ٻُڏيءَ جا ٻِيڻا ڪرڻ جي گهڙي!

[محمد اسلم عباسي]

ٻُڏيءَ جا ٻِيڻا ڪرڻ جي گهڙي!

انيتا شاه​

جِمي ڪارٽر، يهودي ۽ سنڌ:

آمريڪا جي اڳوڻي صدر جمي ڪارٽر جڏهن پنهنجي ڪتاب “Palestine, peace not Apartheid” ۾ اسرائيل ۾ يهودين پاران ٺهندڙ هڪ وڏي ڀت جي مخالفت ڪندي، انهيءَ کي ڏکڻ آفريڪا ۾ گورن پاران ڪارن سان ورتايل نسلي متڀيد واري قانون ”اپارٿائيڊ“ سان ڀيٽيو ۽ يهودين تي ”تمام ٿوري“ جائز تنقيد ڪئي ته سندس غير سرڪاري تنظيم، جنهن کي اسان اين جي او چوندا آهيون، ۾ ڪم ڪندڙ مڙني يهودين احتجاج طور استعيفائون ڏئي ڇڏيون، پر ڇا سنڌين ڪڏهن ڪنهن اهڙي قوم، شخص يا اداري جو رستو روڪ يا بائيڪاٽ ڪيو آهي، جنهن سندن حق ڦٻايا هجن؟ يا جنهن سندن قوم جي ڪنهن به شخص سان ظلم ڪيو هجي؟ گذريل مهيني کن کان مان اهو ئي سوچيندي رهي آهيان ته سنڌين ۾ هڪ قوم طور ڪا گڏيل سوچ جيڪڏهن سنڌ جي مڪمل تباهيءَ کانپوءِ به پيدا نه ٿي ته پوءِ ڪڏهن به انهيءَ جي پيدا ٿيڻ جي اميد رکڻ اجائي آهي.

پنجاب جو نقصان ۽ سنڌ:

پنجاب جون هن ملڪ تي جيڪي مهربانيون آهن، تن جي ڳڻپ جي شروعات رڳو ملڪ ۾ آدشماري نه ڪرڻ ڏيڻ جي ذڪر سان ڪجي تڏهن به عقلمندن جي لاءِ اشارو ڪافي آهي. هاڻوڪي ٻوڏ ۾ پنجاب، پختونخوا ۽ بلوچستان سان ته جيڪو ٿيو، سو ٿيو، پر سنڌ ۾ ته هر ڏينهن ڪو نه ڪو نئون ضلعو متاثر ٿئي پيو ۽ متاثرين جو انگ گهٽجڻ بدران ڏينهون ڏينهن وڌندو ئي وڃي پيو، پر فيڊرل فلڊ ڪميشن موجب پنجاب ۾ 20 آگسٽ 2010ع تي ته ٻوڏ متاثرن جو انگ 19 لک هئو، پر 2 سيپٽمبر 2010ع تي اهو انگ بنا ڪو نئون ضلعو ٻڏڻ جي پاڻهي ئي پاڻهي 80 لک تي پهچي ويو. توهان مسلم ليگ (ن) جي اڳواڻن جي رويي مان ئي پنجاب جي گڏيل مفاد پرست ذهنيت جو اندازو لڳائي سگهو ٿا ته سنڌ جي نقصان کي گهٽ کان گهٽ ڪري پيش ڪرڻ بابت پنجاب جا سياستدان، ڪامورا ڪيئن مٿو ڳنڍي انهيءَ ڪوششن ۾ لڳي ويا آهن ته ٻاهران ملندڙ امداد جي ديڳ معمول موجب سڄي جي سڄي ڪيئن پنجاب جي حق ۾ ڦٻائجي. اهو ته بلڪل ائين آهي جيئن هاڻوڪي ٻوڏ دوارن ٽرانسپورٽ جي واپارين ٻوڏ سٽيلن جي مجبورين جو فائدو وٺندي ڀاڙا وڌائي ڇڏيا يا جيئن هينئر قاسم آباد ۽ سنڌ جي اهڙين ٻين وسندين ۾ ماڻهن جاين جون مسواڙون چوٽ چاڙهي ڇڏيون آهن، يا جيئن مال جي واپارين مصيبت جي مارايل ٻوڏ سٽيلن کان ڀڳڙن مٺ تي مال خريد ڪيا آهن. سو ائين ئي پنجاب هينئر به پراوا حق ڦٻائڻ واري عادت کان نٿو مڙي. پنجاب جي سڄي ملڪ جا وسيلا ۽ خاص طور تي سنڌ جا وسيلا، پوءِ اهي ڪهڙي به طريقي سان يا ڪهڙا به هجن، ڦٻائڻ واري هَير ڪا نئين ڪانهي، پر حيرت جي ڳالهه اها آهي يا شايد انهيءَ ۾ حيرت جي ڪا به ڳالهه ڪانهي ته سنڌ حڪومت ۽ وفاق ۾ ويٺل پ پ جا اڳواڻ اهو سڄو لقاءُ خاموشيءَ سان ڏسي رهيا آهن.

