اشفاق احمد ڀٽو عنايت لله مهر هڪ تصوير، هڪ تعارف اسلامي دنيا ۽ پاڪستان جي مسلمانن كي هڪ اهڙي طاقتور ۽ متوازن اسلامي فڪر جي ضرورت آهي ، جنهن ۾ پنهنجي نفس جي معرفت ۽ پنهنجي رب جي سڃاڻپ، به هجي ته خود احتسابي به جديد دؤر جي تجربن مان به استفادو به هجي ته سلف صالحين جي اسلامي فڪر سان به مناسبت هجي. دل جي غذا جو به انتظام هجي ته علم ۽ هنر جي اهميت پڻ موجود هجي. قرآن ۽ سنت جي ظاهري تعليمات تي عمل تي زور به هجي ته قرآن و سنت ۾ موجود نور تائين رسائي به ه جي. مسلم امت جي انفرادي ثقافتي ۽ قوميتي احساسن جو احترام به هجي ته امت پڻي جي احساس كي پختو ڪرڻ جي ضرورت به هجي. مغرب جي خدا كان انڪار وارن نظرين جو تعاقب به ه جي ته موجود علمي دنيا جي عالمي ۽ مقامي شخصيات جي فڪر كان واقفيت به هجي ته سندن فڪر جي تجزياتي مطالعي جو انتظام ه جي. جديد اسلامي فڪر ۾ سياست، عسڪريت، نظام ربوبيت ۽ نظام جي تبديلي كي نصيب العين جي حيثيت سان پيش ڪري ، اسلاميت كي جديديت جو رنگ ڏيڻ جي ڪاوشن جو جائزو ۽ مطالعو به هجي. ته ان سان گڏوگڏ اسلام كي جديد اسلوب، استدلال ۽ جديد علمي سطح ۽ ڍنگ ۾ پيش ڪرڻ جي به ڪاوش به هجي. قرآن ۽ سنت كي بنياد بنائي اڳين زماني جي مجتهد فاضلن ۽ امامن جي علم مان استفادو ڪندي، جديد دؤر جي علمي مسئلن ۾ رهنمائي جي ضرورت ٿي. جيڪا ان جي خوبين، خدمتن ۽ اولاد جي ڪري ، آخر تائين قائم رهي ۽ وفات بعد به جڏهن به ڪنهن به طرح ان جي ذڪر اچڻ تي ، پاڻ ان محبت جي جوش ۾ بيتاب ٿي ويندا هئا. ان كان پوءِ گهروارين ۾ كين سڀ كان وڌيڪ بيبي عائشه سان محبت هئي. ليڪن ان جا سبب اهي ڪونه هئا، جيڪي عام طرح عام انسان وٽ هوندا هئا. مثلا بيبي صفيه رضي لله عنها شڪل و صورت ۾ ان كان وڌيڪ حسين هئي ۽ ڄمار به وڏي ڪانه هيس. ٻين ڪن خوبين ۾ ڪي ٻيون گهرواريون به گهٽ ڪونه هيون ، ليڪن حضرت بيبي عائشه جي قابليت، ذهانت، ديني معاملن ۾ اجتهادي صلاحيت ۾ نظر جي وسعت جهڙيون خوبيون ان جي وڌيڪ پسنديدگي جو اهم اصلي سبب هيون. هڪ ڀيري بيبين سڳورين سفير ٺاهي، ان باري ۾ وضاحت لاءِ بيبي زينب كي خدمت مبارڪه ۾ موڪليو. جنهن پنهنجي ٻي ن بيبين سڳورين جي خوب نمائندگي ڪئي ۽ اهو اظهار ڪيو ته عائشه كي زياده ترجيح جي كين شڪايت آهي. ان جي سڄي گفتگو وقت بيبي عائشه به موجود هئي. جيڪا سڀ ڪجهه خاموش ٻڌندي رهي ۽ ڳالهه مڪمل ڪرڻ بعد، ايڏين زوردار دليلن سان تقرير ڪيائين، جو بيبي زينب لاجواب ٿي وئي ۽ پاڻ ڪريم صلى اله عليه وسلم جن فرمايو ائين ڇونه ٿئي! آخر ابوبڪر جي ڌيءَ آهي. اهو سڄو واقعو بخاري شريف ۾ تفصيل سان روايت ٿيل آهي. خلاصو اهو آهي ته سندن سيرت جو اهو پهلو ان لحاظ كان ڪافي اهم آهي ته انسان جو گهڻو وقت ۽ زندگي جا اهم ترين پهلو گهريلو زندگي ۾ آهن ۽ انهن ۾ بگاڙ لاءِ شيطان به گهڻي مح نت ڪندو آهي. ان ڪري هڪ مسلمان لاءِ سندن سيرت مبارڪه جي ان پهلؤَ ۾ اهم نڪتا آهن. جن جي مثال اسان كي توفيق نصيب ٿئي. آمين. جي فڪر جي حوصله شڪني به هجي، ان سان گڏ معاشري جي صحتمند بنيادن تي تبديلي ۽ ان ڪم جي بنيادي اهميت تي زور به هجي. معاشري جي فردن تي، رياست جي قاهرانه قوت ۽ رياست جي بنيادي اهميت جي ڪري، رياست جي نظام جي تبديلي جو فڪر به هجي. گڏوگڏ ان تبديلي كي معاشري جي تبديلي جو لازمي ۽ منطقي نتيجو قرار ڏيڻ جي حڪمت عملي جو تفصيل به موجود هجي. لله سان محبت جي ڪم كي دين جي نصب العيني ڪم جي حيثيت سان پيش ڪرڻ جو فڪر به هجي. محبت جي انهن جذبن كي اجا گر ڪرڻ لاء ،ِ ذڪر جي اجتماعي پروگرامن جي اهتمام جي ڪاوش به ه جي. بزرگان دين جي تعليمات كي نئين سِر مرتب ڪري، جديد علم ي اسلوب ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش به هجي ته اهل لله جي نالي تي ٿيندڙ بدعتن ۽ خرابين جي نشاندهي به هجي. الغرض اهو ته جديد دؤر ۾ ا هڙي قسم جي اعتدال واري، گهڻ رُخي ۽ طاقتور اسلامي فڪر جي ضرورت آهي. جنهن ۾ اسلام جي حڪيمانه ۽ فطري ترتيب موجود هجي. اسان جي هن دؤر ۾ پاڪستان ۾ ڊاڪٽر محمد رفيع الدين رحه صاحب اسلام جو اهو حڪيمانه فڪر ، ان جي فطري ترتيب سان، جديديت جي علمي ۽ فڪري پيش منظر ۾ پيش ڪيو. هندستان ۾ مولانا سيد ابوالحسن علي ندوي رحه صاحب ان فڪر جي پيشڪش ۾ پنهنجون ساريون علمي ۽ عملي توانايون خرچ ڪيون. اسلام جي انهن ممتاز فاضلن كان استفادو ڪندي، پاڪستان ۾ حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاحب ”سنڌ نيش نل اڪيڊمي“ جي نالي سان ادارو قائم ڪري ، ان فڪر جي واڌاري ۽ ڦهلاؤ لاءِ ڪتابن ۽ رسالن ذريعي پنهنجون صلاحيتون صرف ڪيون. ٻه سؤ كان وڌيڪ ڪتاب شايع ڪيا ، جن مان ڏيڍ سؤ كان وڌيڪ ڪتاب سنڌيءَ ۾ آهن. سندن ادارت ۾ 1992 ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ شروع ٿيل ”ماهوار بيداري“ جي نالي سان 18 سالن كان شايع ٿي رهيو آهي، اهڙي طرح 2003 ع ۾ اردو ”ماهنامه بيداري“ جاري ٿيو، جيڪو اڃا تائين نڪري ٿو. انهيءَ اشاعت جا ه دف اهي ئي آهن، جيڪي ٻڌايا ويا. حافظ محمد موسيٰ ڀٽو ڊاڪٽر محمد رفيع الدين جي ڪتاب ”قرآن ۽ علم جديد“ جو خلاصو ڪيو آهي، ان ڪتاب ۾ جديد دؤر جي باطل نظرين كي قرآن جي ڪسوٽيءَ تي پركي ، انهن جو اعليٰ علمي اسلوب ۽ استدلال ۾ تي زور به هجي ته گڏوگڏ جديديت جي اثركان بچڻ جو بندوبست به هجي. نفس جي خلاف جنگ، ايمان ۽ يقين ۾ ارتقا لاءِ رباني عالمن ۽ بزرگن جي صحبت جي ذريعي نوُر الاهي جي حاصلات جو فڪر به هجي ته ان سان گڏ قرآن ۽ سنت كان دوري به نه هجي. دين ۾ گهٽ وڌائي، فرضن كي نصب العين جي حيثيت ڏيڻ ۽ نصب العين كي فرائض ۾ شمار ڪرڻ جي غلطي به نه هجي. امت ۾ موجود جماعتن گروهن ۽ دائراتي خولن ۾ بند ماڻهن ۾ ملت پڻي جي احساس كي پختو ڪرڻ ۽ جماعتي ۽ گروهي تعصبات كان مٿي اٿي، امت واري تصور كي وڌائڻ لاءِ هر ممڪن ڪاوش به هجي، ته ماده پرست عالمي تهذيب جي غلبي واري م وجوده صورت ۾ نفس جي اصلاح، نفس جي تهذيب. نفس تي ضبط ۽ باطني بيمارين جي علاج جي ڪم كي ٻين سمورن ڪمن تي ترجيح ڏيڻ جي حڪمت عملي به هجي. پنهنجي اصلاح كان غفلت ۽ پنهنجي باطني مرضن جي احساس ۽ پنهنجي نفس تي عدم اعتماد جي ڪيفيت به هجي ته لله جي عبادت، ان جو ذڪر ان جي تسبيح ۽ تعريف جي ڪم كي دين جي مقصدن ۾ شمار ڪرڻ جو تصور به پختو هجي. دل جي صلاحيتن جي بيداري جي ذريعي فطرت ۾ موجود ملڪوتي قوتن كان آشنائي جي صورت تي زور به هجي ته عقل ۽ عقليت جي ڀرپور استعمال سان جديد انسان جي علمي، عملي، روحاني ۽ اخلاقي رهنمائي جي ڪم جي اهميت به هجي. پاڪستان جي ملت اسلاميه جي زوال ۾ داخلي ڪمزورين، اخلاقي خرابين، ۽ اصولن جي لتاڙ جي پوري نشاندهي به هجي ته پنهنجي ذميدارين جي ادائگي جو فڪر به هجي. بزرگن جي اختيار ڪيل پراڻي لائين ۽ حڪمت عملي كي قرآن ۽ سنت جيان اٽل سمجهڻ واري روش جي حوصله شڪني به هجي ، ته گڏوگڏ دين جي بنيادي معاملن ۽ باطن ي اصلاح جي مسئلن ۾ رباني عالمن، جي اختيار ڪيل لائين جي صحت تي مڪمل اعتماد جي صورت به هجي. رباني عالمن، مربين ۽ درويش خدا مست فردن سان ادب ۽ احترام ۽ كانئن فيض حاصل ڪرڻ لاءِ ساڻن صحبت ۽ محبت جي ضرورت تي زور به هجي ته ان سان گڏ علمي معاملن، دنياوي تجربن ۽ مشاهدن ۾ آزادانه سوچ به موجود هجي. قابل ذڪر حد تائين اصلاح نفس كان اڳ غلبه دين ۽ خارجي نظام جي تبديلي عالمن تصوف ۽ سلوڪ ذريعي ماڻهن جو