اياز چئي ڏنو: باغي آهيان، باغي آهيان، تنهنجو آءٌ سماج، تو سان وڙهندي رهندي منهنجي هر هڪ رت ڦڙي. اياز سنڌي قوم جي دلين، جذبن ۽ احساسن جي حقيقي ترجماني ڪئي ۽ همت بلند ڪري، نراسائي واري زندگيءَ مان ڪڍي آس واري زندگي ۾ هلڻ سيکاريو ۽ زندگيءَ ۾ جيئڻ جو ويساهه ڏنو. اياز تخليق وسيلي زبردست مزاحمت ڪئي ۽ اها وائي چئي، جيڪا جهر جهنگ ۾ هارين نارين، انقلابين ۽ شاگردن جي زبان تي ٻڌڻ ۾ آئي. سهندو ڪير ميار او يار، سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو! شيخ اياز جي هن وائيءَ کانپوءِ ڄڻ شاهي محلن ۾ ڏار پئجي ويا ۽ حڪمران مڪاريءَ واريون محلاتي سازشون سٽڻ لڳا. حڪمران هٿ ڌوئي شيخ اياز جي پويان پئجي ويا ۽ حڪومت جا پگهار دار سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ شهر شهر ۾ ڳولي ڳولي ماڻهن کي اذيتون ڏيندا رهيا. اياز جو هر شعر، بيت، نظم، گيت ۽ وائي وطن جي تسليمي، وطن جي بچاءَ، وطن جي آبرو ۽ عظمت جو شعر آهي. ان دور ۾ خاص طور اياز جو نظم ”مان ڏوهي هان“ بيحد مقبول ٿيو: مون آزاديءَ جي سئن هنئين، مون لاٿا طوق غلاميءَ جا، هي گيت هيا يا جادو ها، زنجير ٽٽا ايامن جا، سڀ موتي سمجهي چونڊن ٿا، اڄ ڳوڙها منهنجي دامن جا مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان! اياز پاڻ کي ڌرتيءَ جي سپرد ڪيو، پر جڏهن زنجيرن جي جهنڪار ٻڌائين ته چئي ويٺو: مان تو کي گيت ڏيان اي ڌرتي! تون مون تي زنجير وجهين. هي گيت گلابي جهڙ ڦڙ جا، هي گيت شرابي جهڙ ڦڙ جا، هي سانوڻ جا من ڀانوڻ جا، هي آگم آگم آنوڻ جا، ريتيءَ تي ڪنٺ ڪٺورن جا، هي گيت سنهري سنڌوءَ جا. قوم پرستي واري شاعريءَ ۾ تنوير عباسيءَ جو هڪ مکيه ڪردار رهيو آهي. هن جو لهجو ڌيمو ضرور آهي، پر جذبات ۾ سچائي ۽ خلوص ڀريل آهي. تنوير سچ سان ساٿ نڀائڻ لاءِ پهريائين هن ڌرتيءَ جا ۽ ڌرتيءَ وارن جا دک درد محسوس ڪيا آهن ۽ پوءِ انهن کي بيتن، غزلن ۽ واين جي گهاڙيٽن ۾ پيش ڪيو آهي. اُهي سرن سان سجايل ۽ سنواريل آهن ۽ انهن ۾ سچ جا آلاپ آهن. تنوير چئي ٿو: گيت پڙاڏا گونجن هر دم ناهي چپ چپات اسان لئه موت نه آهي مات. تنوير ٻئي هنڌ چوي ٿو: علم آهي جنهن هيٺ هيسيل دٻايل، ڌتاريل، ڌڪاريل، اچي نيٺ مڙندا، انهن جي اميدن جا گل نيٺ ٽڙندا. وطن دوستيءَ جي رجحان واري شاعريءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو حوالو پڻ ملي ٿو. ون يونٽ واري دور ۾ وڏي ۾ وڏو نقصان ته سنڌي ٻوليءَ کي رسيو هو. تنهنڪري شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي عظمت جا ڳڻ ڳايا. سرويچ سجاوليءَ لکيو: هيءَ ٻولي مرد مٿيرن جي، هيءَ ٻولي ڇٽ ڇڳيرن جي، هيءَ ٻولي دنگ دليرن جي، هيءَ ٻولي وير ونجهيرن جي، هيءَ ٻولي مردن مانجهين جي، هيءَ ٻولي وانگين وانجهين جي. ون يونٽ جي دؤر ۾ اسان کي وڏن وڏن نعرن سان ڀنڀلائي، اسان جي هر پياري چيز کي ڳڙڪائڻ جي سازش ڪئي وئي. اسين انهيءَ سازش جي نتيجن کان