سنڌ جيڪا تاريخ جي هڪ امير ترين مملڪت رهي آهي، پنهنجي ارتقا کان وٺي هيل تائين سدائين ڏکن جي ڏيل ۾ پيئي پِسي آهي. سنڌ تي ڪيترن ئي ڌارين قومن ڪاهون ڪيون جنن مان صرف ڪجھ جي اسان کي خبر آهي ۽ ڪيترن ئي ڪاهن جي باري ۾ اسين ڪجھ به نٿا ڄاڻون. سنڌ دراصل برصغير جو هڪ اهڙو علائقو آهي، جنهن کي قدرت هزارن ورهين کان زرخيز، لائق آباد زمين ۽ سنڌو درياھ جي اڪيچار پاڻيءَ ۽ سمنڊ جي ڪناري سان پئي نوازيو آهي. جنهن ڪري هتي جي رهاڪن گھڻي وقت اڳ کان شهريت ۽ تهذيب جا درجا طئي ڪرڻ شروع ڪيا هئا. آثارِ قديمه جي کوٽائي جي تاريخ مان پتو پوي ٿو ته اٽڪل پنجن هزارن ورهين کان هن ملڪ دنيا جي قديم تهذيبن؛ جھڙوڪ مصر، سمير، اَسيريا ۽ بابل وغيره ملڪن جي تهذيب جي وقت کان وٺي، تهذيب ۽ تمدن طرف وک وڌائي آهي. تاريخدانن جو چوڻ آهي ته هتي جا قديم رهاڪو، جن تهذيب ۽ تمدن جا مرحلا طئي ڪيا هئا، تن مان ڪيترا درواڙي نسل سان واسطو رکندا هئا. اٽڪل 15 سؤ ورهيه اُهي ماڻهو سنڌ تي حاوي رهي، ترقي ڪندا رهيا. ان کان پوءِ اٽڪل 17 سؤ ورهيه (ق.م) يعني 37 سؤ ورهيه اڳي، وچ ايشيا کان آريا قوم جا ڪثير تعداد ماڻهو لڏي، هتي اچڻ شروع ٿيا. انهن درواڙي قوم جي ماڻهن مان ڪن کي ڌڪي، سنڌ کان ڌار ڪري ڏکڻ هند طرف روانو ڪيو، ته ڪي اُنهن سان وڙهندي وڙهندي پنهنجي سنڌ خاطر مارجي ويا. ۽ باقي جي نه پنهنجي جيجل کي ڇڏي سگھيا ۽ نه ئي وڙهي سگھيا، سي نئين آيل قوم جا غلام بنجي، اَڇوتن ۽ داسن جي درجي تي وڃي پهتا. نون آيل ماڻهن اڳوڻن دراوڙي ماڻهن جي جاين تي قبضو ڪري، نئين شهريت ۽ ڪلچر برپا ڪيو. اهڙي طرح سنڌ جي هاڻوڪن رهاڪو ماڻهن ۾ درواڙن (ڀونچ نسل) جي ماڻهن ۽ آريا قوم ٻنهي جي تهذيبن جي ملات جا آثار پرکي سگھجن ٿا. شروع کان وٺي سونهاري سنڌ جا رهاڪو امن پسند هئا ۽ امن پسند رهيا. شايد انهيءَ جي ڪري وقت به وقت طاقتور جنگجو ٻاهرين سامراجي قوتن جي حملن هنن کي پست ڪري ڇڏيو. جي چِتائي ڏسجي ته سنڌ گھڻي وقت کان ٻاهرين سامراجي طاقتن ۽ مڪاني رهاڪن جي درميان تصادم جو ميدانِ ڪارزار پئي رهيو آهي. ڌارين جي ڪاهن جي باري ۾ اسان کي صرف مصرين جي ڪاهن کان وٺي هيل تائين جي خبر آهي. انهيءَ کان اڳ واري زماني جي ڪنهن کي به خبر ناهي. البت هِتي اسين صحيح طور تي عربن جي ڪاهن کان سنڌ جي سُورن جي تذڪري جي ابتدا ڪنداسين. حضرت عيسى کان پنج هزار ورهيه اڳ مصر دنيا ۾ تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز هو. 14 صديون ق.