اِها سوچڻ جي ڳالهه آهي ته هيڏي ساري پ پ پ ۾ ڪو هڪ به ماڻهو اهڙو ڪونهي، جيڪو سنڌ جي مالي مفاد جو حق ۽ سچ موجب دفاع ڪري سگهي؟ پ پ جي حڪومت کي جڳ جهان ۾ ڪو هڪ به اهڙو معاشي ۽ اقتصادي ماهر ملي نه سگهيو آهي، جيڪو پنجابين تي ٻڌل وفاقي نوڪر شاهي سان سنڌ جي سچي پچي معاشي مامري تي مهاڏو اٽڪائي سگهي؟

سنڌ ڏانهن پ پ پ جي ذميداري!
سنڌ تي ٻوڏ جي نتيجي ۾ يتيمي، دربدري ۽ ڪسمپرسي جي جيڪا قيامت ڪڙڪي آهي، مصيبت جي انهيءَ گهڙيءَ ۾ به سنڌ کي پ پ جي ڏانهنس غير سنجيدگيءَ جا نئين سج نوان ڏنگ نئين رنگ ۽ ڍنگ سان سَهڻا پون ٿا. ان جو تازو مثال وزيراعظم جو اُهو بيان آهي جنهن ۾ هو فرمائي ٿو ته ٻوڏ ۾ سڀ کان گهٽ نقصان سنڌ جو ٿيو آهي ۽ جن کي نقصان پهتو آهي، تن کي به پنهنجي هوڏ جي ڪري پهتو آهي. وزير اعظم جي اسڪرپٽ ۾ شايد ڪنهن کان اهو لکڻ وسري ويو ته ٻوڏ ۾ سڀ کان گهڻو نقصان پنجاب جو ٿيو آهي، ڇاڪاڻ جو اصل مسئلو ٿيل نقصان جو نه بلڪه نقصان کانپوءِ واري امداد جي ورهاست جو آهي. وزيراعظم جو اهو بيان هڪ پاسي ملڪ جي ڪامورا شاهي پاران سنڌ جي نقصان کي گهٽ کان گهٽ ڪري پيش ڪرڻ جي سازش جي نشاندهي ڪري ٿو ته ٻئي پاسي وري اهو بيان سنڌ ڏانهن پيپلز پارٽيءَ جي گڏيل شعور، ضمير ۽ ذميداريءَ جي ثابتي به ڏئي ٿو.

