سنڌو درياءَ جي قدامت حضرت انسان جي پيدائش کان گهڻو آڳاٽي آهي. سنڌو درياءَ کي تاريخ ۾ ڪيترن ئي مختلف نالن سان سڏيو ويو آهي. ”اباسين“، ”سپت سنڌو“، ”مهراڻ“ ، ”انڊس“ وغيره سنڌو درياءَ جا مختلف نالا آهن. سنڌوءَ جو ذڪر قديم هندو ويدن ۽ پستڪن ۾ ملي ٿو. دنيا جي انهن قديم ويدن کي سنڌوءَ جي ڪنارن تي تخليق ڪيو. ”رگ ويد“ توڙي ٻين ويدن ۾ سنڌوءَ جي ساراهه ۾ ڀڄڻ چيل آهن. تاريخن ۾ اچي ٿو ته سنڌ توڙي هند تي اهي نالا سنڌو درياءَ جي ڪري پيا. سنڌوندي دنيا جي وڏين ندين مان سترهين نمبر تي آهي.اهو علائقو جنهن کي يوناني سنڌوءَ مان ”پراچين“، هندو ”سنڌوديش“، عرب جاگرافيدان مهراڻ ۽ سنڌ جا رهواسي پڻ ”سنڌوديش“ جي نالي سان سڏيندا آيا آهن. قديم دور ۾ سنڌ جون حدون ”اتر ڏي بهاولپور جو علائقو، ڏکڻ ڏانهن عربي سمنڊ، اڀرندي طرف وارياسو رڻ پٽ ۽ الهندي ڏي جبلن جي هڪ قطار هيون.“سنڌوندي کي ”مٺو سمنڊ“ پڻ سڏيو وڃي ٿو. سنڌوءَ جو عام وهڪرو اتر کان ڏکڻ طرف آهي. سنڌوندي ”بکر (سکر) ۽ روهڙيءَ جي شهرن وچان پهاڙن کي چيريندي آهستي آهستي ڏکڻ اولهه طرف وهي ٿي.“ سکر بيراج ٻڌجڻ کان پوءِ سنڌوءَ مان ڪيترائي واهه ڪڍيا ويا جيڪي سنڌ جي مختلف حصن کي سرسبز ۽ آباد ڪن ٿا. سيوهڻ وٽ جبلن جي روڪ سنڌوءَ کي سڌو اڳتي وڌڻ کان روڪي ٿي جنهن ڪري ان جو رخ حيدرآباد تائين ڏکڻ ـ اوڀر طرف ڦيرائي ٿي. سنڌوندي جو آخري ڇوڙ سمنڊ ۾ ٿئي ٿو جتي دنيا جي هڪ خوبصورت ڊيلٽا جڙي ٿي.سنڌو درياءَ جي اترئين علائقن ۾ جڏهن برسات پوي ٿي يا جڏهن هماليه جي برف تيز گرمي سبب پگهرجي ٿي تڏهن مارچ ڌاري ان ۾ چاڙهه شروع ٿئي ٿو جيڪو آگسٽ ۾ پنهنجي جوانيءَ کي پهچي ٿو ۽ نيٺ آڪٽوبر ڌاري لهڻ شروع ٿئي ٿو. سنڌوءَ جا قديم بندرگاهه الور، بلري، منصوره، منجابري، نيرون ۽ رابيل وغيره هئا. سنڌوءَ جي ڊيلٽا مڇين جي نرسري سڏجي ٿي جتي تمر جا ٻيلا آهن جيڪي مڇين جي واڌويجهه لاءِ خوراڪ جو ڪم ڏين ٿا اهڙي طرح اهي ٻيلا سامونڊي کاڌ کان بچاءُ جو پڻ اهم ذريعو آهن.