زاهد سومرو
سينيئر رڪن
استاد بخاري جي شاعري جو مختصر جائزو
مظلوم قومن جي ماڻهن جو هڪ الميو اهو به آهي ته اهي هر ننڍي وڏي ڳالهه تي جلدي مايوس ٿي ويندا آهن. اها مايوسي ۽ ماٺ واري ڪيفييت ڏاڍي خطرناڪ هوندي آهي. انهيءَ حالت مان قوم کي جيڪڏهن جلد نه ڪڍيو ويندو آهي ته اها ڪيترائي سال پوئتي رهجي ويندي آهي. انهيءَ حالت مان ڪڍڻ لاءِ شاعر ۽ اديب جيڪو ڪجهه تخليق ڪندا آهن انهيءَ کي ”اتساهيندڙ ادب“ چيو ويندو آهي.
استاد بخاري جي شاعري جو وڏو حصو اتساهه پيدا ڪندڙ شاعري تي مشتمل آهي. انتهائي حساس ۽ ذهين شاعر هجڻ جي ڪري سندس هٿ هميشه سنڌي قوم جي نبض تي رهيو آهي. هن جڏهن به ڏٺو آهي ته ماڻهو مايوسي جي غار ۾ گهلبا ٿا وڃن ته هن پنهنجي شاعري کي استعمال ڪري ماڻهن ۾ نوان جذبا پيدا ڪيا آهن ۽ انهن کي پنهنجن حقن وٺڻ لاءِ هر دم همٿايو آهي. چوي ٿو:
سون، بازار مان ڳنهي وٺبو آ،
فيض مرشد کان پني وٺبو آ،
جو به سمجهو ته اوهان جو حق آ،
حق مڙسي سان ڇني وٺبو آ،
فيض مرشد کان پني وٺبو آ،
جو به سمجهو ته اوهان جو حق آ،
حق مڙسي سان ڇني وٺبو آ،
ڪوڪا پائي پيرن منجهه، تير سجائي سينن منجهه،
ڏنڀ سهائي رڳ رڳ تي، وڌ اڳتي او وڌ اڳتي.
ڏنڀ سهائي رڳ رڳ تي، وڌ اڳتي او وڌ اڳتي.
جاڳو جاڳو ٻانگ اسان جي، در در ٺڪ ٺڪ ڏانگ اسان جي،
ڳائي ڳائي نيٺ بخاري، ڳوٺ اٿاري وجهنداسين.
ڳائي ڳائي نيٺ بخاري، ڳوٺ اٿاري وجهنداسين.
استاد بخاري هڪ باشعور آهي. هونه صرف اسان جي قومي مسئلي کي کولي سمجهائي ٿو پر ان مسئلي جو حل به ٻڌائي ٿو ۽ ان لاءِ همت به پيدا ڪري ٿو. چوي ٿو:
هٿين خالي اسين ظالم سان لڙنداسين، لڙڻ ڏسجو،
اميد آهي، يقين آهي ته کٽينداسين، کٽڻ ڏسجو.
جبل ايندا اڳيان، جبل جا سينا ڏاري وجهنداسين،
بحرحال اسين منزل ڏي وڌنداسين، وڌڻ ڏسجو.
اميد آهي، يقين آهي ته کٽينداسين، کٽڻ ڏسجو.
جبل ايندا اڳيان، جبل جا سينا ڏاري وجهنداسين،
بحرحال اسين منزل ڏي وڌنداسين، وڌڻ ڏسجو.
استاد اهو به ٻڌائي ٿو ته اسان ڪڏهن وڌنداسين، ان لاءِ هو ڪو وقت نٿو ٻڌائي پر اهڃاڻ ٿو ڏي. چوي ٿو.