م ٿيبس جي فرعونن مان راميس ثاني ۽ اسيرز هندوستان تي حملا ڪيا ۽ سنڌ تي به قبضو ڪيائون. مصرين جي ڪاهن بابت اسان کي وڌيڪ ڄاڻ نه آهي پر ايترو قياس ڪري سگھجي ٿو ته قديم زماني ۾ جڏهن انسانيت جي ڪا وقعت نه هوندي هئي تڏهن فرعونن جي ڪاهن سان سنڌ جي ڪهڙي حالت ٿئي هوندي ۽ هِتي ڪيتري تباهي ۽ بربادي ٿئي هوندي. انهيءَ جو صرف تصور ئي ڪري سگھجي ٿو. مصرين کان پوءِ ڪلدانين ڪاھ ڪئي. هُنن کان پوءِ بابل ۽ اشور وارن ڪاهون ڪيون. بابل جو بنياد نمرود وڌو هو. بابل وارن به سنڌ تي ڪافي عرصو پنهنجو قبضو جاري رکيو ۽ پوءِ ايرانين جا ڪاهن جي ڪري بابل ويران ٿي ويو ۽ ائين سنڌ ايرانين جي قبضي هيٺ اچي وئي. ايرانين هفتِ اقليم تي شهنشاهي ڪئي. سنڌ به ايران جو صوبو هو. فردوسيءَ شاهنامه ۾ هنڌ، سنڌ، ڪابل، ڪشمير، ملتان، سندل ۽ چندل ايراني شهنشاهت جا مقبوضات ڏيکاريا آهن. ايران کي سنڌ جي صوبي مان 1،078،272 پائونڊ ساليانو آمدني ملندي هئي. (ايران جو بادشاھ دارا هو. جيڪو تاريخ ۾ هڪ سفاڪ ۽ ظالم بادشاھ طور سڃاتو وڃي ٿو.) تنهن کان پوءِ سڪندر مقدونيءَ اربيلا جي خونريز معرڪيءَ ۾، دارا اعظم (ايراني بادشاھ) کي شڪست ڏني ۽ وچ ايشيا ۽ ڪابل تي قبضو ڪيو. سڪندر سال 327 ق.م جي اپريل مهيني کان پوءِ هندوڪش پار ڪري هندستان جو رستو ورتو، ۽ سنڌو نديءَ جي الهندي وارين جابلو قومن تي ضابطي آڻڻ ۾ هن کي سڄو سارو سال اتي گذارڻُ پيو. هن جي لشڪر نيٺ وڃي مارچ سن 326 ق.م ۾ ”اوهند“ وٽان سنڌو ندي پار ڪئي. اهڙي ريت هُن سنڌ کي، دريائن جي سنگم کان وٺي ويندي سمنڊ تائين، پنهنجي شهنشاهت جي هڪ ئي ماتحت صوبي جي حيثيت ڏيئي ڇڏي. *عربن جو ڪاهون عربن جي ڪاهن بابت اِها ڳالھ مِلي ٿي ته اُهي حملا صرف اسلام جي فروغ لاءِ هئا. اِها ڳالھ روزِ روشن جيان پڌري آهي ته عربن کي مذهبي تعليم سان حضرت محمد صلعم روشناس ڪرائي، انهن مان اختلاف دور ڪري، کين متحد قوم بنائڻ لاءِ قدم کنيو هو. عربن جون ڪاهون اسلام جي فروغ متعلق صرف ۽ صرف حضرت عمر ۽ حضرت عثمان رضه جي دؤر ۾ ٿيون. البت انهن کان پوءِ واري دؤر يعني بني اميه جي دؤر ۾ ٿيل ڪاهن جي مقصد کي اسلام جو فروغ نٿو چئي سگھجي. پهرين ڪاھ حضرت عمر رضه سامونڊي ڪاهُن جي خلاف هو، مگر جنهن صورت ۾ عربن جو واپار هندستان سان هزارين ورهين کان جاري هو، ان ڪري واپار جي حفاظت لاءِ بحرين جي عامل عثمان بن ابي عاصي ثقفيءَ پنهنجي ڀاءُ حڪم کي جھازن جي دستي سان سنڌ جي بندر ٿاڻي ڏانهن موڪليو. جيتوڻيڪ ان ۾ مسلمان ڪامياب ٿيا، مگر حضرت عمر رضه عثمان کي لکيو: ”قسم آهي خدائ لايزال جو، جيڪڏهن هي مسلمان ڪنهن آفت جو شڪار ٿين ها، ته هنن جو عيوضو آءُ تنهنجي قوم کان وٺان ها!