سنڌوءَ جو قديم دور وارو عروج مختلف بئراجن ۽ ڊيمن اڏجڻ سبب گهٽجي ويو آهي. جنهنڪري سنڌوءَ جي ٻنهي طرفن کان موجود ٻيلا پڻ پنهنجو جوڀن وڃائي ويٺا آهن. پاڻيءَ جي کوٽ ڊيلٽائي علائقن جي سونهن کي پڻ ڪاپاري ڌڪ رسايو آهي. اتان جي انساني آبادي پڻ بحران جي وَر چڙهي پڪي جي علائقن ڏانهن تيزيءَ سان لڏپلاڻ ڪري رهي آهي. سامونڊي ويرن جي چاڙهه سبب تقريبن سموري ڊيلٽائي علائقي ۾ کارو پاڻي ڪاهجي پيو آهي. *سنڌو لفظ جو مطلبسنسڪرت ۾ ”سنڌو“ جو مطلب آهي سمنڊ يا وڏو درياءُ. آڳاٽي دور ۾ ڪابل ندي، گومتي وغيره سنڌونديءَ جون ڀرتي ڪندڙ شاخون هونديون هيون. سنڌو رواجي ندين کان تمام گهڻي وڏي رهي آهي. جنهنڪري آڳاٽن لوڪن نالو اهو نالو رکيس.لفظ ”سنڌو“ جو ڌاتو يا بنياد سنسڪرت لفظ ”سيند“ آهي جنهن جو مطلب آهي وهڻ. جڏهن ته ٻي راءِ موجب ”سنڌو“ جو ڌاتو آهي ”سڌ“ جنهن جو مطلب آهي رکي وٺڻ يا بچاءُ ڪرڻ. انهن ٻنهي مان پهريون مفهوم عالمن جي نظر ۾ وڌيڪ درست لڳي ٿو.ايرانين جو اچار لفظ سنڌو لاءِ ڦري ٿيو ”هندو“ مطلب ته ”س“ کي ڦيرائي ”هه“ ڪيو ويو. قديم ايراني سنڌو ماٿري (سنڌ ۽ پنجاب) کان گهڻو پري ڪونه ويا. هنن اڪثر علائقن ۾ آرين کي رهندي ڏٺو تنهنڪري چيو ويو هندو ـ آسٿان جيڪو اڳتي هلي ٿيو ”هندستان“. اهڙي طرح قديم ايرانين وٽان قديم يونانين کي هندستان بابت ڄاڻ پئي. سڪندراعظم سان جيڪي تاريخ نويس آيا تن سنڌو ماٿري ۾ رهندڙ ماڻهن کي اُچار ڦيرائي سڏيو ”انڊو“ ۽ سنڌوندي کي سڏيائون ”انڊوس“ اهڙِي طرح سڄي ملڪ کي سڏيائون ”انڊيڪا“. اڳتي هلي لئٽن ٻوليءَ ۾ اهي اُچار ڦري ٿيا ”انڊس“ ۽ ”انڊيا“.سنڌو (هندو) لفظ جو اصل مطلب هو ”سنڌونديءَ جي ڪناري رهندڙ“، ڪن تاريخدانن ان جي مطلب کي ڦيرائي ”ڪارو“ يا ”چور“ ظاهر ڪيو آهي. هندستان لفظ جو اصل مطلب هو ”سنڌوندي وارو ملڪ“. اڳتي هلي جڏهن مسلمانن حڪومتون قائم ٿيون ته هندستان جو مطلب ڦري ٿيو ”برهمڻي ڌرم کي مڃيندڙ“. اهڙي طرح لفظن جا اصلوڪا مطلب متروڪ يا گم ٿيندا ويا ۽ نوان مفهوم رائج ٿيندا ويا. آڳاٽن عربن کي ”هند“ جي ڄاڻ قديم ايرانين وٽان پئي. بشڪريه وڪيپيڊيه
جواب: سنڌو درياءَ جي مختصر معلومات تمام سٺو ۽ ڄاڻ وارو مضمون آهي۔ رضا علي عابدي پنهنجي سنڌو درياهه جي سفر بابت لکيل ڪتاب شير دريا ۾ لکي ٿو ته هندستان جا مشهور چار درياء تبت ۽ ڪيلاش مان نڪرن ٿا جيڪو خدائن جي رهائشگاهه تصور ڪيو ويندو آهي۔ سنڌو به اتان هڪ شينهن جهڙي جبل جي وات مان نڪري ٿي ۽ اتان جا ماڻهو کيس شينهن درياء سڏين ٿا۔ قراقرم ۽ هماليه مان نڪرندڙ سڀ نديون سنڌوء ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون۔ سنڌو کي اباسين به سڏيو ويندو آهي جنهن جي معنى آهي دريائن جو پيء۔ درياء سنڌ کي انڊس يا انڊو پڻ سڏجي ٿو جنهن مان لفظ انڊيا جنم وٺي ٿو جڏهن ته سنڌو کي هند پڻ سڏيو ويندو آهي۔