تزڪيو نه ڪيو هجي. باقي جيڪي علائقا علماءِ ربانين ۽ اولياءِ ڪرام كان خالي رهيا ۽ اتي فقط مفڪر پيدا ٿيا، اتي اسلام جو تسلسل قائم نه رهي سگهيو، جهڙوڪه اسپين ۾ ٿيو. سلوڪ ۽ تصوف، اهل تصوف ۽ محبت خداوندي جي موضوع تي حافظ محمد موسيٰ ڀٽو جن جا ڪجهه ڪتاب هي آهن: ۱) "اصلاح نفس کا لائحہ عمل" ( ۲) "معاشرے کی اسلامی تشکيل ) نو اور تصوف و احسان" ( ۳) "عرفان لطيف"( ۴) "شاه عبداللطيف بهڻائی کا پيغام جديد انسان کے نام"( ۵) "سنده کے اکابر بزرگ شاعر اور ان کے کلام کی تشريح" ( ۶) "بزرگان دين کی تعليمات"( ۷) "تعلیمات مجدد الف ثانی"( ۸) "کچه دير مولانا رومی کی معيت ميں"( ۹) "تصوف و اہل تصوف- سلف اور خلق کی نظر ميں" وغيره۔ حافظ صاحب جن جديد دؤر جي مڃيل اسلامي مفڪرن جي فڪر جي نوعيت، اهميت ۽ ان فڪر جو سلف صالحين ۽ امت جي ممتاز اسلامي مفڪرن جي فڪر سان تقابلي مطالعو ڪري، ان فڪر جي امتيازي پهلوئن ۽ ڪمزور پهلوئن تي بحث ڪري، هن دؤر جي مصروف ماڻهن لاءِ مطالعي كي آسان بنايو آهي. ان موضوع تي هن جي تيار ڪيل ڪتاب ۾. ۱) "اسلامی فکر ، بيسويں صدی ميں" ( ۲) "برصغير ہند کی ) اسلاميت کی ممتاز شارح" ( ۳) "عصر حاضر کی شخصيتيں ميری نظر ميں" ( ۴) برصغير ہند کی بعض علمی شخصيتيں ، اپنی فکر و کردار کے آئينے ميں" ( ۵) "صدائے محبت" شامل آهن. حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاحب جو گهڻو علمي ڪم سنڌي ۾ آهي، هن پوين ٽن سالن كان سنڌي ڪميونزم، سيڪيولرزم، نيشنلزم، ۽ جديديت جي سمورن لاديني نظرين جو علمي پيرو كنيو آهي ۽ اسلام كي جديد اسلوب ۾ پيش ڪيو آهي. ان ڏس ۾ گذريل ڏيڍ سؤ سالن كان عالم اسلام جي سطح تي جيڪو اعليٰ علمي لٽريچرشايع ٿيو آهي ، تنهن كي هن سنڌي ٻولي ۾ اختصار سان ڏيڍ سؤ كن ڪتابن ۾ آڻي ڪري ، انهن ڪتابن كي اعزازي طور ڦهلايو كي وڏو ڌڪ (Modernism) آهي، جنهن سان سنڌ ۾ علمي طور تي جديديت رسيو آهي. اهڙن ڪجهه سنڌي ڪتابن جا نالا هي آهن. 1) خدا، اسلام ۽ جديد سائنس( 2) مذهب ۽ سائنس( 3) روشني ڏانهن ) جائزو ورتو ويو آهي ۽ ان سان گڏوگڏ ، انهن نظرين جي ابتڙ قرآن جو نظريه ارتقا، جنسيت جو نظريو، جبلت جو نظريو، ۽ معاشي نظريي كي بهتر ۽ اثرائتي نموني پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هي ڪتاب پنهنجي علمي اهميت جي اعتبار كان ان موضوع تي هاڻي تائين شايع ٿيل سڀني ڪتابن ۾ منفرد آهي. حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاحب ان ڪتاب جو خلاصو تيار ڪري ، پنهنجي اداري پاران ”قرآن“ ۽ ”علم جديد“ جي نالي سان شايع ڪيو آهي. (اهو ڪتاب سنڌي ۽ اردو ٻنهي ٻولين ۾ شايع ڪيو ويو آهي) ، موصوف ڊاڪٽر محمد رفيع الدين جو ٻيو ڪتاب ”تعليم ڪي ابتدائي بنيادي اصول“ ان جو پڻ خلاصو شايع ڪيو آهي. هن ڪتاب ۾ تعليم جي جديد ماهرن جي فلسفئه تعليم جي بنيادي اصولن تي علمي اعتبار سان تنقيد ڪري ، اسلام جي فلسفئه تعليم ۽ ان جي بنيادي اصولن كي اجاگر ڪيو ويو آهي. اهڙي طرح حافظ صاحب، مولانا ابوالحسن علي ندوي رحه جي سمورن ڪتابن جو مطالعو ڪري ، سندس فڪر جي خلاصي وارو ڪتاب ”اسلام ۽ ملت اسلاميه، عهد جديد مين“ نالي سان شايع ڪيو آهي. حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاح ب جن علامه اقبال جي فڪر كي اجاگر ڪرڻ لاءِ ”اقبال ڪا فلسفه عشق اور اس ڪي اسرار و رموز“ جي نالي سان ڪتاب لكيو آهي. هي ڪتاب اقبال جي بنيادي فلسفي ۽ پيغام كي سمجهڻ لاءِ اثرائتو ۽ منفرد قسم جو ڪتاب آهي. حافظ صاحب، جديد طبقات كي حضرت مولانا اشرف علي ٿانوي رحه جي فڪر كان واقف ڪرڻ لاءِ سندس مختلف ڪتابن جي ٻولي ۽ انداز كي آسان ڪري ه ٻ ڪتاب شايع