عبدالحئي چاچڙ
سينيئر رڪن
ڊاڪٽر عبدالقادر چاچڙ
افغانين جو قبضو: سنڌ تي افغانين جيڪو پهريون اڻ سڌي طرح ۽ پوءِ سڌيءَ ريت قبضو ڪيو هو، ان جو انت 1823ع ۾ ٿيو. ان کان بعد به شاهه شجاع ۽ ٻين افغانين سازشون ڪيون جيڪي مقامي جوڌن جوانن ناڪام بڻايون.
راجه رنجيت سنگهه جون ڪاهون: 1817ع ۾ اهي افواهه عام ٿيا ته راجه رنجيت سنگهه جو جو ڏوهٽو نهال سنگهه وڏي لشڪر ۽ توپ خاني سان سنڌ تي ڪاهيو ٿو اچي ته اها خبر پوڻ شرط مير ڪرم علي خان حيدرآباد وارو ۽ مير سهراب خان خيرپور وارو به مقابلي لاءِ تيار ٿي شڪارپور پهتا. پوءِ جڏهن بمبئي جي انگريز سرڪار کي ان ڳالهه جي سڌ ٿي ته انهن راجه رنجيت سنگهه کي جنگ کان روڪيو.
راجه رنجيت سنگهه جڏهن 1824ع تي مزارين کي شڪست ڏئي ديري غازي خان تي قبضو ڪيو ته پوءِ هن سنڌ تي قبضي جي سٽ سٽي ۽ 1836ع ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي ته هن دفعي به انگريزن کيس اهڙي ڪاهه کان روڪيو.
سبزل ڪوٽ ۽ ڀنگ وارو علائقو جيڪو مير غلام علي جي دور ۾ مير سهراب خان ۽ مير طاهر خان کسي خيرپور رياست ۾ ملايو هو، اهو علائقو 1842ع ۾ انگريزن واپس بهاولپور رياست کي ڏياريو هو.
ڪراچي، قلات وارن جي قبضي ۾: ڪراچي تي قلات جي حاڪمن جو حڪم هلندو هو ۽ مقامي هندو به انهن سان ٻٽ هئا. سيٺ درياهه ڏنو مل انهن جو خاص مددگار هو. جڏهن قلاتين جو اثر رسوخ گهٽ ٿيڻ لڳو ته سيٺ درياهه ڏني مير ڪرم علي خان کي خط لکي ڪجهه شرط قبول ڪرائي ڪراچي انهن جي حوالي ڪرائڻ ۾ مدد ڪئي.
قلاتين جي ڇوٽڪاري بعدِ 1939ع ۾ ڪراچي تي انگريزن قبضو ڪيو.
ڪڇ انگريزن جي تسلط هيٺ: جڏهن ڪڇ جي علائقي تي انگريزن دست ندازي ڪئي ته سنڌ جي ميرن کي انجو سخت رنج پهتو. ڇوته ڪڇ ۽ سنڌ جو پاڻ ۾ تعلق هڪ روح ۽ ٻه جسم وارو هو. جڏهن 1823 ۽ 1824 ۾ ڪڇ ۾ ڏڪار پيو ته اتان جا ڪيترا ماڻهو هندوستان گجرات واري علائقي ۽ سنڌ توڙي پارڪر ڏانهن لڏي ويا.
انگريزن جو سنڌ تي قبضو: انگريزن جو سنڌ ملڪ جي بعض حصن تي قبضو ته پهريون به ٿي چڪو هو پر سموري سنڌ 1843ع جي مياڻي واري جنگ بعد انهن جي قبضي ۾ آئي. جڏهن سنڌ تي انگريزن قبضو ڪيو ته ماڻهن ۾ ڀاڄ پئجي وئي جنهن کي ”ميرن واري ڀاڄ“ چئبو آهي. ڪيترائي هندو ڪڇ ۽ لکپت علائقي ڏانهن لڏي ويا.