“ ٻيو حملو: خليفته المسلمين جي سختيءَ هوندي به عثمان ثقفي پهنجي ارادي کان باز نه آيو. هن پنهنجي ڀاءُ مغيره کي جھازن جي دستي سان ديبل ڏانهن مُڪو. ”چچ نامه“ جي بيان موجب، مغيره ديبل جي حاڪم ساميا بن ديوائج سان وڙهندي وڙهندي شهيد ٿيو. ٽيون حملو: عثمان ثقفيءَ جي ڀاءُ حڪم ٻيو گھمرو گجرات جي بندر ڀڙوج (بروص) تي ڪاھ ڪئي. چوٿون حملو: سنه 38ھ ڌاري خلافت حيدريءَ جي زماني ۾ حارث بن مره عبدي ڪوڪن جي ڪناري تي، ٿاڻي تي سامونڊي حملو ڪيو ۽ لاتعداد سنڌي قيدي هٿ ڪري سلامتيءَ سان موٽيو. بلاذريءَ جو بيان آهي ته هر هڪ عرب فوجيءَ کي مالِ غنيمت جي حصي ۾ سؤ سؤ سنڌي غلام هٿ آيا. سامونڊي حملن کان سواءِ عربن خشڪي جي رستي به سنڌ تي حملا ڪيا. بني اُميه جو دؤر، انهن جي سنڌ تي ڪاھ ۽ راجا ڏاهر: بني اُميه جي دؤر ۾ سنڌ تي جيڪا ڪاھ حجاج بن يوسف ڪرائي هئي تنهن بابت مؤرخن جا مختلف رايا آهن. ڪن جي خيال ۾ راجا ڏاهر هڪ وطن پرست هو. هُن جيڪا ويڙھ ڪئي اُها هن پنهنجي سنڌڙي کي بچائڻ لاءِ ڪئي هئي. تنهن ڪري هو هڪ قومي هيرو آهي. پر ٻين جي رائي ۾ راجا ڏاهر اسلام دشمن ۽ ڪافر راجا هو. اُنهن جي نزديڪ محمد بن قاسم هڪ هيرو مڃيو وڃي ٿو. جنهن هن ننڍي کنڍ ۾ اسلام کي پکيريو. پر ان سلسلي ۾ اِها غلط فهمي آهي ته اسلام محمد بن قاسم کان پکڙيو بلڪه سنڌ ۾ اسلام جي ابتدا ان کان ڪافي اڳ ٿي چڪي هئي. برصغير ۾ اسلام عرب واپارين جي ذريعي پکڙيو جيڪي سنڌ سان سامونڊي رستيءَ ذريعي واپار ڪندا هئا. جنهن وقت عربن سنڌ تي ڪاهون ڪيون اُن وقت سنڌ تي راءِ گھراڻي جي حاڪم راجا ڏاهر جي حڪومت هئي. ديبل تي محمد بن قاسم جي ڪاھ متعلق مؤرخن جا ٻه مختلف رايا آهن. اسين هيٺ اُهي ٻيئي ڏيون ٿا. سنڌ جي تاريخ جي هڪ مستند ڪتاب جنت السنڌ جو مؤرخ مولائي شيدائي لکي ٿو ته انهيءَ وقت اسلامي سلطنت جون حدون سنڌ جي سرحدن تائين پهتيون هيون. ڪابل، قنڌار، سيستان، جھالاوان ۽ مڪران اسلامي جھنڊن هيٺ اچي ويا هئا. ملتان، پنجاب ۽ ڪڇيءَ جا ميدان فاتح عربن جي گھوڙن لاءِ جولانگاه بنجي چڪا هئا، پر عربي حڪومت جي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ جي هرگز مرضي ڪانه هئي. ڏاهر عربن کي سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو. جنگِ قادسيه ۾ شڪست کائڻ کان پوءِ ڪيترن مجوسين سنڌ ۾ پناه ورتي هئي، جي ڏاهر کي اسلامي سلطنت خلاف ڀڙڪائي رهيا هئا. علافي ڀائرن جي سازشن ۽ ديبل تي سرانديپ جي جھازن جي لٽجي وڃڻ ڪري دمشق ۽ الور جا تعلقات ٽٽي پيا. انهن ئي جھڳڙن جي ڪري عربن سنڌ تي ڪاھ ڪئي ۽ ديبل کي فتح ڪيو. جڏهن ته ٻئي طرف ڪجھ مؤرخن جي مطابق راجا ڏاهر سنڌ جو هڪ هيرو آهي. جي.ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”سنڌو جي ساڃاھ“ ۾ بيان ڪري ٿو ته حضرت علي، نبي جو سوٽ ۽ نياڻو، جڏهن حڪومت جو مالڪ ٿيو ته بني اُميه ان جي پوئلڳي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري، نيٺ اُن کي شهيد ڪرايائون. امير معاويي پوءِ حڪومت پنهنجي حوالي ۾ وٺي، پنهنجي پٽ يزيد لاءِ بيعت وٺائڻ شروع ڪئي. جڏهين يزيد تخت تي ويٺو ته اُن امام حسين کان زوري بيعت وٺڻ گھري، پر امام سڳوري جي اِنڪار ڪرڻ تي هُن کي