ڪيا. پهريون مختصر طور ”هماري انفرادي و اجتماعي مسائل، حڪيم الامت كي نظر ۾“ جي نالي سان ۽ پوءِ جامع طور ”خزينه شريعت و معرفت“ جي نالي سان. حافظ موسيٰ ڀٽو جو گهڻو علمي ڪم سلوڪ ۽ تصوف ۽ اصلاح نفس جي حوالي سان آهي. تصوف جي اهميت، ضرورت، بزرگان دين جي تعليمات، مولانا رومي، لطيف ۽ ٻين ممتاز صوفي شاعرن جي ڪلام جي تشريح وارو اشاعتي ڪم ڪيو ويو آهي. تصوف جي سلسلن ۾ موجود خرابين جي ڀرپور نشاندهي سان گڏوگڏ ، سندن م وقف آهي ته تصوف رباني عالمن جو تسلسل آهي، امت جو ڪوئي دؤر اهڙو نه رهيو آهي، جڏهن ربا حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاح ب جو چوڻ آهي ته جيڪو ماڻهو اخلاص، مستقل مزاجي ۽ سارين توانائين سان دين جي لاءِ ڪم ڪندو ته لله جي طرف كان ان ڪم ۾ برڪت ٿيندي ۽ هن جي مدد ائين ٿيندي ، جو سندس وهم گمان ۾ به نه هوندو. ويتر سندس اڪيلي جو ڪم ادارن جي ڪم جيترو نظر ايندو. حافظ موسيٰ ڀٽو صاحب كي سڀ كان وڌ افسوس ملت اسلاميه جي حوالي سان ان ڳالهه تي آهي ته پاڪستان ۾ مختلف طبقن جي ماڻهن سرڪاري آفيسرن، واپارين، تعليمي ماهرن، وڪيلن وغيره ۾ اسلامي نظريي واري ڪا ثقافتي تحريڪ ماڳهين موجود ڪونهي ۽ بظاهر ان جا آثار به نظر نٿا اچن، ڪنهن قوم جي مؤثر طبقن ۾ جڏهن بي حسي، مرده دلي، پاڪيزه اخلاقي نصيب العين كان محرومي ۽ ان كان فرار، اصولن جي پائمالي ۽ پنهنجي ذات جي پرستش جي روش عام ٿي وڃي ته ان جو زوال تڪڙو ٿيندو آهي. اهڙي تباهي كان بچاءَ جي اڪيلي صورت اهائي آهي ، جنهن كي قرآن ۾: ”ان لله لا يغير ما بقوم حتيٰ يغيروا ما بانفسهم“ واري آيت ۾ بيان ڪيو آهي. يعني خدا تعاليٰ ڪنهن قوم جي حالت ۾ تيستائين تبديلي ناهي آڻيندو ، جيستائين هوءَ خود پنهنجي حالت ۾ تبديلي نٿي آڻي. حافظ صاحب جو چوڻ آهي ته پاڪستان جي خراب حالتن ۽ زندگي جي سمورن شعبن جي ڊانوا ڊول هئڻ جو وڏو ڪارڻ قومي تعليمي نظام سان گڏ نظام تربيت جو نه هئڻ آهي. ماده پرست مغربي قومن وٽ نظام تربيت ۾ قومي ڪاروباري اخلاق جي نالي سان جا شيءِ شامل آهي. اسان وٽ نه ته تعليمي نظام ۾ اسلامي اخلاقيات شامل آهن، نه ئي قومي ۽ ڪاروباري اخلاق، تنهنڪري اسان جي تعليمي نظام مان هر شعبه زندگيءَ كي ، جيڪي ماڻهو مهيا ٿي رهيا آهن، اهي سراسر نفس پرستي ۽ خود غرضيءَ ۾ ورتل آهن. ان صورتحال كي بدلڻ جي واحد صورت معاشري ۾ ثقافتي انقلاب جي تحريڪ آهي. ان ڪم لاءِ حافظ صاحب كي ساري مُلڪ مان اهڙا درد مند ديني فرد گهربل آهن ، جيڪي مقامي سطح تي پنهنجي واسطيدارن كي دعوت ذريعي و پيغام ڏين ته اسين اجتماعي طور ۽ ملي سطح تي اخلاقي، معاشرتي ۽ سفر( 4) مارڪسزم عقل ۽ تجربي جي روشني ۾( 5) سرمائيداري، ڪميونزم ( ۽ اسلام( 6) جديد علم جو چيلنج( 7) قوميت- هڪ تجزيو هڪ مطالعو ( 8 زندگي، سائنس ۽ آخرت ( 9)اسلام جو معاشي نظام ( 10 ) مارڪسزم ڇا آهي ( 11 ) ڪامريڊ دوستن كي سڏ ( 12 ) انسان، ڪائنات ۽ قانون فطرت( 13 ) ڊارون جو ارتقائي نظريو ( 14 ) خدا ۽ مذهب (عقل ۽ تجربي جي روشني ( ۾)( 15 ) سنڌي مسلمانن لاءِ تنظيمي پروگرام( 16 ) مذهب ۽ تخليق ڪائنات( 17 قومن جي زوال جا اسباب( 18 ) ڪائنات جي گواهي( 19 ) هارپ، زمينداري ۽ اسلام( 20 ) لله جو پيغام انسانن جي نالي ( 21 ) جدلياتي ماديت( 22 ) جديد معاشي ۽ نظرياتي مسئلا ( 23 ) خدا موجود آهي (حاليه سائنسدان جي گواهي) ( 24 ) رهبر ڪامل( 25 ) حق جي معرفت( 26 ) اسلام ۾ ي ٿا ڪريسي( 27 ) انسان جو نفسياتي جائزو( 28 ) اسلامي فڪر جي تشڪيل جديد( 29 ) شيعا ( فڪر جو ارتقائي جائزو ( 30 ) ترقي پسند و فڪر جو تجزياتي مطالعو( 31 ( اسلام جديد فڪر جي پس منظر ۾( 32 ) شيخ اياز