جواب: سنڌو درياءَ جي مختصر معلومات واه ادا ممتاز جو ونڊ ڪيل هر موضوع ته لاجواب هوندو آهي پر هي سنڌو درياء بابت هڪ بهترين موضوع آهي جنهن جي ڄاڻ اسان کي لازمي حاصل ڪرڻ گهرجي ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ تمام خوبصورت ۽ معوماتي ونڊ ڪو اٿو مهرباني ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ بهترين ونڊ
جواب: سنڌو درياءَ جي مختصر معلومات جنهن پاڻي تي ٿا پاڻ جيئون تنهن سنڌوءَ مان ٿو ساز اچي مهراڻ جي هر ڇولي مان ٿو جيئي سنڌ جو آواز اچي
جواب: سنڌو درياءَ جي مختصر معلومات هڪ ڏينهن منهنجي ننڍي ڌيءَ سوال ڪيو ته ”بابا! سنڌ جي تاريخ ڪٿان شروع ڪريان؟“ سوال ٻڌي آءُ ڄڻ سنڌ کي ڳولهڻ شروع ڪيو ۽ ڪيئي پل گم ٿي ويس، ڌيءَ وري آواز ڏيندي چيو، ” بابا! سوال ڪيم جواب نه مليو“ مون پنهنجي ڌيءَ ڏانهن منهن ورائيندي چيو ته ؛ ”ڌيءَ! ڪٿان شروع ڪريان، ”عام طور تي موئن جي دڙي کان شروعات ڪئي ويندي آهي، پر سنڌو درياه ته اڳ به هيو ۽ ان تي زندگي موجود هئي، ڀلا جي سنڌو درياهه کي ڳولهجي ته اهو ته تڏهن کان ٿو وهي جڏهن کان ڌرتيءَ زمين جي شڪل اختيار ڪئي هئي، هماليه جا جبل ته تڏهن کان ظاهر ٿيا هوندا ۽ انهن تي پوندڙ مسلسل مينهن هيٺ وهي هليا هوندا ۽ آهستي آهستي ٿڌاڻ وڌڻ سبب برف باري ٿي ته گرمين وارن ڏينهن ۾ اها برف هيٺ هلڻ شروع ڪيو هوندو ته بس سنڌو درياهه تڏهن کان موجود آهي جڏهن هي ڌرتي موجود آهي ته انجو مقصد ته سنڌ به تڏهن کان موجود آهي ۔۔۔“ ڌيءَ مون واري ڳالهه سمجهي وئي ۽ منهنجي اندر ۾ سنڌ جو احترام ڏسندي چيائين ته ”بابا! آءُ سمجهي ويس پر في الحال آءُ موئن جي دڙي کان ئي شروع ٿي ڪريان“ سچ پڃو ته الائجي ڇو آءُ اڃان تائين سنڌ ۽ سنڌونديءَ جي تاريخ جي ڳولها ۾ آهيان۔ جيئن جيئن ٿو سوچيان ته ڳالهه وڃي رب العالمين جي ”ڪن فيڪون“ تي ٿي بيهي ۔۔۔ ادا ممتاز اوهان تمام سٺو موَضوع ونڊ ڪيو آهي ۔۔۔ لک قرب
جواب: سنڌو درياءَ جي مختصر معلومات بهترين ۽ معلوماتي ونڊ پيش ڪئي اٿو ، ادا ممتاز واقعي اوهان ممتاز آهيو، اوهان جا مضمون ممتاز آهن ، اوهان جون محنتون ممتاز آهن ، پنهنجي نالي جي ورائٽي قائم رکندا اچو پيا ، اسان جون دعائون آوهان سڄڻڻ سان گڏ آهي ، شل خوشيون ماڻيندا رهو ،