عزيز اقربا سميت، شهيد ڪرائي، سندس سر مبارڪ نيزي تي گھمارايو ۽ اهلِ بيت ڪرام جي بيعزتي ڪرائي. حضرت عبدالله بن زبير کي ڪعبي شريف ۾ قتل ڪرائي، ٿنڀي ۾ ٽنگائي ڇڏيو. ڪوفي جي مسجد ۾ بني اميه جي سپهه سالار حجاج بن يوسف، هزارين مسلمانن کي جمعي نماز مهل قتل ڪرايو، ۽ پوءِ ڪعبي تي پٿر اُڇلارائي، اُن کي نقصان پهچارايو. اُنهن جو ڪم ڦرلٽ، عيش عشرت، شرابخوري ۽ بدڪرداري هئا. ( اُنهن جي دؤر ۾ سر به وڏي سفارش سان لهندو هو. حضرت عبدالله بن زبير رضه جيڪو حضرت علي کان پوءِ خليفو ٿيو ۽ جنهن کي مڪي شريف تي بمباري ڪرائي جلائيندڙ، صحابه ڪرام ۽ ٻين لکين مسلمانن جي قاتل، سنڌ تي چڙهائي ڪرائيندڙ ۽ اسلامي تاريخ جي چنگير، حجاج بن يوسف، شهيد ڪرائي، کيس سوريءَ تي چاڙهي ڇڏيو، تنهن جي لاش کي ڪيترن ڏينهن بعد به ٽنگيل ڏسي، ماڻس بيبي اسماء رضه هي دل ڏاريندڙ مشهور جملو چيو هو : ”هي شهسوار اڃا گھوڙي تان نه لٿو آهي!“ سوار ڏينهنَ جا ڏينهن گھوڙي تان نه لٿو. حڪم ڪونه هو. تنهن وقت ۾ عوام جي حقن جي ڳالھ ڪرڻ يا سياسي اختلاف رکڻ واري کي تلوار جي هڪ ڌڪ سان سسي لاهي يا ڦاسيءَ جي جھٽڪي سان پورو ڪرڻ جي نرم سزا ڪا ورلي ۽ وڏيءَ سفارش ۽ اثر رسوخ سان ملندي هئي. ) لطيف سائين چوي ٿو ته: حقيقت هن حال جِي، جي ظاهر ڪريان ذري، ته لڳي ماٺ مِرن کي، ڏونگر پون ڏري، وڃن وڻ ٻري، اوڀر اڀڙي ڪين ڪي. (لطيف) اُهي صحيح طور مسلمان ئي ڪونه هئا. تن لاءِ چوڻ ته اُنهن اسلام جي فروغ لاءِ جنگيون ڪيون هيون، سراسر ڌوڪو ۽ فريب آهي. هڪ پارسي مقولو آهي ته ”جو پاڻ گمراھ آهي، سو ٻين جي ڪهڙي رهبري ڪري سگھندو!“ اُن ڪري، جنهن صورت هو ظالم، غاصب ۽ بداخلاق هئا، ته اُنهن جي جنگين کي جھادِ اسلامي قرار ڏيڻ، اسلام جي بي عزتي آهي. سنڌ تي بني اميه جي ڪاهن جا ڪيترائي دليل ڏنا وڃن ٿا. ٻيون دليل ته سرانديپ (سيلون يا سري لنڪا) جي طرف کان موڪليل ٻانهين ۽ تحفن جي کسجڻ جو انتقام وٺڻ، به من گھڙت ۽ غلط آهي. جي کڻي اِها قبول به ڪجي ته واقعي دريائي ڦورن اُهي زالون يا تحفا ڦر ڪيا هئا، ته اُن لاءِ راجا ڏاهر کي ڪهڙيءَ طرح ڏوهاري ٺهرائي سگھجي ٿو. سو به مفت جي مال لاءِ جنگ ڪري، ملڪ فتح ڪرڻ ڪهڙيءَ طرح جائز ٿي سگھي ٿو! انهيءَ حوالي سان ٽيون دليل ته ڏاهر ڪجھ باغين کي سنڌ ۾ جاءِ ڏني تنهن ڪري اُنهن کي پڪڙڻ لاءِ سنڌ تي حملو ڪيو ويو. انهيءَ جي جواب ۾ ته محمد بن علافيءَ، قبيلي سميت، حجاج بن يوسف جي ظلم کان تنگ ٿي، راجا ڏاهر وٽ اچي پناھ ورتي هئي. اُن کي موٽائڻ جي گُهر کي راجا ڏاهر رد ڪري ڇڏيو هو، جو هن جو چوڻ هو ته ملڪ جي دستور موجب سام (مهماني) ۾ ورتل ماڻهوءَ کي موٽائڻ لامناسب هو. ۽ انهيءَ صورت ۾ ته هُو ظالمن جي ظلم کان بچڻ لاءِ اچي پناھ گھُري ته پوءِ اسين ڪئين انهيءَ کي ظالمن جي حوالي