انهيءَ ڳالهه تي منهن مٿو پٽڻ کانسواءِ خبر ناهي ته ڇا ڪري سگهجي ٿو ته جنهن پ پ جو ڀوت سنڌين تي چاليهن سالن کان سوار رهيو آهي، ان وٽ وقت ئي ڪونهي، جو سنڌ ۽ سنڌين جي گڏيل مفاد بابت ڪجهه سوچي. توهان هينئر به سنڌ جي وزيرن ۽ مشيرن جو سنڌ جي ترقي ۽ سنڌي ماڻهن جي معاشي خوشحاليءَ لاءِ ٿيندڙ ڪارڪردگي ڏسو ته انهيءَ مان ئي اندازو ٿي ويندو ته پ پ جي منشور ۾ سنڌين جي آجپي جي ڪهڙي واٽ آهي. پاڪستان پيپلز پارٽي وٽ سنڌ لاءِ وقت ئي ڪٿي آهي، هو ته سدائين انهيءَ خوف ۾ ورتل رهيا آهن ته ڪٿي پنجاب کين سنڌ جي پارٽي هجڻ جو مهڻو نه ڏئي وِجهي. هو سدائين سنڌ جي قيمت ۽ قربانيءَ تي پنهنجو پاڻ کي وفاقي پارٽي چوندا آيا آهن. هو سدائين سنڌ ڏانهن صرف تڏهن واپس وريا آهن، جڏهن کين اقتدار جي ايوانن مان ڪڍي ٻاهر اڇلايو ويو آهي. ڇو ڪير وزيراعظم کان اهو نٿو پڇي ته ڇا هن سنڌ جي ڪيمپن ۾ انهن مائرن جون رات جو دير تائين اهي دانهون ٻڌيون آهن، جيڪي هو پنهنجي ٻوڏ ۾ ٻڏي مري ويل ٻچڙن جي لاءِ ڪن ٿيون ۽ ڇا هن ڪيمپن، روڊن جي ڪنارن ۽ سرڪاري اسڪولن ۾ آفريڪا مان غلامن جي ٻيڙين جيان سٿيل انسانن جي وسندين ۾ وڃي اها بوءِ محسوس ڪئي آهي، جيڪا اتي ڪنهن به صفائي جي نظام نه هجڻ جي ڪري ڦهلي آهي؟ وزيراعظم چواڻي جن ماڻهن هوڏ نه ڇڏڻ جي ڪري نقصان کاڌو، اهي جيڪڏهن هوڏ ڇڏي به ڏين ها ته سرڪار جي آسري تي کين ڪهڙا محل، ماڙيون، طعام ۽ پوشاڪون ملن ها، جن جي آسري تي هو پنهنجا ڪکاوان اجها ڇڏي اچي سرڪاري ڪيمپن يا حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي اڇن پٽن تي اچي ويهن ها؟ هنن جا ٻار ۽ مال ٻڏي نه مرن ها ته سرڪاري ڪيمپن جي آسري ته بک، گيسٽرو يا ٻي ڪنهن بيماريءَ وگهي مري وڃن ها. فرق رڳو اهو آهي ته ڌرتي لاش لوڙهيندي ڪانهي ۽ درياهه وري لاش ٻوڙيندو ڪونهي.

هي وقت!؟
هي وقت بلڪل ائين آهي، جيئن ڪنهن شاگرد کي سڄو سال ڪلاس ۾ پڙهڻ جي پڄاڻان سال جي آخر ۾ ٽن ٽن ڪلاڪن جا ڪيترائي امتحان ڏيڻا پوندا آهن ۽ انهن امتحانن ۾ نتيجن جي بنياد تي ئي مارڪون ملنديون آهن، جيڪي سال سال جون گڏجي نيٺ ڪنهن کي ميٽرڪ، ڪنهن کي انٽر ته ڪنهن کي بي اي پاس چورائينديون آهن. جيتوڻيڪ اسان جي سالن جي تياري ته ڪا چڱي ڪانهي، پر تڏهن به هن وقت تي گهڻي کان گهڻي محنت ڪري اسان چڱي خاصي نقصان جو پورائو ڪري سگهون ٿا. هي وقت اهڙو آهي، جو سنڌين وٽ اهو سمجهڻ ۽ انهيءَ تي عمل ڪرڻ کانسواءِ ڪا ٽين واٽ ئي ڪانهي ته هي وقت سنڌ جي نئين سر اڏاوت ۽ ٺاهه/جوڙ جو وقت آهي. هي وقت ٻڏيءَ جا ٻيڻا ڪرڻ جو وقت آهي، هي وقت سنڌ جي بقا جي جنگ ڪرڻ جو وقت آهي ۽ جڏهن مسئلو زندگي ۽ موت جو هجي ته پوءِ ڪنهن جي به پاران ڪنهن به غير ضروري سمجهوتي کان ڪم وٺڻ جي ڪا به گهرج ڪانهي. جيڪڏهن هي وقت به بنا صحيح رٿابندي، حڪمت عملي ۽ تعمير جي گذري ويو ته پوءِ سنڌين کي وڌيڪ نقصان کان ڪير به بچائي نه سگهندو.​

neetushah@gmail.com روزاني ڪاوش، ڇنڇر 11 سيپٽمبر 2010ع
​

 

[علي امير جمالي]