مياڻي جي جنگ بعد چارلس نپيئر سڪرنڊ جي مري سردارن حيات خان ۽ نعيم خان کي گرفتار ڪيو ته بلوچن ۾ وڏو تاءُ پکڙجي ويو. انهن قرآن پاڪ تي وڙهڻ جو وچن ڪيو ۽ هي به اعلان ڪيو ته زمين ماءُ آهي ۽ ماءُ جو اولاد تي وڏو حق آهي. جيڪڏهن اسان ماءُ جو حق ادا نه ڪيوسي تي نمڪ حرام سڏباسي. انهن مري بلوچن به سرفروشن ۾ شامل ٿيڻ جو اعزاز ماڻيو.
انگريز وڏا چالاڪ ۽ جهانديده هئا، انهن سنڌ کي ٽن حصن ۾ تقسيم ڪيو. (1) ڪراچي (2) حيدرآباد (3) شڪارپور. پوءِ 1883ع ۾ ضلعي هيڊڪوارٽر شڪارپور مان بدلائي سکر ڪيو ويو. انگريزن حيدرآباد کان بعد شڪارپور ۾ ڇانوڻي قائم ڪئي جنهن کي 1861ع ۾ جيڪب آباد منقل ڪيو ويو.
سرفروش: سرفروشن ۾ جنرل هوش محمد شيدي جو نالو سڀ کان مٿاهون آهي. هو مياڻي جي جنگ ۾ وڏي بهادري ۽ بيباڪي سان وڙهندي شهيد ٿي ويو. انهيءَ جا آخري لفظ هئا:
”مرسون مرسون سنڌ نه ڏي سون“
جنرل هوش محمد شيدي لاءِ انگريز ڪمانڊر چارلس نپيئر گورنر کي لکي موڪليو ته هو قبيلي جو سردار ۽ جنگ جو مکيه ڪارڻ هو.
مير شهداد خان، هن انگريزن سان مقابلو ڪيو، جلاوطني اختيار ڪئي ۽ دربدر واري زندگي گذاري پر وطن فروشي جو داغ پاڻ تي لڳڻ نه ڏنو. هي سرفروش 1877ع ۾ وفات ڪري ويو.
انگريزن مير رستم خان، مير نصير خان، مير ولي محمد خان ۽ مير الله بخش خان کي قيد ڪري بمبئي ويجهو پوني شهر جي ڀر سان ڳوٺ ساسور ۾ قيد ڪري رکيو. جتي مير رستم خان ۽ سندس ڀائٽيو مير نصير خان وفات ڪري ويا
انهن سرفروشن کي ساسور بعد هزاري باغ ۽ ڪلڪتي ۾ قيد ۾ رکيو ويو. انهن مان جيڪي بچيا انهن کي 1854ع ۾ سنڌ واپس آندو ويو.
سردار دريا خان جکراڻي، دلمراد خان کوسو ۽ سيد عنايت علي شاهه، اهي ٽيئي جوڌا جوان وڏن خاندان سان تعلق رکڻ وارا هئا. انهن کي دنيا جون مڙيئي آسائشون ميسر هيون پر عام سردارن ۽ پيرن ميرن وانگر انهن جو ضمير مرده نه هو.
انهن ٽنهي ڪجهه ٻين ساٿين سان گڏجي بغاوت جي هڪ وڏي سٽ سٽي پر پنهنجي ماڻهن جي غداري ڪري انهن جو منصوبو ناڪام ويو ۽ کين قيد ڪيو ويو. سزا ۾ کين جزائر انڊومان موڪليو ويو ۽ اتي ئي مري کپي ويا.
مطلب ته حضرت قادربخش بيدل جو دور وڏي سياسي اٿل پٿل جو دور هو. توڙي جو بيدل سائين جو سڌو ڪو سياسي ڪردار نظر نه ٿو اچي پر پير محمد راشد روضي ڏڻي رحه جي خاندان سان سندس تعلق هن ڳالهه جو مظهر آهي ته پاڻ سرفروشن جا همدرد هئا ۽ سندن دل مان انهن لاءِ هميشه دعائون نڪرنديون هيون ۽ بارگاهه الاهي ۾ انهن پنهنجا هٿ وطن دوستن جي ڪاميابي لاءِ کنيا هئا.