ڪنداسين. راجا ڏاهر جي ملڪ ۾ رواداريءَ سبب سڀنيءَ مذهبن جا ماڻهو رهندا هئا. اُنهن کي مذهبي آزادي حاصل هئي. اُتي هندن جا مندر هئا. پارسين جا آتشڪدا هئا، ٻڌ ڌرم وارن جون خانقاهون هيون ۽ مسلمانن جون مسجدون هيون. هوڏانهن، بني اُميه جي عرب حاڪمن جي اِها حالت هئي، جو هنن رسول صلعم جي اولاد کي به اختلاف راءِ يا بيعت نه ڪرڻ ڪري شهيد ڪري ڇڏيو. سندن ظلمن جو ثبوت ڏيڻ ائين آهي جئين سج جي روشنيءَ جو ثبوت ڏيڻ. ان ڪري کين هيءَ رحمدل راجا، ڪهڙي طرح آيل مهمان موٽائي ڏيئي سگھيو ٿي. راجا ڏاهر ته خود امام حسين کي چوائي موڪليو هو ته جيڪڏهن عربن جي ملڪ ۾ کين اَمن سان رهڻ نٿو ڏنو وڃي، ته سنڌ ۾ اچي پناھ وٺي سگھن ٿا. اَمام عالي مقام جي اولاد، سندن اهل النساءِ سميت، ڪوفي کان سنڌ طرف اچڻ جي ويچار ڪرڻ جو مکيه ڪارڻ اهو هو. مولانا ابوالڪلام آزاد، پنهنجي ڪتاب ”انسانيت موت جي دروازي تي“ ۽ مولانا سيد سليمان ندويءَ پنهنجي ڪتاب ”عرب و هند ڪي تعلقات“ ۾ لکيو آهي ته ”امام صاحب يزيد جي عملدارن کي چيو هو ته کيس اجازت ڏني وڃي ته هو سنڌ طرف هليو وڃي.“ اهڙي صورت ۾ ڏاهر کي ظالم، اسلام دشمن ۽ ٻيا اهڙا القاب ڏيڻ صرف ۽ صرف هڪ پروپيگڊا آهي. دراصل تاريخ اُها ناهي جيڪا اسين پڙهون ٿا. جيڪا تاريخ اڄ اسان وٽ عام آهي انهيءَ ۾ ڪافي حد تائين ڪوڙ ۽ وقت جي حاڪمن جي مرضي مطابق لکيل آهي. هن ۾ ڏينهن کي رات ۽ رات کي ڏينهن ڪري ڏيکاريو وڃي ٿو. ظالم کي مظلوم ۽ مظلوم کي ظالم ڪري سڏيو ويو آهي. ڦوروئن ۽ ڌاڙيلن کي سخي ۽ ڏاتار ڪوٺيو ويو آهي. نام نهاد تاريخي ڪهاڻين ۽ تاريخي ناولن ۾ ٻيون سڀ ڳالهيون آهن سواءِ انهن ٻه ٽَڪا اصلي ڳالهين جي، جيڪي ان دور جي تاريخين ۾ قسمت سانگيءَ لکجي ويون آهن. ديبل جا بحري قزاق ڪير هئا؟ سنڌ جي قديم توڙي جديد تاريخن ۾ ڪنهن به مؤرخ اِهو ناهي ٻڌايو ته ديبل جا بحري قزاق ڪير آهن. البته جنت السنڌ ۾ مولائي شيدائي انهن جي باري ۾ لکي ٿو ته عرب انهن ڊاڪن کي ”بوراج“ سڏيندا هئا ۽ اهي اسلام کان اڳ به تجارتي جهازن کي لٽيندا هئا. سندن خوف ڪري، حيره ۽ ساسان جي حڪومتن حيره ۽ اُبله جي بندر کي مضبوط قلعا ڏياريا هئا. ان کان سواءِ وڏن جھازن تي پنج پنج سؤ ملاح رهندا هئا، جي پاڻ سان آتشي مادا به ساڻ کڻندا هئا. مڪران جو ڪنارو، ديبل، سومناٿ گجرات ۾ ڌاڙيلن جا مکيه اڏا هئا. جديد تحقيق مان خبر پوي آهي ته اُهي عرب هئا. البت منجھن افغاني ۽ راجپوتي خون گڏيل آهي. علامه البيرونيءَ جي زماني تائين، هو پنهنجي منهن ڌاڙا هڻندا هئا، تنهن کان پوءِ عربن سان گڏجي 19 صديءَ تائين سمنڊ تي ڌاڙا هڻندا هئا. آخر انگريزي ٻيڙي کان شڪست کاڌائون، اهي رفائي مذهب جا پيروڪار هئا. سنڌ جي فتح بالاخر عربن لڳاتار ڪوششن کان پوءِ سنڌ تي پنهنجو قبضو ڪري ورتو. عربن