”اٿن اولڙ، گجن گوڙون، وهن واهڙ،
تڏهن سمجهو ته ڪجهه ترپيا اسين آهيون.“
تڏهن سمجهو ته ڪجهه ترپيا اسين آهيون.“
استاد جي سموري شاعري ۾ مهراڻ واري موج آهي، فڪر جي گوناگوني سان گڏ ان ۾ بي انتها رواني به آهي، مثلا:
ڪجهه جاچ ڪبي، ڪجهه سوچ ڪبي، ڪجهه ماٺ ڪبي، ڪجهه شور ڪبو
ڪجهه هوش ڪبو، ڪجهه جوش ڪبو، ڪجهه غور ڪبو، ڪجهه زور ڪبو
هر حالت ۾، هر صورت ۾، هن حالت کي، هينئن ڪرڻو آ،
جي هينئن نه ٿيو، پوءِ هونئن ڪبو، جي هونئن نه ٿيو ڪجهه اور ڪبو.
ڪجهه هوش ڪبو، ڪجهه جوش ڪبو، ڪجهه غور ڪبو، ڪجهه زور ڪبو
هر حالت ۾، هر صورت ۾، هن حالت کي، هينئن ڪرڻو آ،
جي هينئن نه ٿيو، پوءِ هونئن ڪبو، جي هونئن نه ٿيو ڪجهه اور ڪبو.
استاد پنهنجي شاعري ۾ ڪيڏارو به زبردست نموني سان چيو آهي هن سنڌي قوم جو رت ڪيترائي دفعا وهندي ڏٺو آهي. هن سنڌين کي ڌڪ پچائي، وڙهندي به ڏٺو آهي، سنڌين جي بهادري بابت چوي ٿو:
سنڌي شير ببر، گجن گولين وچ ۾
ڇڄن ڪين ڇپر، وسن مينهن رُهيون ڪري.
ڇڄن ڪين ڇپر، وسن مينهن رُهيون ڪري.
پوءِ پيا ڪڍجو پار، پهريان ڳڻ ڳڻي وٺو،
بهادريون بيبا ڪيون، ڪري ڪير شمار،
حيلا هوش هزار، ڪَٺا هڪڙي ڪونڌ ۾.
بهادريون بيبا ڪيون، ڪري ڪير شمار،
حيلا هوش هزار، ڪَٺا هڪڙي ڪونڌ ۾.
استاد ماٺ جو دشمن آهي. هو چوي ٿو ته هر وقت ڪجهه نه ڪجهه ڪندا رهو. ڇو ته ماٺ ڄڻ موت جي ڀيڻ آهي. حق وٺڻ لاءِ جيڪڏهن وڙهڻ جي سگهه نه آهي ته واڪا ڪرڻ ته نه ڇڏيو! چوي ٿو؛
ساڙيو ماٺ سڙيون، کوڙ مري ويون ماٺ ۾!
لايو ڌم ڌڙيون، هوڪا، واڪا حق لئي.
لايو ڌم ڌڙيون، هوڪا، واڪا حق لئي.
استاد جي سڄي شاعري جو محور سنڌ ۽ سنڌي عوام آهي. ماروئڙن جا ڏک ۽ سور هن کي پنهنجا ڏک سور ٿا لڳن. جيڪڏهن ماروئڙا بک ۾ آهن ته استاد ڪيئن ٿو پيٽ ڀري کائي سگهي؟ جيڪڏهن سانگيئڙا بي گهر آهن ته استاد ڪيئن ٿو محلن ۾ رهي سگهي؟ چوي ٿو؛
مان ڪيئن سيج سمهان
منهنجا ماروئڙا- منهنجا سانگيئڙا- پڌري پٽ سمهن.
تنهنجي ميزن تي، سهسين کاڄ اچن،
کائن ڪانگ ڪتا، جوٺا جام بچن.
مان ڪيئن لوڻ چکان،
منهنجا ماروئڙا-منهنجا سانگيئڙا روزا روز رکن.
تو وٽ خوب خوشيون، عيدون، عيش، وهان،
ريشم، ويس وڳا، ڏينهون ڏينهن نوان،
مان ڪيئن سينڌ ڍڪيان،
منهنجا ماروئڙا-منهنجا سانگيئڙا- ننگي پيٽ گهمن
منهنجا ماروئڙا- منهنجا سانگيئڙا- پڌري پٽ سمهن.
تنهنجي ميزن تي، سهسين کاڄ اچن،
کائن ڪانگ ڪتا، جوٺا جام بچن.
مان ڪيئن لوڻ چکان،
منهنجا ماروئڙا-منهنجا سانگيئڙا روزا روز رکن.