حضرت قادر بخش بيدل جي دور جون سياسي حالتون
حضرت قادر بخش بيدل جو زمانو سنڌ تي آس پاس وارن ملڪن توڙي گورن جي قبضي وارو دور هو.افغانين جو قبضو: سنڌ تي افغانين جيڪو پهريون اڻ سڌي طرح ۽ پوءِ سڌيءَ ريت قبضو ڪيو هو، ان جو انت 1823ع ۾ ٿيو. ان کان بعد به شاهه شجاع ۽ ٻين افغانين سازشون ڪيون جيڪي مقامي جوڌن جوانن ناڪام بڻايون.
راجه رنجيت سنگهه جون ڪاهون: 1817ع ۾ اهي افواهه عام ٿيا ته راجه رنجيت سنگهه جو جو ڏوهٽو نهال سنگهه وڏي لشڪر ۽ توپ خاني سان سنڌ تي ڪاهيو ٿو اچي ته اها خبر پوڻ شرط مير ڪرم علي خان حيدرآباد وارو ۽ مير سهراب خان خيرپور وارو به مقابلي لاءِ تيار ٿي شڪارپور پهتا. پوءِ جڏهن بمبئي جي انگريز سرڪار کي ان ڳالهه جي سڌ ٿي ته انهن راجه رنجيت سنگهه کي جنگ کان روڪيو.
راجه رنجيت سنگهه جڏهن 1824ع تي مزارين کي شڪست ڏئي ديري غازي خان تي قبضو ڪيو ته پوءِ هن سنڌ تي قبضي جي سٽ سٽي ۽ 1836ع ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي ته هن دفعي به انگريزن کيس اهڙي ڪاهه کان روڪيو.
سبزل ڪوٽ ۽ ڀنگ وارو علائقو جيڪو مير غلام علي جي دور ۾ مير سهراب خان ۽ مير طاهر خان کسي خيرپور رياست ۾ ملايو هو، اهو علائقو 1842ع ۾ انگريزن واپس بهاولپور رياست کي ڏياريو هو.
ڪراچي، قلات وارن جي قبضي ۾: ڪراچي تي قلات جي حاڪمن جو حڪم هلندو هو ۽ مقامي هندو به انهن سان ٻٽ هئا. سيٺ درياهه ڏنو مل انهن جو خاص مددگار هو. جڏهن قلاتين جو اثر رسوخ گهٽ ٿيڻ لڳو ته سيٺ درياهه ڏني مير ڪرم علي خان کي خط لکي ڪجهه شرط قبول ڪرائي ڪراچي انهن جي حوالي ڪرائڻ ۾ مدد ڪئي.
قلاتين جي ڇوٽڪاري بعدِ 1939ع ۾ ڪراچي تي انگريزن قبضو ڪيو.
ڪڇ انگريزن جي تسلط هيٺ: جڏهن ڪڇ جي علائقي تي انگريزن دست ندازي ڪئي ته سنڌ جي ميرن کي انجو سخت رنج پهتو. ڇوته ڪڇ ۽ سنڌ جو پاڻ ۾ تعلق هڪ روح ۽ ٻه جسم وارو هو. جڏهن 1823 ۽ 1824 ۾ ڪڇ ۾ ڏڪار پيو ته اتان جا ڪيترا ماڻهو هندوستان گجرات واري علائقي ۽ سنڌ توڙي پارڪر ڏانهن لڏي ويا.
انگريزن جو سنڌ تي قبضو: انگريزن جو سنڌ ملڪ جي بعض حصن تي قبضو ته پهريون به ٿي چڪو هو پر سموري سنڌ 1843ع جي مياڻي واري جنگ بعد انهن جي قبضي ۾ آئي. جڏهن سنڌ تي انگريزن قبضو ڪيو ته ماڻهن ۾ ڀاڄ پئجي وئي جنهن کي ”ميرن واري ڀاڄ“ چئبو آهي. ڪيترائي هندو ڪڇ ۽ لکپت علائقي ڏانهن لڏي ويا.