جي لشڪرن وٽ منجنيقون هيون ۽ ٻرندڙ تير به هئا. انهيءَ جي علاوه انهن رومن ۽ ايرانين کي شڪست ڏيئي، کانئن صف آرائي، فوجي قواعد ۽ حمله آوريءَ جي فن کان واقف ٿيا هئا. سندن عربي گھوڙا چست ۽ چالاڪ هئا، جي جلد نقل و حرڪت ڪندا هئا. جڏهن ته ٻئي پاسي سنڌين وٽ تير ڪمان ۽ تراريون مکيه هٿيار هئا، ساڻن علافي عرب نيزي بازن جو دستو به شامل هو. سندن لشڪر وٽ هاٿين جا مضبوط رٿ هئا. هاٿين جو غول پريان ڪارن ڪڪرن وانگر نظر ايندو هو، جن کي ڏسي گھوڙا ٽهندا هئا، بلڪ بهادرن جا جگر به ڪنبي ويندا هئا، مگر اهي هاٿي نقل ۽ حرڪت ڪرڻ وقت سستي ڪندا هئا. سنڌ ۾ سمينه ۽ برهمڻن جي باهمي دشمنيءَ ڏاهر جي حڪومت کي اڏوهيءَ وانگر ڪمزور ڪري ڇڏيو هو. ديبل سنڌ جو مکيه بندر ۽ واپار جو مرڪز هو. هي شهر مهراڻ جي اولهندي واريءَ شاخ تي هو. مسعوديءَ جي بيان موجب سمنڊ کان ٻن ڏينهن جي پن تي هو. ديبل جي چؤگرد سؤ کن هندو واپارين جا ڳوٺ هئا. سنڌي لشڪر عربن جي فوج جو اٺن ڏينهن تائين مقابلو ڪيو. فتح کان پوءِ قلعي مان جيڪو به اسلحو ۽ خزانو هٿ آيو، تنهن جو پنجون حصو حجاج ڏانهن روانو ڪيو ويو، باقي لشڪر ۾ ورهايو ويو. دبيل جي فتح کان پوءِ محمد بن قاسم جلد ئي نيرون ڪوٽ، سيوستان، ٻڌيا ۽ جاٽن تي قبضو ڪري ورتو ۽ اهڙي طرح ڏاهر جي فوج کي شڪست آئي. عربن جا سنڌ جي ماڻهن تي ڇڏيل اثر: عربن جي فتح کان پوءِ سنڌ جي ماڻهن تي عربن جي تهذيب و ثقافت جا ڪيترائي اثر پيا. سنڌي ۾ چون ٿا ته ”ولايت جي ڪٻر، سنڌ ۾ مينا“ وانگر هر ڪو سنڌي پاڻ کي عربي نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳو. ڪئي ماڻهو جيڪي اصل ۾ آريا ۽ راجپوت هئا، سي پاڻ کي عرب نسل مان سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳا. سما پاڻ کي رسول جي چاچي ابو لهب جي اولاد مان شمار ڪرائڻ لڳا. سومرا پاڻ کي علوي سادات سڏائڻ لڳا. ڪلهوڙن پنهنجو شجرو حضرت عباس تائين وڃي پهچايو ۽ پاڻ کي عباسي سڏائڻ لڳا. بلوچن وري امير حمزي تائين پهچي پاڻ کي اُن جو اولاد سڏايو. سنڌ جا ڪيترائي ماڻهو سيد، قريشي، صديقي، فاروقي ۽ عقيلي وغيره بنجي ويا. اها هڪ قسم جي احساسِ ڪمتري آهي جيڪا اڄ تائين جاري آهي. ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ ـــــ بني اميه کان پوءِ عباسي خلافت جو راڄ آيو. جنهن کان پوءِ صفاريه خاندان، طاهرين، هبارين، ۽ پوءِ بنوڪنده وارن جو سنڌ تي قبضو رهيو. عربن کان پوءِ غزنوي خاندان سنڌ تي پنهنجو قبضو ڄمايو ۽ ڪيتري ئي عرصي تائين سنڌ تي قابض رهيا ۽ اِتي جي ڌن دولت غزنيءَ کڻي پنهنجي ملڪ جي ترقي لاءِ خرچ ڪندا رهيا. غزنوي خاندان جي زوال کان پوءِ سنڌ تي سنڌين جي حڪومت قائم ٿي ويئي. سڀ کان پهرين سومرن حڪومت ڪئي. جنهن ۾ دودي ۽ چنيسر جو مشهور واقعو پيش آيو. سومرن