جا آخري 10 سال ( 33 اسلام ۾ حلال ۽ حرام ( 34 ) نوجوانن جا مسئلا ۽ انهن جو حل( 35 ) پرويزي فڪر جو مطالعو ( 36 ) تلاشِ حق( 37 ) مسلمانن لاءِ نبوي تحفو ( 38 ) خواتين جو گلدستو ( 39 ) اسلام اسان كي ڇا ڏنو (ٻه حصا) ( 40 ) ٻري جن ٻاري ( 41 ) جيئن ڏٺو آهي مون ( 42 ) عرفان جي راهه ( 43 ) حجة لله البالغه ( 44 ) اسلامي تاريخ جا ناقابل فراموش واقعا ( 45 ) اسلامي منشور (قرآن ۽ حديث جي روشني ۾) ( 46 )بخاري شريف ( 5 جلدن ۾)( 47 ) تفسير عثماني ( 3 جلدن ۾)( 48 ) موطا امام مالڪ رحه ( 49 ) بهشتي زيور (مڪمل) ( 50 ) مغربي تهذيب ۽ اسلامي تهذيب ( 51 ) جديد سنڌ جا مسئلا ۽ انهن جو حل( 52 ) پرين جي پچار ( 3 حصا)( 53 ) محمد بن قاسم ۽ راجا ڏاهر( 54 ) دانشمندي جي واٽ 55 ) لامذهبي دؤر جو تاريخ ي پس منظر( 56 ) عورت جديد قديم تهذيبن ۽ ) ( اسلام جي نظر ۾ ( 57 ) امام غزالي جي ڪتاب احياء العلوم جو خلاصو ( 58 ( جو خلاصو( 59 Islam at the cross road علامه محمد اسد جي ڪتاب بائيبل، قرآن ۽ سائنس( 60 ) عالمي سامراج ۽ اسلامي دنيا( 61 ) تنقيدون، ۽ تجويزون . انهن مان ڪيترن ڪتابن جا ٻه ٻه ٽي ٽي ايڊيشن ڇپيا آهن. سڀ كان اهم ڳالهه ته اهي سمورا ڪتاب اعزازي طور ورهايا ويا. اجتماعي نظام جي ، ماده پرستي جي بنيادن تي جوڙجڪ ڪرڻ ۽ مغرب وارن جي وڏي اڪثريت جي سوچ كي خالص ماده پرستانه سوچ ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ ڪردار ادا ڪيو آهي. مسلمان ڏاهن ۽ عالمن ،قرآن ۽ سنت تي غور و فڪر ڪرڻ، عبادت ۽ ذڪر جي مجاهدن ۽ پنهنجي من جي اندر ۾ لهي ، انساني نفسيات جي سڀ كان وڌيڪ جنهن طاقتور نصب العين ي ڪارڻ جي نشاندهي ڪئي آهي، سو لله سان محبت جو نصب العين آهي. ان نصب العين ۾ اها طاقت موجود آهي ، جو اها انساني زندگي جي سمورن پاسن كي بدلائي ، انهن كي نصب العين جي تابع ڪري ٿو. لله سان محبت جو جذبو (ڪم تي اڀارڻ وارو جذبو) انساني فطرت جو سڀ كان طاقتور هئڻ جي باوجود ، ان كي تعليم ۽ تربيت جو غلط نظام ۽ نفس پرستي وارو ماحول دٻائي ڇڏي ٿو. ثقافتي تبديلي واري تحريڪ جي ذريعي ملت جي مؤثر طبقن جي ان جذبي كي بيدار ڪري، ان كي ارتقائي صورت ڏيڻ، اها اسان جي سڀ كان اهم ضرورت آهي. بلڪه اسان جي اجتماعي زندگي لاءِ موت ۽ زندگي جي حيثيت وارو آهي. ان مسئلي جي سارن پهلوئن تي محترم حافظ محمد موسيٰ ڀٽو صاحب جي ڪتابن ۾ روح پرور ۽ وجد آور مواد موجود آهي. ان موضوع تي لكيل سندس ڪن ڪتابن جا نالا هي آهن: ۱) ملت اسلاميہ اور اس کی تعمير کے صحيح خطوط ) ۲) نفسی قوتيں- ايک مطالعہ ايک جائزه ) ۳) پاکستانی معاشره لائحہ عمل کی تلاش ميں ) ۴) اسلام کی نشاة ثانيہ کيسے ہو ) ۵) قومی تشکيل نو ) ۶) اسلامی فکر کی تشکيل اور معاشره کی تعمير ) ۷) داعی و دعوت کا کام ) حافظ محمد موسيٰ ڀٽو جي فڪر جو مرڪزي نڪتو (جيڪو اڄوڪن 46معاشي طور جنهن بحران ۾ ورتل آهيون. تنهن جا ذميدار خارجي قوتن كان وڌيڪ اسين پاڻ آهيون. اسان كي پنهنجي رويي، سيرت ۽ ڪردار ۽ پنهنجي اندر كي بدلڻو پوندو. ورنه هن مختصر دنيا ۾ قومن جي سطح تي اسان ۽ اسان جي نسلن كي جنهن رسوائي ۽ ذلت سان منهن ڏيڻو پوندو، سو ته ظاهر ۽ ٻاهر آهي، ليڪن دائمي زندگي ۾ به اسان جي لاءِ نجات جون راهون بند ٿي وينديون. معاشري ۾ ثقافتي تبديلي لاءِ تحريڪ برپا ڪرڻ مان سندن مراد هي آهي ته انساني فطرت ۾ موجود سڀ كان طاقتور جذبي كي بيدار ڪري ، ان كي پرورش ڏيڻ جو انتظام ڪيو وڃي. اهو جذبو ڇاهي؟ مسلم امت جا س مورا ڏاها ۽ رباني عالم ان ڳالهه تي متفق آهن ، ته اهو طاقتور جذبو (جيڪو سمورين انساني سرگرمين جو ڪارڻ آهي) ، اهو محبوب حقيقي (يعني لله سان والهانه محبت جو جذبو) آهي. جديد دؤر جي ڪن ممتاز ماده پرست فلاسافرن جي ساري تحقيق جو حاصل هي آهي ته انساني فطرت ۾ موجود سڀ كان طاقتور ڪارڻ جنسيات جو عمل آهي. فرائيڊ جي ساري تحقيق ۽ كوجنا جو حاصل اهو آهي. اولهه جي دنيا اڃا تائين فرائيڊ جي ان تحقيق كي حاصل زندگي ٿي سمجهي. جڏهن ته ايڊلر جي ساري زندگي جي جُستجو جو مقصد هي نظريو آهي ته انسان كي هڪ ٻئي تي برتري ۽ فوقيت حاصل ڪرڻ آهي، هو ان لاءِ جيئي ٿو. اهوئي اهو جذبو ۽ ڪارڻ آهي ، جيڪو سندس زندگي جي رخ، راهه ۽ مقصد كي طئه ڪري ٿو. ميڪڊوگل جو چوڻ آهي ته انسان جي فطرت ۾ سڀ كان طاقتور نصب العيني جذبو، حيواني جبلتن جي پورائي جو جذبو آهي. يعني انسان اصل ۾ حيوانيت سان عبارت آهي ۽ هن جي اندر حيوانيت كان مٿانهان احساس ۽ جذبا آهن ئي ڪونه. ڪارل مارڪس جو چوڻ آهي ته انسان جي سرگرمين جو مرڪز ۽ مقصد مانيءَ جي حاصلات لاءِ جدوجهد ڪرڻ آهي. مانيءَ ٽڪر كان سوا ڪوئي پاڪيزه جذبو منجهس موجود ئي ڪونهي. اولهه جي مادي فلاسافرن ۽ نفسياتي ماهرن جي انهن نظرين، اولهه واري جي معاشرتي زندگي مان مذهب كي بي دخل ڪرڻ ۽ انهن جي (هي اهي ماڻهو آهن ، جن جي دلين كي لله تقويٰ لاءِ آزمايو ( آهي).(الحجرات- آيت 3 دل تقويٰ جي جاءِ آهي ، هو قرآن تقويٰ واري دل كي ئي هدايت ۽ فيض ڏيڻ جو ذريعو قرار ڏي ٿو. ”ذالڪ الكتاب لاريب فيه هديً للمتقين“ (هي ڪتاب آهي، جنهن ۾ ڪوئي شڪ ناهي، هي متقين لاءِ ئي هدايت آهي). ”ان في ذالک لذكريٰ لمن كان له قلب“ (ان قرآن ۾ نصيحت ان شخص لاءِ آهي، جنهن جو قلب (زنده) آهي. اسلام (دل جي) تقويٰ كي ئي حقيقي علم جو ذريعو به قرار ڏي ٿو. واتقولله ويعلمكم لله“ (۽ تقويٰ اختيار ڪريو ته لله توهان كي علم عطا ڪندو) يعني اهڙو علم جو مؤمن جي حڪمت ۽ فراست آهي. جنهن علم سان عمل صالحه جي قوت حاصل ٿيندي آهي ۽ هر برائي كان بچاءَ جي طاقت به. اسلام جي نظر ۾ دل مرده ٿيڻ سان ئي فهم ۽ فراست ختم ٿي وڃي ٿي. ( انا جعلنا عليٰ قلوبهم اكنة ان يفقوه“ (الكهف آيت 57 (بيشڪ اسان هنن جي دلين تي پردا وجهي ڇڏيا آهن ته سمجهي نه سگهن). مطلب ته اسلام جي ساري عمارت ئي دل جي بنيادن تي قائم آهن. دل جي بيداري كان بغير اسلام جي فهم جا دروازا كلي سگهن. دل جي بيداري بنا مؤمنانه فراست حاصل ٿي سگهي ۽ تقويٰ جي طاقت راسخ ٿي سگهي. ممڪن ئي ڪانهي. قرآن ان ڳالهه جي به نشاندهي ڪري ڇڏي آهي ته دل جو هنڌ دماغ ناهي، بلڪه سينو آهي. ”فانها لاتعمي الابصار ولاكن تعمي القلوب التي في الصدور“ (پوءِ اكيون انڌيون ناهن ٿينديون ، بلڪه دليون انڌيون ٿينديون آهن، جيڪي سيني ۾ آهن). مفڪرن پاران نظر انداز ٿيو آهي) دل جي صلاحيتن جي بيداريءَ سان ، عقل كي ان نور سان فيضياب ڪرڻو آهي، جنهن سان اهو مادي عقل كان اڳتي وڌي ”عقلِ سليم“ بڻجي سگهي ۽ زندگي جي مسئلن جي رازن كي پروڙي سگهي. مغرب وارن وٽ انساني شخصيت ۾ عقل ئي اها فيصلو ڪندڙ شيءِ آهي، جنهن سان انسان ڪائنات، ڪائنات جي تخليق ۽ انساني حقيقت جي رازن كان آشانا ٿي سگهي ٿو ۽ پنهنجي لاءِ زندگي جو لائحه عمل طئه ڪري سگهي ٿو. جڏهن ته اسلام جي نظر ۾ انساني شخصيت ۾ دل جي صورت ۾ جيڪو جوهر موجود آهي ، اهو اهڙو آهي ، جنهن كان وڌ انسان جي اندر ڪوئي جوهر ڪونهي. هي جوهر ايترو لازوال ۽ قيمتي آهي، جو انوار الاهي كي سمائڻ جي سگهه انهيءَ دل ۾ ئي موجود آهي. عقل مادي هئڻ جي ڪري ان جوهري صلاحيت كان محروم آهي. حديث مطابق لله تعاليٰ ڪائنات جي ڪنهن شيءِ ۾ نٿو سمائجي سگهي، سواءِ مؤمن جي دل جي. اڄ جي انسان جو سڀ كان وڏو الميو اهو آهي، هو دل جي صلاحيتن كان بيگانو آهي. جڏهن ته حقيقت هي آهي ته