مياڻي جي جنگ بعد چارلس نپيئر سڪرنڊ جي مري سردارن حيات خان ۽ نعيم خان کي گرفتار ڪيو ته بلوچن ۾ وڏو تاءُ پکڙجي ويو. انهن قرآن پاڪ تي وڙهڻ جو وچن ڪيو ۽ هي به اعلان ڪيو ته زمين ماءُ آهي ۽ ماءُ جو اولاد تي وڏو حق آهي. جيڪڏهن اسان ماءُ جو حق ادا نه ڪيوسي تي نمڪ حرام سڏباسي. انهن مري بلوچن به سرفروشن ۾ شامل ٿيڻ جو اعزاز ماڻيو.
انگريز وڏا چالاڪ ۽ جهانديده هئا، انهن سنڌ کي ٽن حصن ۾ تقسيم ڪيو. (1) ڪراچي (2) حيدرآباد (3) شڪارپور. پوءِ 1883ع ۾ ضلعي هيڊڪوارٽر شڪارپور مان بدلائي سکر ڪيو ويو. انگريزن حيدرآباد کان بعد شڪارپور ۾ ڇانوڻي قائم ڪئي جنهن کي 1861ع ۾ جيڪب آباد منقل ڪيو ويو.
سرفروش: سرفروشن ۾ جنرل هوش محمد شيدي جو نالو سڀ کان مٿاهون آهي. هو مياڻي جي جنگ ۾ وڏي بهادري ۽ بيباڪي سان وڙهندي شهيد ٿي ويو. انهيءَ جا آخري لفظ هئا:
”مرسون مرسون سنڌ نه ڏي سون“
جنرل هوش محمد شيدي لاءِ انگريز ڪمانڊر چارلس نپيئر گورنر کي لکي موڪليو ته هو قبيلي جو سردار ۽ جنگ جو مکيه ڪارڻ هو.
مير شهداد خان، هن انگريزن سان مقابلو ڪيو، جلاوطني اختيار ڪئي ۽ دربدر واري زندگي گذاري پر وطن فروشي جو داغ پاڻ تي لڳڻ نه ڏنو. هي سرفروش 1877ع ۾ وفات ڪري ويو.
انگريزن مير رستم خان، مير نصير خان، مير ولي محمد خان ۽ مير الله بخش خان کي قيد ڪري بمبئي ويجهو پوني شهر جي ڀر سان ڳوٺ ساسور ۾ قيد ڪري رکيو. جتي مير رستم خان ۽ سندس ڀائٽيو مير نصير خان وفات ڪري ويا
انهن سرفروشن کي ساسور بعد هزاري باغ ۽ ڪلڪتي ۾ قيد ۾ رکيو ويو. انهن مان جيڪي بچيا انهن کي 1854ع ۾ سنڌ واپس آندو ويو.
سردار دريا خان جکراڻي، دلمراد خان کوسو ۽ سيد عنايت علي شاهه، اهي ٽيئي جوڌا جوان وڏن خاندان سان تعلق رکڻ وارا هئا. انهن کي دنيا جون مڙيئي آسائشون ميسر هيون پر عام سردارن ۽ پيرن ميرن وانگر انهن جو ضمير مرده نه هو.
انهن ٽنهي ڪجهه ٻين ساٿين سان گڏجي بغاوت جي هڪ وڏي سٽ سٽي پر پنهنجي ماڻهن جي غداري ڪري انهن جو منصوبو ناڪام ويو ۽ کين قيد ڪيو ويو. سزا ۾ کين جزائر انڊومان موڪليو ويو ۽ اتي ئي مري کپي ويا.
مطلب ته حضرت قادربخش بيدل جو دور وڏي سياسي اٿل پٿل جو دور هو. توڙي جو بيدل سائين جو سڌو ڪو سياسي ڪردار نظر نه ٿو اچي پر پير محمد راشد روضي ڏڻي رحه جي خاندان سان سندس تعلق هن ڳالهه جو مظهر آهي ته پاڻ سرفروشن جا همدرد هئا ۽ سندن دل مان انهن لاءِ هميشه دعائون نڪرنديون هيون ۽ بارگاهه الاهي ۾ انهن پنهنجا هٿ وطن دوستن جي ڪاميابي لاءِ کنيا هئا.