شاهه جا سر

شاهه جي رساله ۾ استعمال ٿيل لفظ ”سر“ جي معنيٰ تي غور ڪبو ته ٻه معنائون نڪرنديون ”راڳ“ ۽ ”داستان.“
رسالي جو هر عنوان لفظ سر سان شروع ٿئي ٿو. جتي جتي به عنوان ڪنهن راڳ جي نالي سان منسوب ٿيل آهي ته اتي ان راڳ يا راڳڻيءَ جو نالو اچي ٿو مثلاَ سر سريراڳ، سر ڪلياڻ يا سر ڪيڏارو ۽ جنهن هنڌ به عنوان ڪنهن خاص افساني، واقعي يا تاثر سان لاڳاپو رکي ٿو اتي ان افساني يا واقعي جو نالو ڏنو ويو آهي، مثلاَ سر مارئي، سر سامونڊي يا سر ڪوهياري وغيره.

شاهه جي رسالي جي ابتدائي ترتيب ڏيندڙن رسالي کي 37 حصن ۾ ورهايو هو ۽ هر هڪ حصي کي ڪنهن راڳ يا داستان يا ڪنهن تاثر مطابق نالو ڏنو هو.
رسالي جي پوين ترتيب ڏيندڙن به ساڳيا عنوان قائم رکيا. هڪ فاضل محقق ڪافي تحقيق ۽ تجسس کانپوءِ رسالي جي 37 حصن مان 7 حصا خارج ڪري ڇڏيا. انهي محقق جي دليلن پڙهڻ ۽ انهن ستن حصن ڏسڻ سان اهو نتيجو نڪري ٿو ته واقعي اهو ڪلام ڀٽائي گهوٽ جو نه آهي ۽ ابتدائي ترتيب ڏيندڙن غلطي ڪري اهو ڪلام شاهه جي رسالي ۾ شامل ڪري ڇڏيو هو. جيڪڏهن ابتدائي رسالي مان اهي ست سر ڪڍي ڇڏبا ته باقي 30 سر بچندا، جن مان 16 سر راڳ ۽ راڳڻين جي نالن سان قائم آهن باقي سرن تي اهڙا مختلف نالا رکيا ويا آهن جن جو راڳ يا راڳڻيءَ سان ڪوبه تعلق ڪونهي. هندوستاني موسيقيءَ جي ماهرن راڳ جا ڇهه بنيادي قسم مقرر ڪيا آهن جن جا نالا آهن ڀيرو، هنڊول، ميگهه، سريراڳ، ديپڪ ۽ مالڪوس. انهن راڳن مان ٻيون راڳڻيون ۽ راڳ نڪتا جن جا راڳن جي مناسبت سان مختلف نالا رکيل آهن. انهن 16 سرن تي نظر ڪبي ته معلوم ٿيندو ته انهن مان هڪ سر سريراڳ تي نالو ڇهن بنيادي راڳن مان هڪ راڳ سريراڳ جو رکيل آهي. باقي 15 مان چوڏهن سرن تي راڳڻين جا نالا رکيل آهن، جهڙوڪ: ڪلياڻ، ايمن ڪلياڻ، کنڀات، سهڻي، ديسي، ڪاموڏ، سورٺ، ڪيڏارو، سارنگ، آسا، رامڪلي، پورب، پرڀاتي ۽ بلاول. باقي هڪ سر حسيني هندوستاني راڳڻي سان تعلق نٿو رکي. اهو عربي موسيقيءَ ۾ استعمال ٿيندڙ سرن مان هڪ سر آهي.
علم موسيقيءَ جي ماهرن خاص خاص راڳن ڳائڻ لاءِ خاص خاص وقت مقرر ڪيا آهن. شاهه صاحب پنهنجن بيتن ۽ واين ڳائڻ لاءِ راڳ جو جيڪو خاص نمونو اختيار ڪيو هو ان جي ڳائڻ جو وقت جيڪو پاڻ مقرر ڪيو هئائون سو هو سج لٿي کان وٺي نماز فجر جي اذان تائين. هندوستاني راڳ جي ماهرن جي راءِ مطابق سر ڪلياڻ ڳائڻ جو وقت سج لٿي مهل آهي، تنهن ڪري رسالي جي ترتيب ڏيندڙن به شاهه صاحب جي نظريه ۽ راڳ جي قانون