سنڌ کي موئن جي دڙي (پُڇڙي کان هرگز نه وٺڻ گهُرجي ۽ نه ئي 7000 سالن جي ڪا پُراڻي تهذيب قرار ڏئي، ائن ڪرڻ سان اسان سڀ سنڌ کي محدود ڪرڻ جا گُنهگار ٿي پونداسون ان عمل کان جي پاسو ڪجي ته بهتر ان ڪري جو هن سلسلي کي اسانکان پو جي نسلن لا به هلڻو آهي، جيئن اڳين نسلن ذريعي اسان تائين پُهتو آهي پر مونکي هاڻ هن نسل (جنريشن) ۽ ان کان پو ايندڙن نسلن مان خطرو پيو محسوس ٿئي جيڪي آهستي آهستي ماڊرنيت جي جوش ۾ پنهنجي وُجود جي خاتمي جو سبب ٿيندا پيا وڃن ۽ لڳي نٿو ته هي نسل (جنريشن) ماديت جي نشي ۾ چور ٿي اسان جي تهذيب جو ورثو اڳتي کڻي هلڻ جي قابل آهن۔ مان وري عرض ڪندس ته جيئن ليک ۾ آهي اُهو ئي صحيح ۽ منتقي (لاجڪ) آهي۔ سنڌ جي نسبت سنڌو سان ئي آهي ۽ هي اُها ناهي جيڪا اسان سمجهون ٿا هن جو جوڙ انڊيا به آهي ته پجناب به ته سرحد، اٽڪ، ڪشمير به ۽ اُتي جون ڳالهائجندڙ ٻوليون به گواهي ڏين ٿيون جي هندڪو، پنجابي، سرائڪي، ميمڻڪي زبانن کي جانچيون ته اُهي سڀ سنڌ مان ئي ڦٽي ٻاهر نڪتيون آهن ۽ اُهي ئي اُچار آهن جيڪي چيا وڃن ٿا، ته بلوچستان به سنڌ آهي، پنجاب ۽ پختونستان به سنڌ اهي، ته ڪشمير ۽ اهي سڀ ماٿريون سنڌ ئي آهن جيڪي ٽُڪڙا ٽُڪڙا ٿي پنهنجي ڌار شناخت ۽ تهذيب ٻُڌائين ٿيون۔ اهو به ان ڪري جو ڌارين ڪاهه ۽ طاقت تص اُتي قبضو ڪيو ۽ پنهنجي شناخت سنڌ بدران اختيار ڪئي آهي ان لا ته آئون مٿو پيو پٽيان ته خُدارا پنهنجي علائقي جي ڳالهائڻ وارين زبانن ۾ سنڌي اسڪرپٽ نه لکو ۽ جيڪو سنڌي اسڪرپٽ ڪامن ۽ واڻين جي دئور کان پيو اچي اُهو لکت ۾ استعمال ڪريو ڇو جو نه ته سڀاڻ توهان به پنجاب، سرائڪستان، ڪشمير، هندڪو يا ميمڻن وانگر ڌاريون ٻوليون ڳالهائيندڙ ٿي پوندئو۔ پنهنجي علائقي جي زبان ۽ ڪلچر کي ڀلي نمايان ڪريو پر ڊرامن جي صورت ۾ نه ڪه سنڌي اصلي سنڌي جي صورت ۾۔ ڪوشش ڪريو ته اصلي ڪتابي سنڌي لکو، پڙهو ۽ پڙهايو جيڪ هڪ مُتحد سنڌي بڻجڻو آهي ۽ پاڻ کي ڪڻو ڪڻو ڪري پنهنجي واڳ ڌارين جي هٿ ۾ ناهي ڏيڻي ته!
ما شاء الله. سندهو درياء بابت هن فورم تي موجود ليك تحريرون مقالا ء تحقيقن جون لنكس كهربل آهن. دوست رهنمائي كندا ته شكر كذار رهندس.