تو وٽ خوب خوشيون، عيدون، عيش، وهان،
ريشم، ويس وڳا، ڏينهون ڏينهن نوان،
مان ڪيئن سينڌ ڍڪيان،
منهنجا ماروئڙا-منهنجا سانگيئڙا- ننگي پيٽ گهمن
استاد پنهنجي هر خوشي ۽ هر غم کي سنڌي عوام سان واڳي ڇڏيو آهي. سنڌين تي ٿيندڙ هر ظلم پان تي ستم ٿو ڀانئي ۽ ان ستم کي خوبصورت انداز سان ٻين تي آشڪار به ڪريٿو ۽ ڌرتي جي خدمت لاءِ هر وقت تيار به رهي ٿو. پاڻ چوي ٿو:
آڙاه ۾ آلاڻ، اها اڻ ٿيڻي،
۽ سون ۾ ڪاراڻ اها اڻ ٿيڻي،
جنهن وقت سڏي سنڌ، بخاري ڀڻڪي،
ڇا لاءِ ۽ ڇاڪاڻ، اها اڻ ٿيڻي.
۽ سون ۾ ڪاراڻ اها اڻ ٿيڻي،
جنهن وقت سڏي سنڌ، بخاري ڀڻڪي،
ڇا لاءِ ۽ ڇاڪاڻ، اها اڻ ٿيڻي.
استاد بخاري سنڌ سان محبت کي عبادت جو درجو ڏيندي چوي ٿو:
”پڇن ٿا سنڌ ۽ سنڌين جي، ڇو تسبيح پيو سورين!
چيم هاڻي پڇاڙي آ، عبادت جي ضرورت آ.
” بخاري“ سنڌ، سنڌي ۽ سدا سنڌوندي دائم!
نه ڪوثر جي، نه حُورن جي ، نه جنت جي ضرورت آ.
چيم هاڻي پڇاڙي آ، عبادت جي ضرورت آ.
” بخاري“ سنڌ، سنڌي ۽ سدا سنڌوندي دائم!
نه ڪوثر جي، نه حُورن جي ، نه جنت جي ضرورت آ.
استاد بخاري جي شاعري فني لحاظ کان به اعلى قسم جي آهي. هن خاص ڪري وائي ۾ ڏاڍا سٺا ۽ ڪامياب تجربا ڪيا آهن. هن وائي جي موضوع سان گڏ ان جي گهاڙيٽي ۾ به تبديليون آنديون آهن. سندس هڪ وائي جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
باهه وڇائي، نانگ بڇائي، ڇير ٻڌو ڇمڪايان،
ڇا ڇمڪايان؟
هو ڪجهه ٻوڙو، مان ڪجهه گونگو، سپنو پيو سمجهايان،
ڇا سمجهايان؟
هن وٽ ڦٽڪا، مون وٽ گجرا، ڦهڪائي ڦهڪايان،
ڇا ڦهڪايان؟
استاد جي شاعري تي تبصرو ڪندي محترم سرڪش سنڌي لکي ٿو:
”استاد جي شاعريءَ ۾ جتي حسن سان اٿاهه پيار آهي اتي ڏاڍ سان اڻ ٿڪ جنگ جوٽيل نظر ايندي. سندس دل ۾ پنهنجي پيڙهيل مظلوم قوم جو درد، انهن جي غلامي جو احساس، انهن کي ڇڙ وڇڙ رکڻ تي سياسي اڳواڻن جي روين تي افسوس، پنهنجي ڀونءِ جي ڀترن، پنن، ميون، وڻن، ڍنڍن، ندي، واهن،ڪسين، پاڻي، اناج ۽ ان تي زندگي جي سمورن پهلوئن سان اٿاهه محبت سندس هڪ هڪ لفظ ۾ ڀريل آهي. هو قومي ٻڌي لاءِ تڙپي ٿو. آزادي وٺڻ ڳچي واري ڳٽ کي چيلهه جو سندرو ڪريٿو، ۽ هماليه کان به وڌيڪ عزم رکي ٿو.“
محترم اڪبر لغاري جي لکيل ڪتاب ”سنڌي ادب جو مختصر جائزو“ تان ورتل....