مطابق رسالي جي منڍ ۾ سر ڪلياڻ رکيو ۽ شاهه به هڪ سچي مسلمان شاعر جي حيثيت ۾ سر ڪلياڻ ۾ اول ئي اول پروردگار جي حمد و ثنا جا بيت چئي ترتيب جي ابتدا ئي حسن ۽ خوبيءَ کي برقرار رکيو آهي. ڪلياڻ کان پوءِ سر يمن ڪلياڻ ڳائبو آهي ۽ رسالي جي ترتيب ۾ به سر ڪلياڻ کان پوءِ سر يمن ڪلياڻ آيل آهي. رسالي جي سرن جي انهي ترتيب ڏسڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته مشهور موسيقار تان سين جا ٻه پوٽا جيڪي شاهه جو نالو ٻڌي سندس خدمت ۾ فيض پرائڻ لاءِ آيا هئا تن به سرن جي نالن رکڻ ۾ ۽ رسالي جي ابتدائي ترتيب ڏيڻ ۾ شايد ڪافي مدد ڪئي هجي. رسالي جي ترتيب ۾ سر يمن ڪلياڻ کان پوءِ سر کنڀات اچي ٿو جو به علم موسيقيءَ جي لحاظ کان تقريباَ پوري جاءِ تي بيهاريل آهي. ڇو جو موسيقيءَ جي قانون مطابق سر کنڀات هڪ پهر رات گذرڻ کان پوءِ ڳايو ويندو آهي. ان کان پوءِ رسالي جي سرن جي ترتيب راڳ جي وقتن مطابق يا موسيقيءَ جي قانون مطابق نه آهي ۽ مختلف جاين تي مختلف داستانن کي راڳ ۽ راڳڻين جا نالا ڏنا ويا آهن جن جو ذڪر اڳ ۾ ٿي چڪو آهي.
باقي جيڪي سر آهن جن جا نالا اهڙا رکيا ويا آهن جن جو راڳ يا راڳڻيءَ سان ڪوبه تعلق ڪونه آهي سي آهن – سر سامونڊي، سر سسئي آبري، سر معذوري، سر ڪوهياري، سر ليلا چنيسر، سر مومل راڻو، سر مارئي، سر گهاٽو، سر رپ، سر کاهوڙي، سر ڪاپائتي، سر ڪارايل ۽ سر ڏهر. انهي سرن ۾ شاهه صاحب مختلف واقعن، مختلف افسانن ۽ مختلف تاثرات کي نهايت سهڻي پيرايه ۾ بيان ڪيو آهي.
مثلاَ سر سامونڊي ۾ شاهه سمنڊ جي غورابن ۾ سفر ۽ واپار ڪرڻ وارن مردن جي گهر وارين جا الڪا ۽ اوسيڙا اهڙي ته رقت آميز طريقي سان بيان ڪيا آهن جو پڙهڻ ۽ ٻڌڻ وارن جي دلين تي گهرو گهاو ڪيو وجهن، وڻجارن جي وهن کي نهايت سهڻيون صلاحون ۽ مفيد مشورا ڏنا اٿس. انهن جي جذبات ۽ احساسات جو اهڙو ته نقشو ويهي چٽيو اٿس جو سڄو منظر اکين اڳيان ڦريو وڃي.
مثلاً:
سڙهه سڃاڻيو چوءِ، ماءِ سامونڊي آئيا
مان منهنجو هوءِ، جاني هن جهاز ۾.

سر سسئي آبريءَ ۾ سسئيءَ کي اڀري ۽ هيڻي عورت تصور ڪري سندس ناتوانيءَ ۽ بيوسيءَ جو ذڪر نهايت دلسوز نموني سان ڪيو اٿس. لفظ آبريءَ جي ٻي معنيٰ آهي پاڻيءَ کان سواءِ سسئي هٿين خالي پنهونءَ جي تلاشي ۾ نڪري پئي ساڻس پاڻيءَ جي کلي نه هئڻ ڪري کيس اڃ به سخت تڪليف ڏني. سسئي جي انهي اڃ جو بيان شاهه سر سسئي آبريءَ ۾ هيئن ٿو ڪري:-
ساجن ڪارڻ سڃ، مر قبولي سسئي،
اندر جنين اڃ، پاڻي اُڃئو ان کي.

