سنڌي ۾ گهڻا ترجمه ڏيندڙ شخصيت بشڪريه عوامي آوازسنڌي ادب ۾ نثر جي شروعات ترجمن سان ٿي ۽ اڳتي هلي طبعزاد نثر به تخليق ٿيڻ لڳو، انهي ۾ سڀ کان نمايان ڪردار ادا ڪرڻ واري شخصيت مرزا قليچ بيگ جي هئي، جنهن تقريبن ٽي سئو ڪتاب لکيا، جن ۾ 42 ڪتاب هن انگريزي مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا، جن ۾ تاريخ، مذهب، ناول ۽ ڪهاڻين وغيره جي موضوعن تي ڪتاب شامل هئا. 42 ڪتاب هن سنڌي نثر ۾ مذهب، فلسفي ۽ اخلاق تي لکيا. هن تقريبن ڏهه ناٽڪ لکيا، ٻارنهن ناول لکيا، ان کان علاوه علمي تعليمي ڪتاب ۽ شاهه لطيف جي سوانح لکيائين. هر ادب ۾ ليکڪ جي ذاتي طبيعت جا لاڙا سندس مزاج ۽ نظرين جو عڪس ضرور موجود هوندو آهي، مرزا صاحب جي نثر ۾ فڪري لاڙن کي جانچڻ لاءِ سندس شخصيت کي ڏسنداسين. ڪتاب ”ديوان قليچ“ ۾ اجمل بيگ مرزا ڪتاب جو مقدمو لکندي چوي ٿو: مرزا صاحب جي زندگي جي طرز ۽ بود و باش انتهائي سادي ۽ بي تڪلف هئي، طبيعت ۾ انڪساري سان گڏ خلوص ۽ صداقت، نيڪي سان گڏ شرافت ۽ ظرافت موجود هئي، پاڻ پراڻي تهذيب ۽ اخلاق جو صحيح نمونو هو، عاجزي ۽ انڪساري به منجهس بدرجه اتم موجود هئي، پاڻ هڪ حقيقت شناس انسان هو، غرور ۽ تڪبر کان پري ڀڄندڙ هو، طبيعت ۾ صبر قناعت بي طمعي ۽ توڪل جون خاصيتون، قدرت جي طرف کان وديعت ٿيل هئس. مرزا صاحب بنيادي طرح پنهنجي ذات ۽ رويي ۾ صوفي هو، هو پنهنجي سوانح حيات ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو ته: ”تصوف وارو مذهب صلح ڪل جو سڀ کان بهتر آهي جو نج اسلام آهي ۽ جنهن ۾ سڀ اصلوڪا مذهب اچي وڃن ٿا، جنهن موجب سڀ انسان فرق کان سواءِ هم مذهب ۽ ڀائر ٿي سگهن ٿا.“ اهڙن خيالن جو اظهار سندس ڪيل شاعري ۾ واضع طور موجود آهي، مرزا صاحب جا لکيل طبع زاد ناول هڪ ”دلارام“ ٻيو زينت هئا، اهي ناول جيڪي سماجي وهنوار تي ٻڌل هئا، جن ۾ نيڪي بدي جا اطوار ۽ اخلاقي نڪتا شامل هئا. مرزا صاحب جو دلا رام ناول لاءِ چوڻ هو ته هن ناول ۾ اڳوڻي زماني جي قصن وانگر جن ڀوت يا پري ديو يا جادو جو نالو به ڪونهي، هن ۾ اهڙا واقعا ڏنل آهن جي ٿيڻ جهڙا آهن ۽ جي سڀ ڪنهن انسان جي سر تي اچي سگهن ٿا. هنن ناولن ۾ بنيادي طرح سيرت ۽ تقدير جو فلسفو موجود آهي، اهڙي ئي قسم جو فلسفو شيڪسپيئر جي رومانوي ناٽڪ ۾ موجود آهي، جنهن کي مرزا صاحب حسنا دلدار جي نالي سان ترجمو ڪيو، هن ناول ۾ سيرت نگاري جو فڪر هن طرح سمايل آهي ته سچي عاشق جي دل ۾ جي لالچ نه آهي ته هو سوني ۽ يوپي صندوق ڇڏي شيهي جي صندوق پسند ڪري ٿو، جنهن جي ئي اجوري ۾ کيس دل گهري محبوبا ٿي ملي. مرزا صاحب ترجمي وقت هميشه ناولن ۾ سنڌي ماحول ۽ سنڌ جي فڪر جون ڳالهيون شامل ڪندو هو جهڙوڪ هن ناول مان مرزا صاحب يهودي ۽ عيسائي نفاق وارو اصلوڪو مطلب ڪڍي، هندو مسلم ميلاپ جو ترقي پسند مطلب وڌو آهي، اهڙي طرح شيڪسپيئر جا ناول شاهه ايليا ۽ فيروز دل افروز 1905ع ۾ ترجمو ڪيا جن ۾ پڻ تقدير، سيرت نگاري جو فلسفو موجود آهي، جهڙوڪ شاهه ايليا ۾ هڪ ڪردار بادشاهه روبيل کان چوي ٿو: تو کي صبر ڪري سڀ سور سهڻ گهرجن اسين هن جهان ۾ روئيندي پيدا ٿيا آهيون سا تو کي خبر آهي، اڃا پهرين هن دنيا جي هوا لڳي ٿي ته اسين روئون ۽ رڙون ٿا.“ مجموعي طور مرزا قليچ بيگ جي نثر ۾ اصلاح پسندي سيرت نگاري، اخلاق ۽ تقدير جو فڪر موجود آهي، ساڳئي وقت مرزا صاحب جي شخصيت همه گير آهي، پاڻ جديد ۽ قديم جي سرحد تي بيهي ادب جي ٻنهي رجحانن جو ميلاپ اسان اڳيان آندائين، جيتوڻيڪ مرزا صاحب انگريزي ادب سنڌ ۾ متعارف ڪرايو جيڪو جديد سماجي مسئلن ۽ اصلاح پسندي تي مبني هو پر تنهن هوندي به سندس طبع زاد لکڻين ۾۽ مجموعي رويي مان اسان کي صوفيت جا لاڙا ملن ٿا.
جواب: سنڌي ۾ گهڻا ترجمه ڏيندڙ شخصيت مرزا صاحب سنڌ جي تمام سٺن ۽ سلڇڻن انسانن جي فهرست ۾ مٿاهين درجي جو انسان ٿي گذريو آهي، جنهن سنڌي ٻوليءَ ۾ دنيا جي ادبي ڪاوشن کي ترجمو ڪري سنڌين کي ترقي پسند لاڙا ڏنا ۽ سنڌي ٻوليءَ جي لائبريريءَ ۾ اضافو ڪيو ۔۔۔ هي اهو وقت هو جڏهن سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪتابن جي اڻاٽ هئي، جنهنجو پورائو ڪري مرزا قليچ بيگ قومي فرض نڀايو ۽ ٻوليءَ ۾ ناياب ڪتابن جو اضافو ڪري ويو ۔۔۔ رب العالمين مرحوم مرزا قليچ بيگ کي جنت الفردوس ۾ جڳهه عطا فرمائي ۔۔۔ آمين ٿورا ناهن ٿورا ۔۔۔۔ سنڌ سلامت ساٿ سلامت