کان پوءِ سمن حڪومت ڪئي. جيئن ته اسان جو موضوع ”سنڌ تي ٻاهرين قبضي جو داستان“ آهي تنهن ڪري اسان هتي صرف ڌارين قومن جي ڪاهن بابت بيان ڪنداسين. سما خاندان جو آخري ڄام فيروز هو، جيڪو عيش پرست، بزدل ۽ غدار ليکيو وڃي ٿو. هن ڪي ارغونن نوڪريءَ ۾ رکي، سردار دولھ دريا خان کي وزارت عظمى تان هٽي وڃڻ لاءِ مجبور ڪيو. ان صورتحال کي ڏسي، مغل نوڪرن ۽ قاضي قاضن، ارغونن کي دعوت ڏيئي گھرائي، سنڌ کي ڌارين جي هٿ ۾ ڏياريو. ملطب ته سنڌ تي ارغونن جو قبضو ڄام فيروز جي عياشي جي ڪري ئي ٿيو. ارغونن ۽ ترخانن جو قبضو: ارغونن ۽ ترخانن کي نهايت ئي سفاڪ ۽ ظالم چيو وڃي ٿو. هڪ تاريخي روايت موجب ارغونن ۽ ترخانن جو شجرو چنگيز خان کان وڃي ملي ٿو. ارغونن مان شاھ بيگ ارغون سنڌ تي حملو ڪيو. انهيءَ وقت ٺٽو سنڌ جي گادي وارو هنڌ هو. جڏهن هُن ٺٽي تي قبضو ڪيو، تڏهن ايتري ته لٽ مار ۽ قتل و غارت گري ڪيائين جو ٺٽي جون گليون سنسان ٿي ويون. ترخانن مان مرزا باقيءَ تمام گھڻا ظلم ڪيا. ”ترخان نامي“ جو مصنف لکي ٿو ته ”مردم ولايت سند. . . . هرگز شبي از ترس ميرزا باقي بفراغت نرقته بود . . . . . “ يعني سنڌ جا ماڻهو مرزا باقيءَ جي دور ۾ هڪڙي رات به سک سان نه ستا. مرزا شاھ بيگ جي وفات کان پوءِ مرزا شاھ حسن تخت تي ويٺو. ڄام فيروز جنهن جي بغاوت کي ارغونن معاف ڪري ڇڏيو، شاھ بيگ جي وفات تي تمام گھڻو خوش ٿيو ۽ فاتحه خواني کي نظر انداز ڪري، ڌارين جي تابعداري کان منهن موڙيو. مرزا شاھ حسن کي جڏهن انهيءَ ڳالھ جي خبر پئي ته لشڪر ساڻ ڪري هن سان جنگ ڪرڻ لاءِ آيو. ڄام فيروز اها خبر ٻڌي، مقابلي جي ست نه ساري سگھيو. ماڻڪ وزير ۽ شيخ ابراهيم داماد کي جنگ تي ڇڏي، پاڻ بزدليءَ ۽ غداري جو ثبوت ڏيندي درياءِ ٽپي ڀڄي ويو. ماڻڪ ۽ شيخ ابراهيم گھڻيون ئي دنگيون ڇوڙيون ۽ توبچين ۽ تيراندازن سان ڀريل ٻيڙيون رستي تي آڻي روڪ ڪئي، پر مرزا جو لشڪر سڀني کي اڳيان هٽائي، نيٺ ٺٽي تي قبضو ڪري ويو. هوڏانهن ڄام فيروز ڪڇ ۾ پهچي، هڪ دفعو ٻيهر پنجاھ هزار جو لشڪر تيار ڪري، چاچڪن ۽ راحمن وٽ اچي جنگ جو گھورو ٿيو. مرزا شاھ حسن ڪجھ ماڻهو ٺٽي جي نظرداريءَ لاءِ ڇڏي، سندس سامهون ٿيو. جڏهن ٻيئي ڌريون دوبدو ٿيون، تڏهن سنڌي ۽ ڪڇي ماڻهو، پڳون مٿن تان لاهي، چادرن جون ڪنڊون هڪٻئي سان مضبوط ٻڌي، گھوڙن تان پيادي ٿي، لڙائي لاءِ تيار ٿي بيٺا. سنڌ خواه هند جي ماڻهن جي اها رسم آهي ته جڏهن پنهنجي لاءِ مرڻ جو فيصلو ڪندا آهن، تڏهن انهيءَ نموني جي جنگ شروع ڪندا آهن. چون ٿا ته مرزا شاھ حسن اها حالت ڏسي، اميرن کي چيو ته: ”هنن پاڻيهي پاڻ کي ٻڌي اسان جي سامهون ڪيو آهي؛ انشاء الله ائين ئي ٿيندو.