سو سسئي آبريءَ کان پوءِ سر معذوري آهي. اهو سر به سسئي پنهونءَ جي افساني متعلق آهي. هتي لفظ معذوريءَ جي معنيٰ آهي محتاج. هن سر ۾ شاهه سسئيءَ جي محتاجيءَ ۽ ضعيفيءَ جو ذڪر هنن لفظن ۾ ٿو ڪري:-
هلندي هاڙهو مڻي ڏڪن منهن جا ڏوهه،
هو اوڇڻ سر اٺن تي هي پنڌ پڇاڙي پوءِ،
ليڙن ري لطيف چئي ڪيئن ڪرينديس ڪوه،
اڳيان رائو سجهي روه، وهان تان نه وس پئو.
ساڳئي سر ۾ سسئيءَ جي مايوسيءَ جو بيان هن طرح ٿو ڪري:-
آئون نه گڏي پرينءَ کي هي پڻ ڏينهن وئو،
نهوڙي ناڀن سين مون کي نينهن نئو
مٺيءَ موت ٿئو، پيءُ پيءُ ڪندي پنڌ ۾.

سر معذوريءَ کان پوءِ شاهه سر ڪوهياريءَ ۾ سسئيءَ جا سور بيان ڪيا آهن. لفظ ڪوهياريءَ جي معنيٰ آهي ڪوه واري يا جبل واري. هن سر ۾ سسئيءَ کي جيڪي تڪليفن ۽ ڏاکڙا جبل ۾ پيش آيا آهن تن جو ذڪر ڪيل آهي. ڀٽائي گهوٽ سسئيءَ جي واتان جبل کي چئي ٿو ته:-
ڏونگر ڏوراپو پهرو چنديس پرينءَ کي
پهڻ پير پٿون ڪئا، تريون ڇنيون تو
رحم نه پيئي روح ۾ قدر منهنجو ڪو
واڪا ڪنديس وو، مون سي جبل ٿو جاڙون ڪري.

سسئي هڪ هيڻي عورت ذات سا ور لاءِ ڇو پئي واجهائي، ڏيرن لاءِ ڇو ٿي ڏونگر ڏوري تنهن سوال جو جواب شاهه ساڳئي سر ۾ هيئن ٿو ڏي:-
هئي جي نه هئي، ته به ٻانهي ٻاروچن جي
ان سڱ مقابل سسئي سندين ٿي سئي،
هن تان لڄ لئي، هن جو هلڻ هوت ڏي.

سر ليلا چنيسر:- ليلا چنيسر جي پراڻي قصي تي چيل آهي. هن سر ۾ شاهه ليلا کي سنديس غلطيءَ تي تمام گهڻو ڇينڀيو آهي. کانئس جيڪا خطا ٿي تنهن جي باري ۾ شاهه هدايت ٿو ڪري ته:
ليلا ليلائيج اٿئي ماڳ منٿ جو
جي ليلائي نه لهين ته پڻ ليلائيج
آسرم لاهيج، سڄڻ سٻاجهو گهڻو.

ليلا جي معمولي مڻئي تي پنهن جو محبوب مٽي ڇڏيو سا ڳالهه شاهه کي بلڪل نه وڻي. هن سر ۾ شاهه انهي مڻيي جي معامله کي تمام گهڻو بيان ڪيو آهي مثال لاءِ هڪ بيت ئي ڪافي آهي.

مڻيون ناه مڻيون جو تون پسي هار هرکئين
اصل آهي اڳهين سندو ڪوڙ ڪڻيون
ان گهوڙن هينئن گهڻيون، دوستان دور ڪيون.

