تعزير واري سزائن جو تحقيقي جائزو

ڊاڪٽر عبدالقادر چاچڙ

تعزير واري سزائن جو تحقيقي جائزو​

جنهن سماج ۾ ڏوهه ۽ ڏوهاري وڌيڪ هوندا اهو سياسي، سماجي ۽ معاشي لحاظ کان پٺتي پيل هوندو. پر جنهن سماج، ملڪ، صوبي، علائقي ۾ ڏوهه ۽ ڏوهاري گهٽ هوندا اتي ماڻهو آرام ۽ سڪون واري زندگي گذاريندا ۽ اهي وڏي شان ۽ مرتبي وارن مان هوندا.
ڏوهن تي ضابطي آڻڻ لاءِ تعليم، شعور توڙي اخلاقي قدرن کي اجاگر ڪرڻ فائديمند آهي پر ڏوهن کي ختم ڪرڻ يا انهن کي گهٽائڻ لاءِ ڏوهارين کي سزا ڏيڻ لازمي آهي. قرآن ڪريم ۾ پڻ ان ڳالهه ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي:
﴿ولکم فی القصاص حیاۃ یا اولی الالباب﴾ (1)اي عقلمند ماڻهو! قصاص واري سزا ۾ توهان لاءِ حياتي آهي.
اسلام ڏوهارن لاءِ ٽن قسمن جون سزائون مقرر ڪيون آهن:
1. حدود
2. قصاص
3. تعزير.
حدود واري سزائون جيئن الله تعاليٰ طرفان مقرر ٿيل آهن، ائين ئي ڏوڻيون آهن. انهن سزائن ۾ نه ڪنهن کي معاف ڪرڻ جو اختيار حاصل آهي ۽ نه ئي ڪو انهن کي گهٽ وڌ ڪري سگهي ٿو. جيئن چوري جي سزا، زنا جي سزا، شراب پيئڻ واري جي سزا ۽ ڦر لٽ ڪرڻ واري جي سزا.
قصاص (بدلي) واري سزا ۾ ماڻهوءَ کي اختيار آهي، جيڪڏهن هو چاهي ته عضوي کارڻ واري جو عضوو کاري يا قاتل کي قتل ڪري. پر جيڪڏهن هو گهري ته کيس معاف ڪري يا قتل ڪرڻ توڙي عضوي کارڻ بجاءَ انکان قتل يا عضوي جي بدلي ۾ پيسا ڀرائي وٺي.
سزا جون ٽيون قسم تعزير آهي، جنهن جو تحقيقي جائزو هن مقالي ۾ پيش ڪجي ٿو.

تعزير جي لفظي ۽ اصطلاحي معني:
تعزير جي لفظي معنيٰ آهي مجرم کي ذليل ۽ بيعزتو ڪرڻ. جيئن علامه سيد سابق لکيو آهي:
"ویاتی بمعنی الاھانۃ: یقال عزر فلان فلانا، اذا اھانہ زجرا وتادیبالہ علی ذنب وقع منہ" (2) يعني، (تعزير) بيعزتي لاءِ استعمال ٿيندو آهي. جيئن چئبو آهي ته فلاڻي ماڻهو فلاڻي کي بيعزتو ڪيو. اهو بيعزتو ڪرڻ جڏهن ڪنهن گناهه ڪرڻ واري کي جهڙڪ ڏيڻ ۽ ادب سيکارڻ لاءِ هجي.
۽ تعزير جي اصطلاحي معني آهي: جنهن جرم جي سزا الله تعاليٰ طرفان مقرر ٿيل نه آهي انکي تعزير واري سزا چئبو آهي. جيئن علامه محمد بن علي حصڪفي لکي ٿو:
"ان التعزیر عقوبۃ غیر مقدرۃ حقا اللہ تعالیٰ اوالعبد" (3) يعني، تعزير اهڙي سزا آهي جيڪا ماڻهن لاءِ الله تعاليٰ طرفان مقرر ٿيل نه آهي.
علامه سيد سابق رحه انجي وضاحت ۾ لکي ٿو:
"والمقصود بہ فی الشرع: التادیب علی ذنب لاحد فیہ ولاکفارۃ" (4) يعني،اسلام ۾ انجو مطلب آهي، ڏوهه ڪرڻ تي تاديب واري سزا ڏيڻ جنهن لاءِ حد مقرر نه آهي ۽ نه ئي ان ۾ ڪفارو آهي.

تعزير جو حڪم ۽ حيثيت:
امام ابوحنيفه رحه، امام مالڪ رحه ۽ امام احمد بن حنبل رحه وٽ حدود ۽ قصاص کان سواءِ تعزير واري ڏوهن ۾ سزا ڏيڻ واجب آهي. جڏهن ته امام شافعي وجوب جو قائل نه آهي.
"وقال الائمۃ الثلاثۃ: انہ واجب۔ وقال الشافعی : لیس بواجب" (5) يعني، ٽنهي امامن جو چوڻ آهي ته تعزير واجب آهي ۽ امام شافعي جو چوڻ آهي ته اها واجب نه آهي.

حوالا ۽ سمجهاڻيون:
(1)
(2) علامه سيد سابق، فقھ السنة، جلد 2 صفحو 531، ناشر درالڪتاب عربي بيروت، ڇاپو اٺون سال طبع 1987
(3) علامه محمد بن علي حصڪفي، الدر المنتقي في شرح الملتقي، (حاشيه مجمع الانهار)، جلد 2 صفحو 371، مڪتبه غفاريه ڪوئٽه
(4) علامه سيد سابق، فقھ السنة، جلد 2 صفحو 532، ناشر درالڪتاب عربي بيروت، ڇاپو اٺون سال طبع 1987[
؂(5) ايضا جلد 2 صفحو 532، 533

 

علامه عبدالحي چاچڙ پنهنجي ابي ڊاڪٽر عبدالقادر عرف جمال ناصر چاچڙ جص مضمون حوالن سميت ڪمپوزنگ ڪرڻ تي مبارڪون

 

سائين ڊاڪٽر صاحب جن جو اسلامي سزائن جي باري ۾ جامع ۽ مختصر ليک،،، لک ٿورا۔۔۔ ان ميدان ۾ امت مسلمه تمام سٺو ڪم ڪيو آهي، خاص طور عرب اسڪالر ته ان ميدان ۾ سڀ کان اڳرا آهن، جن جون بيشمار قيمتي لکڻيون ان مد ۾ موجود آهن۔۔۔