اسلام جي سموري بنياد ئي دل جي صلاحيتن ۽ ان جي قوتن جي بيداري تي آهي. اسلامي عقائد ۽ ايمانيات جو مرڪز به دل ئي آهي. ”قالت الاعراب آمنا قل لن تؤمنوا ولاكن قولوا اسلمنا ولما يدخل الايمان في قلوبكم“ (هي ڳوٺاڻا چون ٿا، اسان ايمان آندو سي، هنن كي چؤ ته توهان اڃا ايمان ناهي آندو. بلڪه اوهان ائين چئو ته اسان اسلام قبول ڪيو آهي، ايمان ته اڃا توهان جي دل ۾ داخل ئي نه ٿيو آهي). اسلام جي نظر ۾ تقويٰ جو محور به دل آهي. ( ”ومن يعظم شعائرلله فانها من تقوي القلوب“ (سورة الحج آيت 32 (۽ جيڪو شعائرلله جي تعظيم ڪندو ته بيشڪ (هي لله جي نشانين جي تعظيم) دلين جي تقويٰ منجهان آهي). اولائڪ الذين امتحن لله قلوبهم للتقويٰ . وڏا ڪارناما سر انجام ڏي ٿو. اسلام،قرآن، ۽ سنت تي غور و فڪر ۽ اجتهاد سان هر دؤر جي حالات ۽ مسائل ۾ نئين رهنمائي جي ضرورت تي زور ڏنو آهي. نين حالتن ۾ نئين رهنمائي ان وقت ئي ٿي سگهي ٿي ، جڏهن عقل ذريعي ڀرپور غور ۽ فڪر ٿيندو. اسلام جهڙي دائمي دين جي عقل كي ايتري اهميت ڏ ئ يي اجتهاد كي دين جي چئن بنيادي ماخذن (قرآن، سنت، اجماع ۽ قياس يعني اجتهاد) ۾ شمار ڪرڻ ، اهو نڪتو خود عقل جي مسلمه اهميت لاءِ ڪافي آهي. قرآن سوره ملڪ ۾ جهنمين كان چوايو آهي ته اگر اسين عقل كان ڪم وٺون ها، ته اڄ جهنم ۾ نه هجون ها. ان مان اسلام ۾ عقل جي اهميت واضح ٿئي ٿي. حافظ موسيٰ ڀٽو صاحب كي لله تعاليٰ جديد اسلوب ۾ خدمت دين ۽ دعوت دين جي جيڪا سعادت عطا ڪئي آهي ،ان كي هو فقط لله جو فضل ۽ پنهنجي مربي حضرت ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان رحه جو فيض سمجهي ٿو ، سندس اهو احساس آهي ته بزرگان دين جي صحبت كان سواء علم سان پنهنجي شهرت ۽ انانيت جو جهنڊو ته بلند ٿي سگهي ٿو ۽ قيل قال جو غازي به بڻجي سگهجي ٿو ۽ ان علم سان اصلاح جي شدت وارو فائدو به حاصل ٿي سگهي ٿو. ليڪن هي علم خود عالمن ۽ دانشورن كي حقيقي فيض ۽ برڪات ڏيئي سگهي ۽ انهن جي دلين جي گهرائين ۾ موجود انانيت ۽ حرص و هوس جي بتن كي ڪڍي سگهي، مشڪل آهي. حافظ صاحب جن جي تحرير جي هڪ خاصيت آهي ته سندن تحرير ۾ محبت ئي محبت آهي. هو سڀني كي حقيقي محبوب سان محبت ڏانهن وٺي اچڻ چاهي ٿو. سندس چوڻ هي آ هي، ته امت ۾ فرقا ۽ گروهه بندي ، جماعتي عصبيت ۽ هڪٻئي جي رد ۾ توانائين جو استعمال ، دنيا ۽ مادي شين سان محبت، فڪري انتشار ۽ اجتماعي زندگي جي س مورين خرابين ۽ بگاڙ جو بنيادي سبب، لله سان محبت جي كوٽ آهي. جڏهن محبت ايندي آ ته ماڻهو دنيا كان بي نياز ٿي ويندو آ هي، صبر به ٿيندو آ، توڪل به ٿيندي آ، قناعت به جو چوڻ آهي ته ”هر نئين (kant) جديد دؤر جي مشهور فلاسافر ڪانٽ تحقيق جو انڪشاف سڀ كان پهريائين وجدان تي ٿيندو آهي. وجدان ان انڪشاف كي عقل ڏانهن موڪلي ٿو، عقل ان تي تلاش ۽ تحقيق جو عمل شروع ڪندو آهي.“ دل جي انهن صلاحيتن ذريعي حڪمت ۽ فراست مؤمنه جو ح اصلات ”عقل محض كي عقل سليم“ بنائڻ ، حقيقي محبت ۽ عشق جي رازن كان آشنا ٿيڻ، دل جي رهنمائي ذريعي عقل جي سفر ڪرڻ سان تسخير ڪائنات كي انسانيت لاءِ بابرڪت بنائڻ ، انسان كي انسانيت سان محبت جي راهه وٺائڻ عقل جي بي لغاميءَ تي دل جي ذريعي ڪنٽرول ڪرڻ، دل جي ذريعي نفسي قوتن كي فتح ڪرڻ“ دل جي ذريعي انوار الاهي سان م حظوظ ٿي، دنيا ۾ ئي قرآني اصطلاح مطابق حيات طيبه (پاڪيزه زندگي، لذيذ ترين زندگي، جنت جو عڪس زندگي) وارو ٿيڻ، دل جي ذريعي قرآن ۾ موجود نور تائين پهچڻ، هيءَ اها دعوت فڪر آهي ، جنهن جو تفصيل حافط محمد موسيٰ ڀٽو جي ڪتابن ۾ تفصيل سان موجود آهي. حڪماءِ اسلام ۽ اولياءِ ڪرام جي سموري اسلامي فڪر جو مرڪزي نڪتو اهوئي