سر مومل راڻو:- سر جو نالو به مومل راڻي جي قصي جي ڪري پيو. هي سر سڄو درد ۽ فراق جو مجموعو آهي. راڻو مومل سان ڪاوڙجي کيس ڇڏي وڃي ٿو ۽ وري ورڻ واري ڪانه ٿو ڪري ۽ سندس فراق ۾ مومل جيڪي ورلاپ ٿي ڪري سي شاهه صاحب جي ڪلام مان پڙهڻ لائق آهن.
اُڀي اُڀاريام، نکٽ سڀ نئي ويا
هڪ ميو ٻيو مينڌرو رات سڄي ساريام
ڳوڙها ڳل ڳاڙيام، سورج شاخون ڪڍيون.
ر
هن سر ۾ شاهه حسن جي تعريف ۾ به ڪمال ڪيو آهي. هن سر ۾ مومل جي حسن ۽ خاص طرح اکين جي بيان ۾ ته حد ڪري ڇڏي اٿس. اهڙيون سهڻيون تشبيهون ڪم آنديون اٿس جو بيان ڪرڻ کان ٻاهر آهن.
مثال طور:-
مومل کي مجاز جا اکين ۾ انبور
هڻي حاڪمن کي پٽ نهاري پور
گهوٽ پهرينءَ گهور، جي وئاسي وڍئا.

ان کان پوءِ سر مارئي کي به عمر مارئي جي قصي مطابق نالو ڏنو ويو آهي. سر مارئيءَ ۾ شاهه صاحب حب وطن، مارئيءَ جي سيل، عمر جي ارڏاين ۽ مارن جي مسڪينيءَ جو بيان ڪيو آهي. هن سر ۾ شاهه مارئيءَ جي مارن سان لاڳاپي جي باري ۾ چوي ٿو ته اڃان دنيا جو وجود ئي ڪونه هو، اڃان دنيا کي پيدا ڪرڻ لاءِ لفظ ڪن چيو ئي نه ويو هو ان وقت کان به اڳي مارئيءَ جو پنهن جي سپرين سان سڱ ٿيل هو:-
نڪا ڪن فيڪون هئي نڪو لڱ لحم
بنيو هو نه بت ۾ اڃان ڪي آدم
مون توهين سين سڱ، اها ساڃاءِ سپرين.

هن داستان ۾ شاهه صاحب مارئيءَ ۾ لڪ ڪري پنهن جي مٺڙي ملڪ سان جيڪا سنديس محبت هئي تنهن جو بيان نهايت دلنشن پيرايه ۾ ڪيو آهي شاهه حب الوطنيءَ ۾ پنهن جو مٽ پاڻ هو وطن لاءِ کيس جا محبت هئي تنهن جو بيان اجهو هيئن ٿو ڪري:-
واجهائي وطن کي آءٌ هت مياس
گور منهن جي سومرا ڪج پنهوارن پاس،
ڏج ڏاڏاڻي ڏيهه جي منجهان ولڙين واس
ميائي جياس، جي وڃي مڙهه ملير ڏي.

سر گهاتو جو نالو به مورڙي ۽ مڇ جي واقعي سان تعلق رکي ٿو. سر گهاتوءَ ۾ شاهه ڪلاچيءَ جي ميربحرن مورڙي جي ڀائرن جي موت ۽ مورڙي جي بهادريءَ سان مانگرمڇ مارڻ جو ذڪر بلڪل مختصر ڪيو آهي. مثال لاءِ هڪ بيت ڪافي ٿيندو.
ڪالهه ڪلاچي وئا گهاتو ڪري گهور
مادر ملاحن جا ويٺي سهان سور
مون کي ڪري ملور، اونهي ويا اوهري.

سر آسا ۾ شاه مختصر تاثرات جو ذڪر ڪيو آهي. هن سر جي فصل جو مضمون مختلف آهي. هن سر جي فصل ٻئي ۾ شاهه صاحب اکين جو جيڪو بيان ڪيو آهي تنهن لاءِ اسان وٽ اهڙا لفظ ڪونه آهن جو بيان ڪري سگهجي هن فصل مان صرف ٻه بيت پيش ڪجن ٿا:
وسن ۽ وهسن، ڏيهاڻي ڏسڻ لئه،
ڏسي ڏسي آئيو تپ تلاشيون ڪن،
ڍاپيو نه ڊاپن، پسڻ منجهان پريءَ جي.

ٻيو بيت آهي ته:-
اکين کي آئون، جان ڪي جهلون پائيان،
لوڪ لتاڙي ننڊ ۾ ساجن سوٺائون،
مون کي ماريائون، پاڻ پرچي آئيو.
ائين شاهه لطيف موسيقي جي رائج سرن کان سواءِ ٻين سرن جو اضافو ڪري هن ملڪ جي موسيقيءَ ۾ هڪ باب جو اضافو ڪري ڇڏيو آهي.