“ مگر سنڌي سانجھيءَ تائين وڙهندا رهيا پر آخرڪار فتح جي ديويءَ ارغونن جو ساٿ ڏنو ۽ سنڌيءَ پنهنجي ڌرتيءَ تان قربان ٿي ويا. انهيءَ جنگ ۾ اٽڪل ويھ هزار ماڻهو ڪسي ويا. ڄام فيروز خوار خراب ٿي گجرات ڀڄي ويو، ۽ مرڻ تائين اُتي رهيو. مرزا شاھ حسن، ٽي ڏينهن اُتي رهي مال ملڪيت کي غنيمت ڄاڻي لُٽيندو رهيو. هن جي دورِ حڪومت ۾ همايون بادشاھ به سنڌ ۾ آيو ۽ جلال الدين ”اڪبر“ جي ولادت به سنڌ جي ڌرتيءَ تي ٿئي. چون ٿا ته مرزا شاھ حسن همايون بادشاھ کي تمام گھڻو ڏک رسايو ۽ تڪليفون ڏنيون تنهن ڪري همايون هن کي بددعا ڏني. جنهن کان پوءِ مرزا شاھ حسن کي فالج (اڌ رنگ) جو حملو ٿي پيو. جنهن ڪري هو صرف ٻيڙي تي ويهي، ٺٽي کان بکر ۽ بکر کان ٺٽي آمدورفت ڪندو رهندو هو. مرزا شاھ حسن کان پوءِ مرزا عيسى ترخان سنڌ تي قابض ٿيو. هن سپاهين خواه رعيت کي سهڻي نموني سان راضي رکيو. ڪيبڪ، فرخ *۽ تيمور جھڙا ارغوني امير ـــــــــ باوجود انهيءَ جي ته پاڻ کيس حڪومت لاءِ چونڊيو هئائون، اڪثر شراب پي، نشي جي حالت ۾ سندس حويليءَ تي ڪاهي ايندا هئا. اهڙو ڪوبه ڏينهن ڪونه گذريو هو، جنهن ۾ هن جي دروازي کي نيزن ۽ ڪهاڙين سان ڪٽي، مرزا شاھ حسن جي ڇڏيل خزاني مان حصو نه گھرندا هئا، مگر هو دانائي سان همدردي ڪري کين چوندو هو ته ”خزانو توهان جي ملڪيت آهي، پر اسان ڌارئين ملڪ ۾ آهيو ۽ اسان کي خزانو ضرور گھرجي، جو ڏکئي وقت ڪم اچي: جيڪڏهن توهان کڻي وندا ته شراب ۽ معشوقن تي صرف ڪري ڇڏيندا.“ آخرڪار سندس پٽن ــــــ مرزا محمد باقي، مرزا محمد صالح، جان بابا ۽ غالب ماڻهو گڏ ڪيا، ۽ هر هڪ ملا بهبود، شبرنگخان، ملا صالح، فتح خان ۽ ٻين ڪمائتن ماڻهن جي سرداريءَ هيٺ اهڙو ته منظم ۽ تيار ٿيو، جو ارغون خود ريسون ڪرڻ لڳا. ليڪن ميان محمد باقي ۽ محمد صالح ۾ مخالف پيدا ٿي پئي. مرزا صالح وڏو بهادر هو، تنهنڪري نهايت شان شوڪت پيدا ڪري، پيءُ کي بيدخل بنائي ويهاري ڇڏيو هئائين. هن مرزا باقيءَ کي جلاوطن ڪري ڪڇ ڏانهن ڪڍي ڇڏيو. هوڏانهن مرزا جان بابا سميجن جي جھنگل ۾ ڀٽڪندو رهيو. مرزا باقي ناواقفيت سببان ڪڇ ۾ پهريائين ڏاڍيون تڪليفون ڏٺيون. ڪجھ عرصي کان پوءِ مرزا باقي ۽ مرزا صالح جي وچ ۾ جنگون ٿي جنهن ۾ آخري فتح مرزا باقيءَ جي ٿي. مرزا عيسى جڏهن سيوستان کي فتح ڪرڻ لاءِ نڪتو ته پٺيان فرنگين ”گوا بندر“ کان ”لاهري“ بندر تي آيا. ملڪ کي مالڪ کان خالي ڏسي، شهر ۾ گھڙي پيا ۽ جمعي جي ڏينهن نماز وقت جامع مسجد فرخ ۽ ٻين جاين تي ڏاڍي خونريزي ڪيائون ـــــــــ رت ندين جي شڪل ۾ وهڻ شروع ٿي ويو. جڏهن اهي ڳالهيون مرزا عيسى ٻڌيون ته ملڪ جون حدون محمود خان جي حوالي ڪري، ٺٽي روانو ٿي ويو. بهرحال فرنگيءَ، مرزا عيسى جي اچڻ جو ٻڌي، ٺٽي جي شهر کي ڦري، گھٽين ۽ گھرن ۾ بارود وجھي باه ڏيئي، بچي نڪري ويا. مرزا عيسى جنهن وقت پهتو، اُن وقت ٺٽي مان باھ جا اُلا ۽ دونهين جا ڪارا ڪڪر پئي نظر آيا.