آهي. سندن ڪتاب ان فڪر سان ڀريل آهن. حافظ صاحب انهن جي فڪر كي جديد علمي اسلوب ۾ پيش ڪرڻ جو ڪم سر انجام ڏنو آهي. حافظ محمد موسيٰ ڀٽو جو چوڻ آهي ته هو جڏهن لله جي محبت ۽ دل جي صلاحيتن جي بيداري جي ڳالهه ڪري ٿو ته ان مان عقل جي اهميت ۽ عقل جي ذريعي غور و فڪر ڪرڻ ۽ اجتهاد كان ڪم وٺڻ كان انڪار مقصد ناهي، پر جيئن ته محبت عقل سان نه ، بلڪه دل سان ڪئي ويندي آهي ۽ جيئن ته موجوده دؤر ۾ جديديت كان متاثر ٿيندڙ علمي حلقن ۾ دل جي صلاحيتن جون انڪار آهي، تنهنڪري انساني شخصيت تي دل جي مسلمه ۽ مرڪزي حيثيت كي گهربل مقام ڏيڻ ضروري آهي. سندس نظر ۾ جتي دل خدا جي تمام وڏي نعمت آهي، اتي عقل به خداوندي نعمت آهي. عقل كي جڏهن وحي ۽ دل رهنمائي ملي ٿي ته اهو دنيا ۾ فرض ڪريو، ڪنهن كي زور جي اڃُ ۽ پاڻي نه ملندو هجي. ڪروڙين روپين جي عيوض هڪ گلاس ملندو هجي ته ماڻهو غنيمت سمجهي ڪل پئسا خرچ ڪري ڇڏيندو. پر هڪ گلاس خريد ڪندو. اهڙي طرح ٻين نعمتن كي سمجهڻ گهرجي. اسان جنهن نعمت كي سستو ٿا سمجهون، اها شيءِ جڏهن نٿي ملي،تڏهن ان جي قيمت جي خبر پوي ٿي. اهو لله سائين جو احسان آهي ته هن جي نعمتن كي هرڪوئي مفت ۾ استعمال پيو ڪيو. انهيءَ عام نعمت ( جو قدر ڪرڻ گهرجي. (صفحو 108 خطرن جي خبر ڪيئن پوي: فرمايائون، نفساني ۽ شيطاني خطرو هي آهي ته اگر ڪو برو خيال آيو ۽ ان كي ڇڏيو ويو. وري ٻيهر خيال آيو،تنهنجي كي به ٽاريو ويو، وري ٽيون خيال اچي ويو ته اهو شيطاني خطرو آهي. ڇاڪاڻ جو شيطان كي ته اغوا سان مطلب آهي. ڀلي ڪهڙو به بروخيال پيدا ٿئي، هن كي هڪڙي ئي گناهه ڪرڻ جي ضد ناهي. ها ڪڏهن خير ۾ به شيطاني خطرو هوندو آهي. ان كي سڃاڻڻ جو طريقو هي آهي ته ماڻهو غور ڪري ته هڪ خير كي ڇڏي، ٻئي خير جو جيڪو خيال آيو آهي، تن مان اعليٰ نيڪي ڪهڙي آهي ۽ ننڍي ڪهڙي آهي. اگر ٻيو خير ادنيٰ آهي ته اهو شيطاني خطرو آهي، ڇاڪاڻ جو هو اعليٰ كان ادنيٰ ڏانهن وٺي ٿو وڃي ۽ جيڪڏهن بُري شيءِ جو خيال آيو ۽ بار بار اهو ٿو اچي، ته اهو نفساني خطرو آهي، ڇاڪاڻ جو نفس كي ان ۾ خوشي محسوس ٿيندي آهي. ان ڪري هو هڪ ئي گناهه لاءِ زور ڀريندو ۽ جيڪڏهن خير جي غلبي جو خيال آيو ، ته اهو خطرو ملڪي آهي ۽ اگر ان خير لاءِ اهڙو غلبو ٿي وڃي، جو ماڻهو ان جي ڪرڻ تي بي چين ٿي وڃي، ته اهو الهامي آهي. يعني حق جو الهام آهي. اهو آهي طريقو معرفت جي خطرن جي فهم جو. لباس، صوفين جي نظر ۾: فرمايائون، صوفي جيڪو عمدي لباس پهرڻ كان منع ڪندا آهن ته ان جو مطلب تمام عمدو ۽ سٺو لباس به ناهي هوندو. ڇوته پائڻ جا ڪيترا مقصد هوندا آهن. ڪڏهن ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ لباس پاتو ويندو آهي. ڪڏهن ان سان گڏ آسائش به مقصد هوندي آهي. ڪڏهن ته انهن ٽنهي سان گڏوگڏ نمائش به منظور هوندي آهي. وري نمائش ڪڏهن عزت حاصل ڪرڻ لاءِ هوندي ڪندو آهي، زهد ۽ عاجزي به پاڻهي پيدا ٿيندي آهي، ۽ ٻين جي عزت ڪرڻ آسان لڳندي آهي. ديني غيرت اسلام لاءِ جذبو ۽ تحرڪ جهڙا وصف به پيدا ٿيندا آهن. حافظ صاحب وٽ گذريل ٽن چئن سالن كان اجتماعي ذڪر ۽ فڪر جي مجلسن جو به اهتمام ٿيندو آهي. ذڪر جي مجلسن جي باري ۾ حديث شريف ۾ آهي ته، جنت جي باغن وٽان گذرندا ڪريو ته جنت جا ميوا كائيندا ڪريو. صحابه ڪرام عرض ڪيو اي لله جا رسول ! ج صلى اله عليه وسلمنت جا ميوا ڇا آهن؟ پاڻ فرمايائون، ذڪر جون محفلون. بيداري کان ورتل
جواب: جناب حافظ موسئ ڀٽو، ايڊيٽر ماهوار بيداري سنڌي ،اردو ماشاءَ الله، سائين بهترين ونڊ تي اوهان کيرون لهو۔
جواب: جناب حافظ موسئ ڀٽو، ايڊيٽر ماهوار بيداري سنڌي ،اردو جزاڪ الله خيئرن ادا اهڙيون ڪوششون جاري رکجو سدائين گڏ