سجاڳ هئاسون، پر مڪمل ايڪي ۽ اتحاد نه هئڻ سبب 1955ع کان 1969ع تائين ان گهاڻي ۾ پيڙبا رهياسين. اسان جي اديبن شاعرن ۽ دانشورن پنهنجيءَ قوم ۽ سر زمين جي اهڙيءَ افسوسناڪ حالت کي پروڙيندي پنهنجي فن ۽ ڏات وسيلي پنهنجي اندر جي اڌمن جو جيڪو اظهار ڪيو، تنهن آخر رنگ لاتو ۽ اسان جي نئين ۽ پراڻي رت کي غفلت جي ننڊ مان جهنجهوڙي سجاڳ ڪري ميدان ۾ آندو ۽ کين پنهنجي قومي حقن جي حاصلات لاءِ هر قربانيءَ ڏيڻ تي آماده ڪيو. (4) قومي هلچل دوران جن شاعرن پنهنجيءَ تخليق ۽ فن کان ڀرپور ڪم ورتو. تن ۾ شيخ اياز کي نمايان حيثيت حاصل آهي. جڏهن ته ٻين شاعرن به پاڻ ملهايو تن ۾ تنوير عباسي، نياز همايوني، امداد حسيني، رشيد ڀٽي، قيوم طراز، احمد خان آصف، حيدر بخش جتوئي، عبدالڪريم، نثار بزمي، بردو سنڌي، قمر شهباز، راشد مورائي، خاڪي جويو، سحر امداد، تاج جويو، درگاهي ميراڻي، اختر درگاهي، اياز گل، ادل سومرو ۽ ٻيا ڪيترا شامل آهن. نامور هاري اڳواڻ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ به قوم پرست شاعري ڪئي. هن پنهنجن جذبن جو اظهار نهايت ئي سادي ۽ سهڻي طريقي سان ڪيو آهي: اي مٺي سنڌ! اي سنهاري سنڌ، جان منهنجي آ تو جياري سنڌ، تو مٺي ٿڃ آ پياري سنڌ، تنهنجو آ فيض عام جاري سنڌ، مون کي تو بخشي آ بهاري سنڌ، تو مٿان ساهه صدقي پياري سنڌ، اي مٺي جيجل، اي سنهاري سنڌ. عبدالڪريم گدائي، سنڌ جو هڪ بزرگ شاعر هو، هن جي شاعريءَ ۾ وطن دوستيءَ جا جذبا ڀريل هئا. هن سنڌ وطن جو نقشو هن طرح چٽيو آهي: ستابي ۽ سکي سنڌڙي، سدا سر سبز ۽ شادان، ٻٻر، ٻيريون، کجون کٻڙيون، وطن جا باغ ۽ بستان، ڪنڊا ۽ ڪرڙ ڪانڊيرا، اسان لئه نسل ۽ ريحان، ڳٽو ڳيرا، چڙيون چيها، ڪبوتر، مور، خوش الحان، سدا معمور گيتن سان، رهي باغ اِرم پنهنجو، وطن بيت الصنم آهي، وطن بيت الحرم پنهنجو. رشيد ڀٽيءَ جو به هڪ شعر ان دور ۾ تمام گهڻو مقبول ٿيو. سنڌڙي رهي، اسين نه رهياسين ته ڇا ٿيو! هر روز صبح و شام سؤ سؤ مٿس سلام، وڌندي رهي عوام، سنڌڙي نه ٿئي غلام، بدلي ۾ بند ۾ جي پياسين ته ڇا ٿيو! سنڌڙي رهي، اسين نه رهياسين ته ڇا ٿيو! نياز همايونيءَ جو نالو سنڌ جي ڀلوڙ شاعرن ۾ شمار ٿئي ٿو. هن جي شاعريءَ ۾ وطن دوستيءَ جا جذبا ڀريل آهن هو. مشاعرن ۾ سُر سان پنهنجو ڪلام پڙهندو هو ۽ حاضرين کيس تمام گهڻو داد ڏيندا هئا. سندس هڪ مشهور شعر هت پيش ڪجي ٿو: سنڌڙي منهنجي ماءُ! او منهنجي جيجل تو تان گهور ٿيان، شال نه ٿيان غدار سندءِ، ڀل ڊاڪو ٿيان يا چور ٿيان. ڪڏهن ته لال ڪنوار هئينءَ، اڄ بيوه جيان بيحال ابوءِ، جيجل تنهنجي جهول کي جس، پر دل وارن جو ڪال ابوءِ. مڪلي ٿي اڄ ڳوڙها ڳاڙي، مياڻي ٿي فرياد ڪري، آهي ڪو جو سنڌڙيءَ کي اڄ سڌڙين کان آزاد ڪري. امداد حسيني موجوده سنڌي شاعريءَ ۾ صف اول جو شاعر آهي. هن جي تخيل جي بلندي، لفظن جي معنويت، احساس، امنگن ۽ جذبن جي نزاڪت، هن جي شاعريءَ ۾ لفظن، معنائن ۽ خيالن جي هم آهنگي هڪ هارموني جيان موجود آهي. (5) امداد جي هڪ غزل جا چند بند هت لکجن ٿا: سنڌڙي سر سنگيت سڳنڌ، مون کي سائينءَ جو سوڳنڌ. مشاهدو ماڻڻ چاهين، ڪور ڪلهن تان پهرين ڪنڌ. سنڌڙي جندڙي ساهه پساهه، سُرهو آهي هر ڪو سنڌ. لطيف هوندي ڇا جو ڀؤ، سورج هوندي ڪهڙو انڌ. بردي سنڌيءَ به پاڻ ملهايو. هن جي شاعريءَ مان چند سٽون هت پيش ڪجن ٿيون: اي سنڌ! اي مادرِ وطن، قربان توتان جان و تن، فردوس آ تنهنجو صحن، اي واديءِ رشڪِ عدن. تنهنجي فضائن ۾ سحر، تنهنجي هوائن ۾ عطر، آ هير مٺڙيءَ ۾ اثر ۽ وهه بهارن ۾ سرور. راشد مورائي سنڌ جو مشهور شاعر آهي. سندس ڪلام جو به سنڌ جي قوم پرست شاعرن ۾ ڪافي مقبوليت رکي ٿو. هيءَ سنڌڙي گهوٽ ڀٽائي جي، هيءَ سنڌڙي مارئي مائيءَ جي، هيءَ سنڌڙي ٻاگهل ٻائيءَ جي ۽ نوري نياز نماڻيءَ جي، هيءَ هوشوءَ دودي دلبر جي ۽ دريا خان دلاور جي، هيءَ شاهه عنايت پارن جي، مخدوم بلاول وارن جي. ون يونٽ جي دور ۾ سنڌي شاعرن وطن دوستي، سنڌي ٻوليءَ سان الفت، سنڌ جو تاريخي پسمنظر، بي مثال قومي ڪردارن ۽ سنڌ جي عظمت سميت انيڪ موضوعن تي شاعري ڪئي، جنهن جي تمام گهڻي اهميت آهي. حوالا (1) رشيد ڀٽي، مضمون ”شيخ اياز جي شاعريءَ جو سياسي ۽ ادبي پس منظر ڪتاب: ”شيخ اياز“ مرتب: جامي چانڊيو ڪراچي 1998ع،ص:67. (2) طارق عزيز شيخ: مضمون ”جديد سنڌي شاعريءَ جا مختلف لاڙا، “ ڪراچي، مارچ 2003ع ص: 185. (3) طارق عزيز شيخ، حوالو ساڳيو، ص: 193. (4) ابن حيات پنهور، ”قومي گيت“، 1970ع. ص: 2. (5) سحر امداد، مهاڳ ”هوا جي سامهون“، امداد حسينيءَ جو شعري مجموعو، 2000ع، ص بشڪريه سارنگا:
جواب: سنڌي شاعريءَ ۾ وطن دوستي سنڌ ۽ سنڌيت جي ڪري جيڪو مشهور ٿئي يا جنهن جو جنم جو ناتو هجي ته اهو سنڌ سان پنهنجي ازلي محبت ۽ وطن پرستي واري شاعري ڪيئن نه ڪندو ؟؟؟ استاد بخاري چيو آهي ته : اغيار سان اقرار اهو ڪيئن ٿيندو ۽ يار سان انڪار اهو ڪيئن ٿيندو استاد بخاري کي کڻي دفن ڪيو ڌرتي کان مگر ڌار، اهو ڪيئن ٿيندو يا وري تاجل بيوس : سنڌ منهنجي امان ! سونهن تنهنجيءَ مٿان، ڇا لکي ڇا لکان، ڇا لکي ڇا لکان. هڪ قلم هڪڙو مان، ڪيئن پورو پوان، ڇا لکي ڇا لکان، ڇا لکي ڇا لکان. آخر ۾ لطيف جو شعر ته : سـڄڻ ۽ سـاڻيهه، ڪنهــن اڻـــاسيءَ وســــري، حيــــف تنين کـــي هوءِ، وطــــن جـن وساريو۔
جواب: سنڌي شاعريءَ ۾ وطن دوستي ادا ممتاز جن ڊاڪٽر پريم صاحب جن جو بهترين مقالو ونڊيو آهي جنهن ۾ گهڻي قدر ون يونٽ دور ۾ عام طور سنڌ جي شاعرن & سڀ کان وڌيڪ خاص طور شيخ اياز جن جي شاعري تي مختلف اديبن دانشورن & ڪتابن مان حوالا ڏيندي روشني وڌي وئي آهي، جنهن لاءِ ادي ممتاز جي به مهرباني. دوستو هڪ ڳالهه اسان گهڻي ٻڌي & ٻڌندا آهيون ته سنڌي قوم هميشه بهادر & دشمن سان وڙهي آهي يعني جنگجو قوم آهي، ان تي ڪو دوست روشني وجهي ته مهرباني ٿيندي، مثال ڏئي سمجهايو وڃي ته ڌارين سان سنڌي قوم ڪڏهن وڙهي آهي، وري چوان ٿو: سنڌي قوم .
